Еңбек гигиенасы, коммуналдық гигиена және ТҚН кафедрасы

	«Астана медицина университеті» АҚ	ДК-03.3.3
		Шығарылған күні:
	Еңбек гигиенасы, коммуналдық гигиена және ТҚН кафедрасы	Тексеріс күні:
		Тексеріс #:	бет

Курс: _____3

Семестр:______5-6

Құрастырушы: аға оқытушы Рахметова Б.Т.

Астана, 2012г.
Дәріс № 1.

1.Тақырыбы: Кіріспе.«Қоршаған орта және денсаулық» пәні, оның қалыптасуы. пәнді оқытудың мақсаты, міндеттері, нысандары. Зерттеу әдістері. Қоршаған орта және тұрғындар денсаулығы.

2.Мақсаты:

- экологиялык білімнің негізін қалыптастыру, барлық табиғаттық шаралардың дәрістік негізі больш есептелінетін, соның ішінде адамды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар, оның денсаулығын сақтау;

- сананы экологизациялау және экологиялық мәдениетке тәрбиелеу, рұқсат етілген болашақ мамандарға экологиялық білімді тек тар мамандар ықыласына ғана емес, соңымен қатар қоғамның экологиялық кризистен шығуына және түрақты даму жолы бойынша қозғалуына ықпал етеді.

3.Дәріс тезистері:

«Қоршаған орта және денсаулық» пәні, негізгі түсініктер, мақсаты, міндеті, зерттеу нысандары. Биосфера туралы ілім. Биосфера туралы ілімінің қалыптасуы. Биосфераны зерттеуде көрнекті ғалымдардың ролі

Түсініктер: қоршаған орта, биосфера, ноосфера, биоценоз, фитоценоз, зооценоз, микробоценоз. Халықтың денсаулығын қалыптастыратын факторлар.

Табиғи және антропогенді химиялық факторлар. Ластану көздері. Заттардың қауіптілік сыныптары.Қоршаған ортаның табиғи және антропогенді физикалық факторлар. Ластану көздері. Табиғи және антропогенді биологиялық факторлар. Ластану көздері. Халық денсаулығының күйін эпидемиологиялық бағалау

1. 
   Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы, 2003. – 260 бет.
   

3.Кенесариев У.И., Бекмагамбетова Ж.Д., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г. Т. Радиациялық гигиена – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2005. – 169 бет.

4. Жалпы экология атауларына түсіндірме сөздік. / У.И.Кенесариев, Н.Ж.Жақашов редакциясымен. Авторлары Әлібеков А.С., Тоқмолдаева З.Қ. Әлібеков С.С.,– Алматы, 2007. – 144 б.

қосымша:

1. Охрана окружающей среды: сборник нормативных правовых актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 218 с.

2. 
   Экологический кодекс Республики Казахстан: – Алматы: ЮРИСТ, 2007. –
   

3. Тулебаев Р.К., Слажнева Т.И., Кенесариев У.И., Белоног А.А., Корчевский А.А. Оценка гигиенических рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. – Алматы: Искандер, 2004. – 374 с.

4. 
   Интегральные показатели загрязнения окружающей среды для оценки ее качества и состояния здоровья населения: Информационный листок / Э.И.Грановский, И.А.Снытин. - Алматы, 1994.
   
5. 
   Человеческое развитие в Казахстане: Хрестоматия. – Алматы: S-Print.
   
6. 
   Общая и медицинская экология, толковый медицинский словарь. / Под
   

Токмолдаева Ж.К. Альбеков С.С. – Алматы, 2007. – 144 бет.

1.«Қоршаған орта және денсаулық» пәннің негізгі түсініктер, мақсаты, міндеті және зерттеу нысандары.

2.Биосфера туралы ілім және ілімінің қалыптасуы.

3.Биосфераны зерттеуде көрнекті ғалымдардың ролі: В.В. Докучаев, К.А. Тимирязев, Н.И. Вавилов, В.И. Вернадский, В.Н.Сукачев, А.П. Виноградов және т.б.

