Жоға! Кеше жабыстырып жатқанда көзiм түсiп, «бақаның аузына ұқсайды екен» - деп ойлағам. Соны саған айтып тұрғаным ғой, - дедi сабазың

Ал анау – миын сорып, тiлiн асырайды.

11. Ақымақ - ақылдың қайрағы.

«Бiлме! Бiлгеннiң тiлiн алма!!!».

Бұл - қарғыс және қарғыстың ең үлкенi.

Ол радио тiлшiсiне берген жауабыңда: «Мен бұл мәселенi бiлмеймiн» - дедi. Расында да (Ардақ, Атырақ туралы) бiлмейдi екен. Бiрақ ол туралы 15 минут сөйледi.

Сонда бұл – бiлгендiк пе? Әлде бiлгеннiң тiлiн алмағандық па? Өзi қалай ойлайды екен: бiлiп айттым – дедi ме екен, бiлмей айттым–ау деп өзiне-өзi ренжiп, өзiне-өзiнiң көңiлi толмады ма екен? Ұятты жiгiт едi. Екiншiсi болғай.

13. Владимир Беккерден асығыс жазып алынған қара өлеңдер:

Қарабай ұзын шашын тарамай ма.

Сен менi кiшкентай деп менсiнбейсiң,

Саулыққа тоқты қошқар жарамай ма?

Билiгi сұлу қыздың ағасында.

Ауылыңа кешке таман мен барайын,

Қойыныңа бiр түндiкке аласың ба?

Байымды алған қай құдай.

Етiгiмдi тiгушi едi... –

деп гитарамен сыңсыта жөнелетiнмiн, - дедi.

Ал ендi осы әңгiмелер шешендiк пе, қырттық па? Бiлмеймiн. Бiрақ екi түрлi ойға мәйек болды.

Бiрiншiсi: қазақтың бәдiк айтыстарын, бәдiк ертегiлерiн, бәдiк әңгiмелерiн, бәдiк өлеңдерiн, бәдiк мақал-мәтелдерiн, бәдiк сөздерiн, бәдiк боқауыздарын жинастырып, қадаулы-қадаулы адамдар оқитын кiтап құрастырса қайтедi. Бұл да кәдiмгi тiршiлiк пиғылынан, көңiл жұбатудан туған халықтың рухани мұрасы ғой. Қаншама күлкiлi, әдептi–әдепсiз сөз бен хикая, әлде бiр қуауыз ата-бабаларымыздың қушыкеш сөзi өшiп барады. Ал, шындығына жүгiнсек: еркек-әйелiмiз, үлкен-кiшiмiз бар, топ–топ шүйiркелесе қалғанда, әуелi осы бәдiк сөздi ауызымызға алатынымыз анық қой. Бала деймiз бе? Әдеп деймiз бе? Әй, сол жүгiрмектер, Қалмұхан ағамыздың баласындай, мектепке барған күнi тiптi, бармай тұрып–ақ: насыбайдың – насыбай емес екенiн бiлiп алады ғой. Несiпбектiң Мұраты мен Ерасылының тiлi сол сөзбен ашылып едi. Ендеше несi ұят!

Екiншi ой:

Әдепсiнiп, ұяттысынып, ұят сақтанғансынып, тек ұялу үшiн ғана аузыңа келген ұятсыз сөздi кезi келген кезде, өз ортасында, өз орнында айтпау – жай қылымсу ғана.

Нағыз ұятсыздық сол қылымсудың астында жатыр.

Әдепсiздi, ұятсызды, ынжықты ұялту үшiн дер кезiнде, өз орнымен дәл (өз ортасынсыз–ақ) айтылған ұятсыз сөз – нағыз ұятты сөз.

Онда – мағына, тәрбие және тапқырлық пен батылдық бар.

Сонда кiм бәдiк, кiм ұятты, кiм қырт?

Жаның – Алланiкi,

Жүрегiң – елiңдікi,

Ар – намысың – өзiңдiкi,

Азап – ақылдынiкi,

Рахат – ақымақтiкi,

Көр – жердiкi.

Жер, соның бәрiн жер.

15. Шайпауды – шайтан жеңедi,

Шайтанды - қатын жеңедi.

Досы жоқпен – сырлас.

Ал кiммен сыйластың, кiммен сырластың? Шынтуайтына келгенде, бәрiмiз де жалғызбыз. Сенiң де өзегiңдi өртеген, менiң де өзегiмдi өртеген сол жалғыздық. «Жалғыздық - Аллаға ғана жарасқан» - дейдi. Солайы – солай. Бiрақ ол сөздi – бiр жалғызды екiншi жалғыз жұбату үшiн айтқан. Ол – сыр ашатын сырлас iздеген шерлi көңiл сыңар адамның үмiтсiз емеурiнi ғана. Демек: жалғыздық - ойлы адамның жан серiгi!