4.Қоршаған ортаның сапасын және халық денсаулық күйін зерттеулердің қалыптасуындағы қазақстандық және ресейлік ғалымдардың ролі: Сидоренко Г.И., Красовский Г.Н., Пинигин М.А., Шарманов Т.Ш., Амрин К.Р., Кенесариев У.И., Жақашов Н.Ж., Неменко Б.А. и др.

5.Түсініктер: қоршаған орта, биосфера, ноосфера, биоценоз, фитоценоз, зооценоз, микробоценоз.

6.Халықтың денсаулығын қалыптастыратын факторлар және антропогенді химиялық факторлар.

№ 2Дәріс

- экологиялык білімнің негізін қалыптастыру, барлық табиғаттық шаралардың дәрістік негізі больш есептелінетін, соның ішінде адамды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар, оның денсаулығын сақтау;

- сананы экологизациялау және экологиялық мәдениетке тәрбиелеу, рұқсат етілген болашақ мамандарға экологиялық білімді тек тар мамандар ықыласына ғана емес, соңымен қатар қоғамның экологиялық кризистен шығуьша және түрақты даму жолы бойынша қозғалуына ықпал етеді.

3.Дәріс тезистері:

Атмосфералық ауа қоршаған орта нысаны ретінде. Фондық және антропогендік ластанулар, олардың ластаушы көздері, гигиеналық сипаттамасы. Атмосфералық ауаға зиянды заттардың жалпы шығарындылары (ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған, аралас), олардың гигиеналық сипаттамасы. Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы қалалар мен ауылды елді мекендердің атмосфераның ластану көздері.

Атмосфералық ластануларының халық денсаулығына әсері. Атмосфералық ластануларының адам ағзасына жедел және созылмалы әсері. Атмосфераның ластануының кешенді көрсеткіштері және оларды есептеу әдістері. Атмосфералық ауаның ластану қауіптілік деңгейін гигиеналық бағалау.

4.Иллюстративті материал: таблицалар, слайдтар, плакаттар.

5.Әдебиет:

негізгі:

1.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы, 2003. – 260 бет.

2.Үпішев Ү.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 480 бет.

3.Кенесариев У.И., Бекмагамбетова Ж.Д., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г. Т. Радиациялық гигиена – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2005. – 169 бет.

4. Жалпы экология атауларына түсіндірме сөздік. / У.И.Кенесариев, Н.Ж.Жақашов редакциясымен. Авторлары Әлібеков А.С., Тоқмолдаева З.Қ. Әлібеков С.С.,– Алматы, 2007. – 144 б.

қосымша:

1. 
   Охрана окружающей среды: сборник нормативных правовых актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 218 с.
   
2. 
   Экологический кодекс Республики Казахстан: – Алматы: ЮРИСТ, 2007. –
   
3. 
   Тулебаев Р.К., Слажнева Т.И., Кенесариев У.И., Белоног А.А., Корчевский А.А. Оценка гигиенических рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. – Алматы: Искандер, 2004. – 374 с.
   
4. 
   Интегральные показатели загрязнения окружающей среды для оценки ее качества и состояния здоровья населения: Информационный листок / Э.И.Грановский, И.А.Снытин. - Алматы, 1994.
   
5. 
   Человеческое развитие в Казахстане: Хрестоматия. – Алматы: S-Print. 2006,
   
6. 
   Общая и медицинская экология, толковый медицинский словарь. / Под редакцией У.И.Кенесариева, Н.Ж.Жакашова. Авторы Альбеков А.С., Токмолдаева Ж.К. Альбеков С.С. – Алматы, 2007. – 144 бет.
   

1.Атмосфералық ауа қоршаған орта нысаны ретінде және антропогендік ластанулар

2.Атмосфералық ауа қоршаған орта ластаушы көздері, гигиеналық сипаттамасы.

3. Атмосфералық ауаға зиянды заттардың жалпы шығарындылары (ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған, аралас), олардың гигиеналық сипаттамасы.

4.Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы қалалар мен ауылды елді мекендердің атмосфераның ластану көздері.

5.Атмосфералық ластануларының халық денсаулығына әсері.

6.Атмосфералық ластануларының адам ағзасына жедел және созылмалы әсері.
.


Дәріс № 3

1.Тақырыбы: Су ресурстары, олардың түрлері, Жер шарында таралуы, ластануы мен оның адамның денсаулығына зиянды әсері. Су ресурстары ластануының қауіптілік деңгейін интегралды бағалау.

2.Мақсаты:

- экологиялык білімнің негізін қалыптастыру, барлық табиғаттық шаралардың дәрістік негізі больш есептелінетін, соның ішінде адамды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар, оның денсаулығын сақтау;

- сананы экологизациялау және экологиялық мәдениетке тәрбиелеу, рұқсат етілген болашақ мамандарға экологиялық білімді тек тар мамандар ықыласына ғана емес, соңымен қатар қоғамның экологиялық кризистен шығуьша және түрақты даму жолы бойынша қозғалуына ықпал етеді.

3.Дәріс тезистері:

Су қоршаған ортаның санитарлық-гигиеналық бақылауға алынатын нысаны ретінде. Жерасты және беткей сулардың ластану көздеріне мінездеме. Ағынды сулар туралы түсінік. Өнеркәсіптік және шаруашылық – тұрмыстық ағынды суларға мінездеме. Ағынды суларды зерттеу және олардағы улы заттардың концентрацияларын есептеу әдістері. Токсикалық заттардың су қоймаларындағы жиналу деңгейі, соған байланысты судың ластану қаупі.Токсикалық заттардың су өсімдіктерінде, су түбіндегі тұнбада, су фаунасында жиналуы және осыған байланысты пайда болатын адам денсаулығына қауіпі. Ауыз сумен қамтамасыздануын бақылауды ұйымдастыру.

1.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы, 2003. – 260 бет.

2.Үпішев Ү.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 480 бет.

3.Кенесариев У.И., Бекмагамбетова Ж.Д., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г. Т. Радиациялық гигиена – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2005. – 169 бет.

4. Жалпы экология атауларына түсіндірме сөздік. / У.И.Кенесариев, Н.Ж.Жақашов редакциясымен. Авторлары Әлібеков А.С., Тоқмолдаева З.Қ. Әлібеков С.С.,– Алматы, 2007. – 144 б.

қосымша:

1. 
   .Охрана окружающей среды: сборник нормативных правовых актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 218 с.
   
2. 
   Экологический кодекс Республики Казахстан: – Алматы: ЮРИСТ, 2007. –
   
3. 
   Тулебаев Р.К., Слажнева Т.И., Кенесариев У.И., Белоног А.А., Корчевский А.А. Оценка гигиенических рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. – Алматы: Искандер, 2004. – 374 с.
   
4. 
   Интегральные показатели загрязнения окружающей среды для оценки ее качества и состояния здоровья населения: Информационный листок / Э.И.Грановский, И.А.Снытин. - Алматы, 1994.
   
5. 
   Человеческое развитие в Казахстане: Хрестоматия. – Алматы: S-Print. 2006,
   
6. 
   Общая и медицинская экология, толковый медицинский словарь. / Под редакцией У.И.Кенесариева, Н.Ж.Жакашова. Авторы Альбеков А.С., Токмолдаева Ж.К. Альбеков С.С. – Алматы, 2007. – 144 бет.
   

1.Су қоршаған ортаның санитарлық-гигиеналық бақылауға алынатын нысаны ретінде. Жерасты және беткей сулардың ластану көздеріне мінездеме. 2.Ағынды сулар туралы түсінік. Өнеркәсіптік және шаруашылық – тұрмыстық ағынды суларға мінездеме.

3.Ағынды суларды зерттеу және олардағы улы заттардың концентрацияларын есептеу әдістері. Токсикалық заттардың су қоймаларындағы жиналу деңгейі, соған байланысты судың ластану қаупі.

4.Токсикалық заттардың су өсімдіктерінде, су түбіндегі тұнбада, су фаунасында жиналуы және осыған байланысты пайда болатын адам денсаулығына қауіпі.

5.Ауыз сумен қамтамасыздануын бақылауды ұйымдастыру.

6.Қазақстанның әртүрлі региондардағы су объектілерінің ластану көздері. Су ластануының кешенді көрсеткіштері және оларды есептеу әдістері.