Ендеше: сыйласақ досы жоқты сыйлаған сауап.

17. Жетiм жыласа – жер жылайды.

Ер жыласа – ел жылайды.

Жер – жетiмдi жұбатады.

Ел – ердi жұбатады.

Ер – кiмдi жұбатады?
18. Таққа – бақ бас иедi,

Баққа – тақ тас үйедi.

Дұрыс. Демек бұл: жаман ұл – жақсы әкенiң әруағын қырық жыл қорлайды, - деген сөз ғой. Ендеше жаңағы мәтелдi:

Жақсы әкенiң әруағы – жаман ұлды қырық жыл қорғайды,

Ал жаман ұл – жақсы әкенiң әруағын қырық жыл қорлайды, - деп, мақалға айналдырып жiберуге әбден болады. Жақсылардың артындағы ұлдарының қылығына қарасақ, бұл шындықтан алыстап та кетпейдi.

21. Тәңiрден – Тәубе,

Алладан – Аян.

Пайғамбардан – Пәтуә,

Адамнан – Иман бұйырсын.

22 Көңiлдi – өмiр жылатады,

Өмiрдi – көңiл жұбатады.
23. Жәнiбектің анасы, марқұм Мағираш шешемiз кейде екеумiз кiрбiң қабақпен барғанда:

• 
  Үй, өңкей ынжықтар. Онысы несi-ей мыналардың. Баяғыда өзiмiздi байымыз: күндiз қанымызды шығарып тұрып сабайтын, түнде жанымызды шығарып тұрып сүйетiн. Не сабай алмайтындарың бар, не сүйе алмайтындарың бар, қатынды неге алдыңдар? Бар, қатындарыңа ие болындар! Жоламаңдар маңыма, - дейтiн...
  

Әулие едi-ау, жарықтық! Расында да, жанынды шығарып сүйген соң, қаның жаныңның садағасына кетпей ме? Өмiрдiң нағыз дәмi сол.

Күнiң туғанда – төрiңнiң дайын тұратыны – несi екен?

Көрдi қазатындар да,

Төрге көрпе жазатындар да қоғамның сүлiктерi мен сүмелектерi.

Ерiк-жiгерi жоқ, түйсiгi тәуелдi рухани мүгедектер мен мүскiндер.

Өйткенi олар: өз басын алып жүре алмайтын басыбайлылар.

Өйткенi олар: кiсi ақылымен күн көретін – миақылар мен масылдар.

Өйткенi олар: iшiн тырнаған мысық пиғылын - қызғанышын жеңе алмаған ынжықтар мен лаухилер.

Өздерi шетiнен тоғышар, аяр, ойы – пасық, миы – сасық, сырты – паң, iшi – лаң келедi.

Жемтiк екеш жемтiкке де жалғыз қона алмайтын құзғын сияқты. Топтасып жүрмесе өмiр сүруге қабiлетсiз. Адамның iшiндегi ең сорлысы, ең қылқұрты, ең бишарасы және қарақұрт сияқты аса қауiптiлерi де солар. Өйткенi олар: өзгенiң ақыл-ойының шырынын сорып, iсiне малданып күнелткен сүлiк – паразиттер.

Құрт - құрмысқаға жем болған қайран ғұмыр-ай десеңшi! Өмiрiңде бiр рет сiлкiнiп қайрат көрсетпей, жаны бықсып - қоңырсып, тәнi – иiстенiп кеткен солар да өмiр сүрдiм дейдi-ау!

Сүйретiлiп жүрiп өмiр сүруiн сүредi-ау, бiрақ ол адамның емес, сарысуды сорған сүлiктiң – паразиттiң жансебiл өмiрi ғой.

Ең үлкен қорлық - соны олардың өздерi де бiлдедi. Бiрақ оны қорлық деп санамайды.

О, бишара! Сорлы!

Шоқи бер, жемтiгiңдi. Өйткенi алланың саған жiберген сыбағасы сол. Одан артық саған қандай жаза керек және бұл алланың әдiл жазасы.

Шоқы! Шоқы! Тағы шоқы! Өйткенi сенiң боқтықсыз күнiң жоқ.

Өйткенi: «Қошқардың енегi үзiлiп түседi» - деп аштан өлуге дәтi шыдап, тәуелелге баратын:

«Жаны аяулы адамға қосамын» - деп,

Әр кiм бiр ит сақтап жүр ырылдатып, -

деп Абай айтқан бөрiнiң бөлтiрiгi сен емессiң. Сен оның «өлтiрiге» жүретiн бұралқы өлекшiнi ғанасың. Сондықтан қауып та жарыта алмайсың – ау-деп сенен күдерiмдi үзiп тұрмын.

Одан да бар, бара ғой. Қапы қалмай тұрғаныңда боқтығыңды шоқып қал!

Қазған көрiңдi көрдiк, маған емес, өзiңе шақ екен.

Ендi төрiңдi дайындай бер! Тiрi болсам, түптiң-түбiнде мiндеттi түрде төрiңе бiр шығамын.

Әттең! Шоқи жүрiп өзiңе де көр қазып жатқаныңды сезбейсiң-ау, сүмелегiм!

Әне, тағы бiр тұлға тезек тастады. Бар. Қапы қалма. Шоқы.
25. Бұрынғы барлаушы, сот, жазушы Мөртай Қощығұл бүгiн серуенде жүрiп, сейiлдеген адамдардың бәрiн елеңдетiп, ақ белдемше киген келiншекке қарап:

Жүйрiк ат өрге шапса қыраулатқан,

Келмейдi әнге даусым тымауратқан.

Етегiн ақ көйлектiң жел көтерiп,

Жүргенiм менiң бүйтiп-ай,

Сенiң әурең!, -
деп әндетiп қоя бердi.

Осындағы поэзия мен көңiлдi желiктiрiп тұрған соңғы екi жол. Қандай қу шығарды екен, ә!

• 
  Еркектiң жасы төсекте бiлiнедi. Сенбесеңдер, сынаңдар, - дептi.
  

Ал ол кезде серi Мөртай алпыс жаста екен! Қиыстырып-ақ айтты. Өтiрiк те болса – берекелi сөз ғой, шiркiн!

• 
  Сағат тоғыздан бастап қабылдаймын. Газет пен хат-хабарды қарап, шолып шығуым керек. Күтiңiз - дептi.
  

Сағат тура тоғызда хатшы қызына айтып келiншектi қабылдайды. Келiншек үндемей келiп орындыққа отырады.

- Иә, қандай жұмысыңыз бар?

• 
  Ешқандай жұмысым жоқ.
  
• 
  Ендеше кiмге келдiңiз?
  
• 
  Сiзге.
  
• 
  Неге?
  
• 
  Бiлмеймiн. Сiздiң өзiңiз ғой шақырған. Мiне, хатыңыз,- деп алдына соттың шақырту қағазын тастай салыпты.
  
• 
  Иә, ендi есiме түстi. Үстiңiзден арыз бар.
  
• 
  Кiмнен?
  
• 
  Күйеуiңiзден!
  
• 
  Не дептi?
  
• 
  Көзiме шөп салады – дептi.
  

• 
  Ағасы! Мына бiз сияқты келiншектер күйеуiнiң көзiне шөп салмаса, сiз сияқты жiгiттер кiммен жүредi, - дептi.
  

• 
  Мә, жауабын өзiң бердiң, - деп сылқым «қарындасының» алдына тастай салыпты.
  

Күнде көрген бiр беттен көңiл қайтар,

Қылт еткiзбес қылықты тамыршы озар,-

дегендегi «тамыршының» нағыз өзi болды ғой.

Абыройын ақылмен жапты. Бiр–ақ ауыз сөз арқылы масқарадан масқарад жасады – деген осы.
28. Тосын, иiндi, оңтайлы сөздер.

1. 
   «Сұғанақтың сұғынан сақтасын». Мағынасы атқан оқтай қысқа да, нұсқа тiлеу екен.
   
2. 
   «Сөзiнiң ләмiне қарағанда...» (Омарғазы Айтан). Осындағы «ләмiне» деген сөз бүкiл сөйлемнiң дәмiн келтiрiп, барлық көркемдiк – психологиялық желiнi көтерiп тұр. «Ләмдi» - дәмдi сөз екен.
   
3. 
   «Опық жерде - оқталмаған мылтық атылады». Дұрыс. Тағдырдың опасыздығы мен жазмыштың кездейсоқ қырсығының кесiрiн мекзеп отыр. Мұса Рахманбердіұлы марқұмның тағдыры солай болды емес пе!?.
   
4. 
   «Тасқын өтер-кетер, тас қалар». Мұндағы «тас» аумалы – төкпелi заманда да өзгермейтiн ойлы адамның мақсаты шығар.
   
5. 
   «Жаз келсе де – жалқау күнге тотықпас». Бұндағы «жалқау» - санасын тот басқан тоқпейiл, өзiнiң пиғылының ғана қанағатын ойлайтын, өзiмшiл, өлермен тiрi өлiктер ғой.
   
6. 
   «Торғай жаңбыр жауса – балапанын қорғайды, бұршақ жауса – өзiн қорғайды».
   