- экологиялык білімнің негізін қалыптастыру, барлық табиғаттық шаралардың дәрістік негізі больш есептелінетін, соның ішінде адамды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар, оның денсаулығын сақтау;

- сананы экологизациялау және экологиялық мәдениетке тәрбиелеу, рұқсат етілген болашақ мамандарға экологиялық білімді тек тар мамандар ықыласына ғана емес, соңымен қатар қоғамның экологиялық кризистен шығуьша және түрақты даму жолы бойынша қозғалуына ықпал етеді.

3.Дәріс тезистері:

Топырақ қоршаған ортаның нысаны ретінде. Топырақтың химиялық құрамы. Топырақтың өздігінен тазаруы. Топырақтағы химиялық заттардың тасымалдануы мен айналымы. Топырақ биосферадан адамға берілетін микроэлементтердің, токсикалық және радиоактивті заттардың тағамдық тәбетінің қоры мен үзбесі ретінде. Топырақ жұқпалы аурулардың қоздырғыштары мен инвазиялардың тасымалдаушысы және көзі ретінде.Топырақтың антропогенді ластануы. Топырақтың табиғи және антропогенді ластану көздері. Антропогенді биогеохимиялық провинциясының территориясында тұратын халық арасында кездесетін аурулардың алдын алу. Топырақтың ластану қауіптік деңгейін кешенді және интегралды бағалау, есептеу әдістері.

1.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы, 2003. – 260 бет.

2.Үпішев Ү.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 480 бет.

3.Кенесариев У.И., Бекмагамбетова Ж.Д., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г. Т. Радиациялық гигиена – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2005. – 169 бет.

4. Жалпы экология атауларына түсіндірме сөздік. / У.И.Кенесариев, Н.Ж.Жақашов редакциясымен. Авторлары Әлібеков А.С., Тоқмолдаева З.Қ. Әлібеков С.С.,– Алматы, 2007. – 144 б.

қосымша:

1. 
   Охрана окружающей среды: сборник нормативных правовых актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 218 с.
   
2. 
   Экологический кодекс Республики Казахстан: – Алматы: ЮРИСТ, 2007. –
   
3. 
   Тулебаев Р.К., Слажнева Т.И., Кенесариев У.И., Белоног А.А., Корчевский А.А. Оценка гигиенических рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. – Алматы: Искандер, 2004. – 374 с.
   
4. 
   Интегральные показатели загрязнения окружающей среды для оценки ее качества и состояния здоровья населения: Информационный листок / Э.И.Грановский, И.А.Снытин. - Алматы, 1994.
   
5. 
   Человеческое развитие в Казахстане: Хрестоматия. – Алматы: S-Print. 2006, - 388 с.
   
6. 
   Общая и медицинская экология, толковый медицинский словарь. / Под редакцией У.И.Кенесариева, Н.Ж.Жакашова. Авторы Альбеков А.С., Токмолдаева Ж.К. Альбеков С.С. – Алматы, 2007. – 144 бет.
   

1.Топырақ қоршаған ортаның нысаны ретінде. Топырақтың химиялық құрамы. Топырақтың өздігінен тазаруы.

2.Топырақтағы химиялық заттардың тасымалдануы мен айналымы. Топырақ биосферадан адамға берілетін микроэлементтердің, токсикалық және радиоактивті заттардың тағамдық тәбетінің қоры мен үзбесі ретінде. Топырақ жұқпалы аурулардың қоздырғыштары мен инвазиялардың тасымалдаушысы және көзі ретінде.

3.Топырақтың антропогенді ластануы. Топырақтың табиғи және антропогенді ластану көздері.

4.Топырақтың ластану көздері табиғи және антропогендік). Топырақтың органикалық және бейорганикалық ластануы түсінігі, сипаттамасы, көрсеткіштері.

5.Топырақтың ластануынан пайда болған токсикалық заттардың қоршаған ортаның басқа нысандарына әсері.

6.Өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды топырақта көму мәселелер
Дәріс № 5
1.Тақырыбы: Қазіргі заманғы қалалар мен ауылдық елді мекендердің экологиялық проблемалары.