29. Тағы да Мөртай Қосщығүлдың әңгiмесiнен туған ой. Жiгiт қалыңдығына ұрынға барады. Көңiлi суып, ұрын түнiнен ұрты томпайып шығады. Қыздың жеңгесi шәй құйып отырып:«Бiздiң ауыл – Алтай-ды, сiздiң ауыл – Жолтай-ды. Айналайын, күйеужан, аузың неге томпайды?! » – дейдi. Күйеу жiгiт:

«Бiздiң ауыл – Жолтай-ды. Сiздiң ауыл – Алтай-ды. Қайынсiңлiң, жеңешем, әркiмге неге жантайды?» - деген екен.

Келiншек бетiн басып, енесiне тұра жүгiредi.

Ар жағы Сабырбай мен Байбаланың бәдiк айтысына ұқсап, кәдiмгi қалыптасқан қазақтың тақтақ жолымен тура тартады. Қыздың шешесi жiгiттiң әкесiнiң жай-жапсарын, құрал-жабдық, сайман-сауытын түгел бiлiп алған екен, ұстатпайды. Көргенсiз сөздердiң бәрi iске қосылады. Екеуара әңгiмеге таптырмайтын-ақ қысыр тақырып.

Бiрақ тәрбиесiз сөз болғанымен – тәрбиелеуге, көргенсiз сөз болғанымен - көргендiлiкке септiгiн тигiзер өмiр мысалдары. Ал халықтық тәрбиенiң түп негiзi – осындай салыстырулардан құралған. Тыңдаушыны үнемi ақылгөйсiп сөйлеген уағыз бен әдептi құрғақ нақыл жалықтырып жiбередi, тiптi, жеккөрiнiштi қарсылық туғызып, жүйкеңдi тiтiркендiредi. Мұны бiлген халықтық тәрбиенiң өкiлдерi өмiрдегi барлық құбылысты, оқиғаны, қисынды-қисынсыз қылықтарды әр түрлi тәсiлмен мысал етiп баяндаған. Мысқыл, әжуә, қалжың, әзiл-оспақ, айтыс, тағы басқалар. Жоғарыдағы келiншек пен күйеу баланың айтысы да сондай iзгi ниеттен туған. Айтайын дегенi: қыз әдебiн шешесiне қарап сақтайды деген емеурiндi бiлдiредi. Ал мына арадағы түпкi көргенсiздiк - қыздың шешесiнен басталып тұр ғой.

Күйеу жiгiт пен қыздың жеңгесi – оқиғаны жеткiзудiң көркемдiк құралы ғана.

1997-1998.

Мұстафа Кемел Ататүрiктiң қанатты сөздерiнен қазақша иiрiмге келтiрiлген еркiн тәржiмалар мен еркiн ой қорытулар.

1. 
   Елiңнің елдiгi – тәуелсiздiгiнде.
   
2. 
   Ұлттың ұйтқысын таба алмаған ұлт - жаттың табанындағы ұлт.
   
3. 
   Бостандықтың, теңдiктiң, әдiлеттiң таразысы – тәуелсiздiк.
   
4. 
   Үкiметi – ұлт десе, ұлты - үкiмет десе, ол – нағыз тәуелсiз және толысқан ұлт.
   
5. 
   Өмiрдiң мәнi - ұлттық тәуелсiздiкте!
   
6. 
   Тәуелсiздiктiң қасиетi – тек тәуелсiздiкте ғана емес, рухани тәуелсiздiкте!
   
7. 
   Жеңiс – жеңудiң емес, мақсатыңның орындалуының нысанасы.
   
8. 
   Ұлтқа – үкiм жүрмейдi. Оған қызмет етуiң ғана мүмкiн. Оны – борыш, парыз деп атайды.
   
9. 
   Тiл – ұлттық қасиет.
   
10. 
    Ұстазсыз ұлт – жетiм ұлт.
    
11. 
    Өнерсiз ұлт – өресiз ұлт!
    
12. 
    Ұлтың – ұялуың үшiн емес, мақтануың үшiн жаратылған. Оның бақыты да, соры да – сенiң өзiңсiң!
    
13. 
    Тәрбие де – саясат.
    
14. 
    Дiн – дiлiң!
    
15. 
    Қасиетiң де, қасiретiң де - қаныңда! Рухың соның қай тамырынан нәр алады, мәселе, сонда!
    
16. 
    Сүмелек – сүмелек емес, нағыз сүмелек – сатқындар!
    
17. 
    Абай қолданған «жүрек» деген сөздi – кәдiмгi ет жүрек деп ұққан адам, Абайды емес, ағзатануды (анатомияны) қолына алғаны абзал.
    

О, о! Онда санаңды сабылтып, қайда алып кетерi, қандай тұңғиыққа батырары тылсым түйсiкке ғана аян! Ондай азаптан бiр алланың өзi сақтасын! Қорқынышты!