2.Мақсаты:

- экологиялык білімнің негізін қалыптастыру, барлық табиғаттық шаралардың дәрістік негізі больш есептелінетін, соның ішінде адамды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар, оның денсаулығын сақтау;

- сананы экологизациялау және экологиялық мәдениетке тәрбиелеу, рұқсат етілген болашақ мамандарға экологиялық білімді тек тар мамандар ықыласына ғана емес, соңымен қатар қоғамның экологиялық кризистен шығуьша және түрақты даму жолы бойынша қозғалуына ықпал етеді.

3.Дәріс тезистері:

Урбанизация түсінігі. Қаланың атмосфералық ауасының өзіне тән ластануы, оның жалпы санитарлық өмір сүру жағдайларына және тұрғындар денсаулығына әсері. Қалалардағы атмосфералық ауаны санитарлық қорғауды жетілдірудің негізгі бағыттары: жоспарлық, технологиялық, санитарлық-техникалық. Ауа сапасы бақылауын ұйымдастыру. Бақылау пунктін таңдау. Ауа тартып алу ережелері. Лабораториялық зерттеулерді ұйымдастыру.Тұрғындар денсаулығына атмосфералық ауаның әсерін анықтау. Атмосфералық ауаны қорғау бойынша шаралар.Ірі қалаларды сумен қамтамасыздандырудың өзекті мәселелері. Су тұтынуды нормалау тұрғындардың санитарлық мәдениетінің деңгейі мен қалалардың коммуналдық қолайлы жабдықталғандық дәрежесін көрсететін факторлардың бірі.

1.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы, 2003. – 260 бет.

2.Үпішев Ү.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 480 бет.

3.Кенесариев У.И., Бекмагамбетова Ж.Д., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г. Т. Радиациялық гигиена – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2005. – 169 бет.

4. Жалпы экология атауларына түсіндірме сөздік. / У.И.Кенесариев, Н.Ж.Жақашов редакциясымен. Авторлары Әлібеков А.С., Тоқмолдаева З.Қ. Әлібеков С.С.,– Алматы, 2007. – 144 б.

қосымша:

1. 
   Охрана окружающей среды: сборник нормативных правовых актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 218 с.
   
2. 
   Экологический кодекс Республики Казахстан: – Алматы: ЮРИСТ, 2007. –
   
3. 
   Тулебаев Р.К., Слажнева Т.И., Кенесариев У.И., Белоног А.А., Корчевский А.А. Оценка гигиенических рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. – Алматы: Искандер, 2004. – 374 с.
   
4. 
   Интегральные показатели загрязнения окружающей среды для оценки ее качества и состояния здоровья населения: Информационный листок / Э.И.Грановский, И.А.Снытин. - Алматы, 1994.
   
5. 
   Человеческое развитие в Казахстане: Хрестоматия. – Алматы: S-Print. 2006,
   
6. 
   Общая и медицинская экология, толковый медицинский словарь. / Под редакцией У.И.Кенесариева, Н.Ж.Жакашова. Авторы Альбеков А.С., Токмолдаева Ж.К. Альбеков С.С. – Алматы, 2007. – 144 бет.
   

1.Қазіргі қалалардың қоршаған ортасына антропогенді әсерлер және олардың халық денсаулығына әсері

2.Урбанизация түсінігі. Қаланың атмосфералық ауасының өзіне тән ластануы, оның жалпы санитарлық өмір сүру жағдайларына және тұрғындар денсаулығына әсері.

3.Қалалардағы атмосфералық ауаны санитарлық қорғауды жетілдірудің негізгі бағыттары: жоспарлық, технологиялық, санитарлық-техникалық.

4.Қазақстан қалаларының атмосфералық ауасының ластану ерекшеліктері. Зиянды заттардың атмосфераға шығарып тастауға толық мөлшері (ұйымдастырылған, ұйымдастырылмаған). Олардың сипаты.

5.Ауа сапасы бақылауын ұйымдастыру. Бақылау пунктін таңдау. Ауа тартып алу ережелері. Лабораториялық зерттеулерді ұйымдастыру.

6.Тұрғындар денсаулығына атмосфералық ауаның әсерін анықтау. Атмосфералық ауаны қорғау бойынша шаралар.

Дәріс № 6

1.Тақырыбы: Қоршаған орта факторларының жағымсыз әсерінің алдын алу үшін атқарылатын іс-шараларды ұйымдастыру принциптері. Қоршаған орта мен тұрғындар денсаулығы жағдайын интегралды санитарлық-гигиеналық бағалау.

2.Мақсаты:

- экологиялык білімнің негізін қалыптастыру, барлық табиғаттық шаралардың дәрістік негізі больш есептелінетін, соның ішінде адамды экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша шаралар, оның денсаулығын сақтау;

- сананы экологизациялау және экологиялық мәдениетке тәрбиелеу, рұқсат етілген болашақ мамандарға экологиялық білімді тек тар мамандар ықыласына ғана емес, соңымен қатар қоғамның экологиялық кризистен шығуьша және түрақты даму жолы бойынша қозғалуына ықпал етеді.

3.Дәріс тезистері:

Қоршаған орта факторларының халық денсаулығына қолайсыз әсерлерін алдын алу жөніндегі шараларын ұйымдастыру принциптері.Қоршаған ортаны қорғау түсінігі. Қоршаған ортаны қорғау аймағында білім алу. Қоршаған орта объектілерін зерттеу әдістері. Қоршаған орта объектілірінің жағдайын бағалау пункттерін таңдау қағидалары. Қоршаған орта объектілірінен сынамалар жинау ережелері.Экологиялық жағдайы сауықтыру шаралары.

1.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология және халық денсаулығы. Алматы, 2003. – 260 бет.

2.Үпішев Ү.М., Мұқаұлы С. Табиғатты пайдалану және қоршаған ортаны қорғау: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 480 бет.

3.Кенесариев У.И., Бекмагамбетова Ж.Д., Жоламанов М.Е., Рузуддинова Г. Т. Радиациялық гигиена – Алматы: НИЦ «Ғылым», 2005. – 169 бет.

4. Жалпы экология атауларына түсіндірме сөздік. / У.И.Кенесариев, Н.Ж.Жақашов редакциясымен. Авторлары Әлібеков А.С., Тоқмолдаева З.Қ. Әлібеков С.С.,– Алматы, 2007. – 144 б.
қосымша:

1. 
   Охрана окружающей среды: сборник нормативных правовых актов. – Алматы: ЮРИСТ, 2006. – 218 с.
   
2. 
   Экологический кодекс Республики Казахстан: – Алматы: ЮРИСТ, 2007. –
   
3. 
   Тулебаев Р.К., Слажнева Т.И., Кенесариев У.И., Белоног А.А., Корчевский А.А. Оценка гигиенических рисков в промышленных регионах Республики Казахстан. – Алматы: Искандер, 2004. – 374 с.
   
4. 
   Интегральные показатели загрязнения окружающей среды для оценки ее качества и состояния здоровья населения: Информационный листок / Э.И.Грановский, И.А.Снытин. - Алматы, 1994.
   
5. 
   Человеческое развитие в Казахстане: Хрестоматия. – Алматы: S-Print. 2006,
   
6. 
   Общая и медицинская экология, толковый медицинский словарь. / Под редакцией У.И.Кенесариева, Н.Ж.Жакашова. Авторы Альбеков А.С., Токмолдаева Ж.К. Альбеков С.С. – Алматы, 2007. – 144 бет.
   

1.Қоршаған орта факторларының халық денсаулығына қолайсыз әсерлерін алдын алу жөніндегі шараларын ұйымдастыру принциптері.

2.Қоршаған ортаны қорғау түсінігі. Қоршаған ортаны қорғау аймағында білім алу. Қоршаған орта объектілерін зерттеу әдістері. Қоршаған орта объектілірінің жағдайын бағалау пункттерін таңдау қағидалары. Қоршаған орта объектілірінен сынамалар жинау ережелері.

3.Экологиялық жағдайы сауықтыру шаралары.

4.Бірінші топтағы шаралар: атмосфераға, топыраққа, суға зиянды қоспалардың шығарылуын толық жою.

5.Екінші топтағы шаралар: қоршаған орта нысандарына қоспалардың түсуін күрт төмендету.