18. 
    Абайды оқығанда бойыңа у жайылып бара жатқандай күй кешесiң. Абаймен уланған адам – ол дерттен мәңгi айыға алмайды. Абайдың уы – ақылдың уы. «Ақылың – ашыған у, ойың - кермек» - дептi ғой өзi де!
    
19. 
    Назым Хикмет: «Ортағасырлық зәйтүндi де жөнiне қалдыр, өз бетiмен теңселе берсiн; сүрiленген мәйiттi де жөнiне қалдыр, өзiнiң табытында сүйегiн сытырлатып жата берсiн. Ал сен сенетiн iспен айналыс, туған түрiк тiлiнiң тазалығы үшiн күрес! Егер ұлу оларға ұнаса - қыңсылай берсiн, ал сен осымен доғар!
    

20. 
    Мұхтар Әуезов өзiне жала жауып, арыз жазушылардың сазайын тартқызу туралы ұсыныс жасаған бiреуге: - Ит қапты деп мен де қапсам, аузымда не қасиет қалады, - деген екен!
    
21. 
    Мұхаммед Пайғамбардың хадисiнде де «адамның көзiн тек қана топырақ (қабiр топырағы) тойдырады. Кiм тәуба қылса, Алла соны кешiредi» - деген екен. Абайдың «Ескендiр» дастанының өзi осы идеядан туып, соны философиялық тұрғыдан негiздеп отыр ғой! Ендеше, ол дiндi неге жек көрсiн!
    
22. 
    Әбул Хасан ән Недви, үндiлiк, дүниежүзiлiк әдебиәти ислами бiрлiгiнiң төрағасы:«Ағылшындар әскери және басқару жолымен ықпал ете алмайтындықтарын бiлiп, мәдениет империализмi арқылы бұл табысқа қол жеткiзген. Осылайша ағылшындар жергiлiктi халыққа исламды және өз мәдениеттерiн ұмыттыру жолында шаралар жасап бақты. Ислам әлемi – өз мәдениетiнен, дiнiнен, тiлiнен ұялатын халге жеткен. Бұл айығуы қиын дертке ұқсайды... Мұны емдеудiң бiрден бiр жолы – мәдениет пен әдебиет арқылы ғана табылуы мүмкiн» - депті.
    

23. 
    Пайғамбардың хадисi бойынша: жаяуға – атты, отырғанға – тұрған, азшылық - көпшiлiкке сәлем бермек жөн. Сәлемдi алса – сауап, алмаса - салауат - екен. Өте дұрыс жүйелi ой.
    

25. 
    Байлық - малдың көптiгiнде емес, нәпсiнiң тоқтығында.
    
26. 
    Жарастық пен жақсылық үшiн жалған айтқан адам – өтiрiкшi емес.
    
27. 
    Махмұд Қашқари: «Диуани әл – лұғат – ит - түрiк» кiтабынан:
    

- Менiң бiр тайпа қосыным бар, оларды «түрiк» деп атадым, оларды күншығысқа орналастырдым. Бiр ұлысқа ашуланып, назалансам – түрiктердi соларға қарсы жiберемiн» - дептi.

Сондықтан да тәңiрдiң өзi оларға («түрiк» деп) ат берген; жер жүзiнiң ең биiк, ыңғайлы, ауасы ең таза, шұрайлы өлкелерiне орналастырған; оларды «өз қосыным»! – деп есептеген. Оның үстiне түрiктер: көркем (қабiлеттi), сүйкiмдi, ақжарқын, әдептi, жүректi. Үлкендердi, қарияларды құрметтейдi. Сөзiне берiк, мәрт, кiшiпейiл. Тағы да сондай сансыз iзгi қасиеттерге ие» - деп жазған.

25. 
    Махмұт Қашқари: «Сонымен, мен (өзiм) сол түрiктердiң (iшiндегi): қызыл тiлге ең шешендерiнен, ең бiр бiлгiрлерiнен, ежелгi асыл тайпаларынан және соғыс iсiне мықты найзагерлерiнен болғандығымнан (шыққандықтан) олардың шаhарлары мен сақарасын аралап шықтым. Түрiк, түркiмен, оғыз, шiгiл, иағма, қырғыздардың сөздерiн және оның қасиеттi құпияларын анықтап шықтым, оларды пайдаландым.
    

Айтылған пiкiрдегi:

1. 
   Жағирафиялық, тiлдiк анықтауларға (Қазақстан);
   
2. 
   Өзге ұлттарды көрдiм деп, қазақтан басқасын бөлiп тастағанына (ұйғырды да iшiнде айтады, менiң руым емес - дейдi);
   
3. 
   Найза, шешендiк т.б. этнографиялық белгiлерi бойынша да қазаққа келетiнiн есептемегеннiң өзiнде де бұл «сөздiкті» қазақ ұлты «менiкi» деуге түп тамыры – рухани мұрасы ретiнде қақы бар. Ал, бөлмей – жармай, ортақ мұра – ата мұра ретiнде пайдалансақ - құба-құп.
   

25. 
    Мырзакелдi Кемел - кемел азаматтың бірі. Оның «Жоғары өрле немесе жолды босат» - деген («Қазақ әдебиетi», 1997, 4 ақпан) ойтұжырымдары қатты ұнады. Соны оқып отырып көңiлiме ұнағанын («...») не өңдеп, не ойын ұштап жаздым.
    

25. 
    «Сәттiлiк – кездейсоқтық емес!»
    
26. 
    «Аз ғана тәжiрбие – үлкен теориядан пайдалы».
    
27. 
    «Иә, алла! Маған: Қолыңнан келетiн iстi атқаратын қуат бер; Қолымнан келетiн iске ұмтылмайтын ерлiк бер; (!) Осы екеуiн бiр-бiрiнен айыра алатын ақыл бер!».
    
28. 
    Сенбесең бастама. Бастасаң – тастама. Орта жолдан керi қайтуға да сондық күшiң кетедi.
    
29. 
    «Iске кiрiскен адам - құдық қазушы сияқты. Судың көзiне жетпей iсiн доғарса – еткен еңбегi еш кетедi (Кун-зы).
    
30. 
    «Бiр тәуекел бұзады, мың қайғының қаласын. Бiр жақсы сөз жазады, мың көңiлдiң жарасын».
    
31. 
    «Ақырын жүрсең – сорың сенi қуып жетедi, жылдам жүрсең – сен сорыңды қуып жетесiң».
    
32. 
    «Ағаш кесiп жатқан араң өтпей қалса: - Уақытым кетiп қалады, - деме, қайрап ал, әйтпесе, одан да көп уақытың кетедi».
    
33. 
    Ойыңды өзеуреп түсiндiре берме – бәрiбiр түсiндiре алмайсың. Онда: «Пайда iздеп жүрген бiреу ғой» - деп ойлап қалуы мүмкiн.
    
34. 
    Үлкен iске ұмтылудың өзi – iрiлiк. Талабының өзi - құрметке лайық.
    
35. 
    «Халық» деген бейшара: сойыл соғысқанда бiрге соғысады, үлеске келгенде құм асайды» (Мұхтар Әуезов).
    
36. 
    Бiреудiң идеясын өзгертуге тырысу – оның iсiне қол сұққаның, намысына тигенiң, кем санағаның. Одан да өз идеяңды ұсын. Идеясын өзгертсе – өзi өзгертсiн. Сонда көңiлде – кiрбiң, iште – сыз, ойда – өштiк қалмайды.
    
37. 
    «Менде – бiр алма, сенде – бiр алма. Екеуiн алмастырсақ - екеумiзде бәрiбiр бiр-бiр алма күйiнде қалады. Менде – бiр идея бар, сенде – бiр идея бар. Екеуiн алмастырсаң – сенде де екi идея, менде де екi идея бар болады». Бiлiм де сол сияқты.
    
38. 
    Платон: заңы әлсiз, жаттың билiгiнiң астындағы ел – келшегi жоқ ел. Заңы – әкiмдерден күштi, әкiмдер – заңның құлы болған ел - құдайдың мейiрiмi түскен ел!
    
39. 
    Сенi мақтап, басқалардың бәрiн жамандап отырған адамға – сенбе! Ол – көлгiрлiк!
    
40. 
    «Жеңiстiң жүз иесi бар, ал жеңiлiс - жетiм». (!)
    
41. 
    «Кедей боп жүре беруден байып кету оңай. Себебi – кедейдiң серiгi - қиыншылық».
    
42. 
    Байлыққа жетудiң екi-ақ тәсiлi бар: әалай әрекеттенудi және қажетсiз iс-әрекеттердi қалай болдырмауды бiлу керек.
    
43. 
    Тойсаң – тәуба қыл.
    
44. 
    Өзiңде барды берген жомарт емес, өзiңде жоқты тауып берген жомарт.
    
45. 
    Енжарлық - кедейдiң бойындағы жылбысқы.
    
46. 
    Нан - қарынды iздемейдi, қарын – нанды iздейдi.
    
47. 
    Көкжиектi ғана көрсең – көзiң көреген, көкжиектен арғыны көрсең – өзiң көрегенсiң.
    
48. 
    Жаңа байығаннан қарыз сұрама: ол – барып тұрған қастандық.
    
49. 
    Сенiм де несиеге берiледi. Сенiмнен шықпағаның – несиенi қайтара алмағаның.
    
50. 
    Барды – жоқ деме, жоқты – бар деме. Өйткенi: «жоқ» - барға жабыса кетедi, ал «жоққа»- «бар» бармайды. Сондықтан да: «бар» мен «жоқтың» ырысын араластырма.
    
51. 
    Қарызды қалтасына қарап бер. Өйткенi: қарыздың азы – борыш, көбi - қорлық. Қарыз күлiп барады, жылап қайтады.
    
52. 
    Қайтара алмайтын қарызды бергенiң – дұшпан тапқаның.
    
53. 
    Д.А. Қонаевтың жиi қолданатын мақал-мәтелдерi: бүгiнгi күн – кешегi күннiң шәкiртi.
    
54. 
    Жыл дегенiң – жылғадан аққан су.
    
55. 
    Үрей – ине үстiндегi өмiрден жаман.
    
56. 
    Көргенi жақсы – көңiлдегiдей iс тындырады.
    
57. 
    Жiгiттiң сөзi өлгенше – өзi өлсiн!
    
58. 
    Көз – өзiне сенедi, құлақ - өзгенiң сөзiне сенедi.
    
59. 
    Барыңды ұқсата алмасаң - «жоқ» шiркiн жеткiзбес жұт.
    
60. 
    Баққа да бап керек.
    
61. 
    Адамға жазаның ең үлкенi – жұмыссыз қалдыру.
    
62. 
    Аты озып тұрған кiсiнiң айбыны биiк болады.
    
63. 
    Үмiттiң аяқ асты болғанынан артық қорлық жоқ.
    
64. 
    Таудай қасiрет тартқанға – тарыдай қуаныш та жұбаныш.
    
65. 
    Билiк оңай – бiлiп айту қиын!
    

Төбет!..

Қылыш!

Жылаңқы!

Келмейдi!– дедiм ғой – келмейдi!

Азуынан көкжал бөрi сескенген

Тазы!

Семсер!

Басынбайтын

Пенде!

Болғым келедi!

Егер мүмкiн болса немесе мүмкiндiк берсе!

Иә, мүмкiндiк берсе!..

P.S.

Оразадағы ойлар. Көзтүрткі.

Егер осы үшеуі қалпында тұрған жағдайда:

Өмір сүрген қоғамыңа сыймасаң, онда сен – бақытсыз тұлға болғаның. Жұбанышың – ойыңды бөлісетін ортаң, сырласатын досың, жанындағы түсінетін жарың, үмітіңді жалғайтын балаң бар.

Егер, жоғарыдағы үш жағдай қолыңда тұрып, қоғамыңмен ымыраға келіп, ой бөлісетін орта тапсаң, онда сен бақытсыз тағдырдың иесісің. Жұбанышың – ымырамен өмір сүретін қоғамың, жаныңды түсінетін жарың, мейріңді төгетін балаң бар.

Егерде, төрт құбылаң түгел әрі тыныш, айналаң аман, тілегің қабыл, қоғамың – қормал, ортаң – толысып тұрса да, отбасыңа симасаң сиғызбаса, сүйкімің кетіп, көзтүрткі болсаң, шипың бітті деп онда сен нағыз бақытсыз сорлының өзі болғаның!

Оған жұбаныш табылмайды!

Себебі, оларға; күлкің – кекесін, мейірің – мекерлік, ақылың – мазақ, іздегенің – азап? Түрің – маймыл, тегің – неғайбыл? Тілің – мүкіс, белің – бүкіс, табысың – тапшы, ашуың – апшы, ішкенің – ірің, жегенің – желім, демің – сасық, денің – пасық, дұрысың – бұрыс, бұрысың – дұрыс, оңын – теріс, терісің – оң, кеңесің – керіс, өкпең – ұрыс, қайрымың – қастандық, достығың – дұшпандық, құрметің – қорлау, алғауың – алдау, қойның – күндесің, балаң – бақасын, өзің – жексұрын, сөзің жиренішті боп көрінеді.

Демек: үйге де, түзге де, қоғамға да сыймағаның, сыйғызбағаны, сия алмағаның және сыймайсың, сыйғызбайды, сыя да алмайсың!

Өйткені сен – көзтүрткісің!

Сені, - өзіңнің отбасыңа сүйкімі кеткен, сені, өз отбасың – қатының мен балаң - өз ағайындарың мен өзінің ымырашыл қоғамыңның ортасына таланға тастап отыр: Ал олар сені талайды! Сөзсіз талайды! Талағанда қандай!

Сенбесең: ешкімнің тобына қосылмай, көп жыиылған жерге жоламай, олардан бойыңды аулақ салып, өз бетіңмен кетіп бара жатып, кілт бұрылшы. Сонда: сұқ саусағын шошайтып сені нұсқап тұрған қолды, сығырая сұғын қадаған көзді, жымсиған жымысқы ерінді көрсең: «Ана жексұрынды қарашы! Түк білмегенсіп кетіп бара жатқанын. Бұл пәле ішіне бір қулық сақтап, әдейі қыр көрсету үшін жон арқасын көрсетіп барады!» - деген күнкілді есітіп қаласы. Бетіңді беріп тура қарай қалсаң – сөз сап тиылады. Шошайған саусақ түседі. Көздері мүләйім, өздері мүттәйім бола қалады. Бетіңді теріс бұрып әкетсең болды – сұқ саусақ қайта шошаяды, көз – сұңқа, сөз – сыбырға айналады.

Жиылған топтың ішінде елеусізідеу жерге отырсаң «Қасықана бойтасалады жымысқысын қара!» - дейді.

Топ пен тобырға қосылмасын: «Қатын – баласына сүйкімі жоқ саяқ неме! Кісімсуін қарашы. Оны кім сағынып отыр екен:!» - дейді.

Сонымен, сен енді үйіңде де, күзде де, қоғамда да: отырсаң – опақсын, тұрсаң – сопақсың… Тағысын тағылар. Неге?

Себебі: қоғамның қалауымен, ағайынның алдауымен, қатын – балаңның тілеуімен тағдырдың.

• 
  Көзтүрткі атану қарғысы саған бұйырды!
  

Өйткені сен: «Көзтүрткі» болу арқылы бақытқа бөлендің!

Өйткені: отбасың, айналаң, қоғамың өзін бақытты сезіну үшін оларға. Бір сүйкімсіз. Бір Жексұрын, Бір Көзтүрткі керек еді. Әйтпесе, олар кімді келеке етеді, кімді күндейді, жаным – ау, өзінің бойындағы кемшілік пен күмәні кімнен көреді, кімге жаласын артады, кімді күнәға батырады!

Әрине, сені!

Өйткені сенің – үйден де, түзден де, заманнан да табатын жұбанышың жоқ!

Үйде де, түзде де, қоғамда да қорғанышың жоқ!

Ерінбегеннің тепкісінің астында өмірің - өмір емес, ит тірлікпен өтеді солай!

Көнсең де – сол, көнбесең де – сол бір тепкі!

Бақытсыздық – төрт құбылаң түгел әрі, әрі тыныш, ағайының аман тілеуің қабыл бола тұрып, өз отбасыңа сыймағаның, сыйғызбағаны, сия алмағандығың!

Алла, оның бетін аулақ қылсын де!

Ей, Алла;

Ағайынның аласынан,

Қатынның табасынан

Баланың бақасынан сақта!

«Революцияны данышпандар даярлайды, фанатиктер жүзеге асырады, қызығын азғындар көреді», – деген екен!

«Қасиетті Рим империясының» алманиялық рейхы – кеңесі арилік – германдық идеяны дүниеге әкелді, Бисмарк араға 5 ғасыр салып барып оны жүзеге асырды. Ал, Гитлер мен Муссолини «қасиетті одақ» құрып. «одақ - фашизм» - деген италян сөзін жексұрын ұғымға айналдырды. Рейхтың қызығын шыжық етті. Кенесары – Абай тұсындағы «зар заман» ақындары дайындады.

Бізде «Алаш» идеясын «Алашорда» үкіметі мен кеңесінің Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Б. Құлманов, Х. және Ж. Досмұхамедовтер, М. Тынышбаев, Х. Габбасов, Е. Омаров, Т. Шонанов, М. Жұмабаев, А. Бірімжанов сияқты ұлт көсемдері құрды, ұлттық автономия алды.

Автономияның қызығын кеше «коммунист - колонизаторлар» (С. Сәдуақасов), бүгін сіз бен біз көріп отырмыз.

Сонда біз кімбіз?

«Адам бол!» - деме! әуелі өзің адам болып көрші қалған ақылды содан кейін барып айтарсың.

Сенің шамаңды өзгелер біледі – ау, бірақ, өзіңнің шамаңды өзің білмейсін – ау деп қауіптенемін.

Өзіңнен басқаның бәрін өзіңнен кем санасаң – онда нағыз хайуанның өзі болғаның; ал өзіңді көзгелерден кем санасаң адам болудан әлі де үмітіңнің болғаны; егер өзіңді өзгелермен тең санасаң – хайуандықтан кетіп, адамдыққа жеткенің, онда жеріңе – тұтқа, еліңе – тұлға болуға толық мүмкіндігің бар! Сәтін салсын!

Сүйкіміңнің кеткенін білу - өте ауыр жағдай, ал сүйкімсіздігіңді сезбеу – қасірет!