ӘӨЖ 91 Қостанай облысының табиғат жағдайы мен шаруашылығы оның топонимикасының Қалыптасуындағы рөЛІ

Топырағы-құрғақ дала мен шөл дала зонасында қоңыр (каштан) топырақтар дамыған.

Облыс климаты тым континентті. Қысы суық және ызғарлы, қаңтардың орташа температурасы солтүстігінде 18-19⁰С, оңтүстігінде 16-17⁰С. Кейбір қатаң жылдары -40⁰С-та төмен болады. Қысы ұзақ, қар жамылғысы 5 айға дейін жатады. Жазы біршама ыстық, шілденің орташа температурасы 19-20⁰С. Кейбір жылдары 35-40⁰С-қа дейін жетеді. Жылдық жауын-шашын орташа мөлшермен солтүстіктен оңтүстікке қарай 300мм-ден 170мм-ге дейінгі аралықта, оның 70-75% жылдың жылы мезгілінде жауады. Желсіз күндер аз. Солтүстікте температураның 50⁰С жоғарылап жылымықтың пайда болуы бүкіл қыс мезгілінің 50 пайызын құрайды.

Қостанай облысы өзендер мен көлдерге бай. Өзендер Тобыл мен Торғай және Ұлыжыланшық өзенінің алабына жатады. Қостанай облысында 7 мыңнан астам көл бар. Олар көбіне тұщы келеді. Тобыл өзенінің алабына жататын өзендер – Үй, Тоғызақ, Әйет, Желқуар, Шортанды бастауларынан Орал маңы үстіртінен, ал Обаған өзені Торғай қолатының орталық тұсынан ағады. Торғай алабындағы өзендер, негізінен Торғай және оның салалары бастауларын Торғай үстіртінен (Өлкейек, Қабырға,Теке) және Сарыарқаның батыс беткейінен (Сарыөзен. Мойылды және Үлкен Дәмді, Жалдама, Қарынсалды, Тасты, Ащытасты, Қараторғай, Сарыторғай, Үлкен Сабасалды т.б.) алады. Облыстың қиыр оңтүстігінде Торғай өзен алабынан бастау алатын Ұлыжыланшық өзені Жақсы, Ақкөлге құяды.

Қостанай облысында 7 мыңнан астам көл бар. Олар көбіне тұщы келеді. Тұщы көлдер солтүстік Торғай жағында Сыпсыңағаш пен Торғай қолаттарының орталық тұстарында шоғырланған. Көлдердің ең ірілері Торғай қолатында – Сарықопа, Күйік, Ақсуат, Сарымойын, Құсмұрын, Алакөл, Теңіз т.б. өлдер бар. Облыстың солтүстік шығысында - Қойбағар, Алабота, Тімтәуір, Жаншора, Биесойған, Сарыкөл, Сарыоба, Жасылбағар, Қарақамыс, Тоқта т.б. көлдер бар. Солтүстік батысында – Шұбаркөл, Сасықөл, Үлкен Бөрілі, Тоқтас, Жолжарған т.б. көлдер орналасқан. Торғай жазығында – Шыбындысор, Айқаныс, Қарасор мен Тентексор көлдері. Сыпсыңағаш қолатында – Қулыкөл, Кіндікті, Орқаш, Жақсыбай, Шоғыркөл, Мамыркөл т.б. және оңтүстігінде – Жалтырсор, Барақсор, Тентексор, Жаман Ақөл, Жақсы Ақкөл, Ащы Алакөл т.б. орналасқан. Кейбір тұзды өлдердің - Әулиесор, Сабынды, Қарабасты, Қарақалпақ, Жылысор, Балықты, Ақсуатсор т.б. емді және урорттық маңызы бар. Тобыл мен оның салаларында көптеген бөгендер мен суару жүйелері салынған. Олар Тобыл өзені мен оның салаларында жайыла Жоғарғы Тобыл, Қаратомар, Қостанай, Желқуар, Шортанды бөгендері, Торғай өзенінде Албарбөкет суару жүйесі мен Үлкен Дәмді өзеніндегі Көлдетік суару жүйесі т.б. Жер асты сулары облыстың барлық жерлерінде бар. Олар мезо-кайнозойдың құмды-сазды шөгінділері мен палеозой жыныстарында шоғырланған[2, 98-б.].

Қостанай облысының топожүйесіне кіретін жер-су атауларының құрамы өте күрделі сипатта. Олардың ішінде қазақтың байырғы төл сөздерінен жасалғаны да, басқа тілдерден енгені де бар. Олардың әрқайсысы облыстық топожүйенің белгілі бір қабатын (стратын) құрайды. Ол қабаттарға кіретін топонимдер осы өлкенің өткен тарихынан аса құнды деректер бере алады.

Аймақ топонимиясы құрамында көне дәуірге тән лексикалық қабаттардың сақталғанын жиналған топонимиялық сөздік материалдарынан анық көруге болады. Сөздікте қамтылған кейбір жер-су атаулары қазіргі әдеби тілімізде кездеспейді және ол сөздердің мән-мағынасы бүгінгі таңда қалың көпшілікке түсініксіз болып келеді. Сондықтан олардың о бастағы лексикалық мағынасын айқындау, құрамындағы дыбыстардың фонетикалық тұрғыдан өзгеру күйін анықтау тіліміздің ерте кездегі лексикалық қорынан қажетті дәрежеде мағлұматтар береді. Сондықтан Қостанай облысы топонимиясын стратиграфиялық қабаттарға бөліп қарастыру тек ғылыми тұрғыдан ғана емес, топонимдер сөздігін құрастыруда да аса қажетті болып саналады [3, 5-б.].

Қазақ топономиясындағы түрлі ұқсастықтар мен әртектіліктерді белгілі бір ортақ теория негізінде қарастыруға болмайды. Олар жеке- жеке зерттеуді қажет етеді. Сол зерттеудің үлкен бір бөлігін Қостанай облысының топонимиясы құрайды.

1. 
   Көне түркі қабаты. Қазақтың жеке халық ретінде қалыптасқанға дейінгі халықтық тілінің тарихи негіздері мен арналары жалпы түркілік кезеңнен басталатындығы ғылымда толық дәлелденіп отыр.
   

Орыс тілді атаулар Қостанай топонимиялық жүйесіне кейін енген. Бұның өзі олардың жергілікті атаулармен қоян- қолтық араласып кетпей, топонимдікжүйеде бөлектеніп тұруына себепші болып отыр. Егер біз Қостанайдың топонимиясындағы араб- парсы, моңғол тілдерінен енген топонимдердің тегін, этимологиялық негізін, ену кезеңінанықтау процесінде терең талдау жүргізіп, диахронды әдісті пайдаланып, көптеген тарихи еңбектер мен сөздіктерге сүйенер болсақ, орыс тілінен және орыс тілі арқылы Батыс Европа тілдерінен енген топонимдерді анықтап, топтастыпуда мұндай терең талдау жасамауға да болады.

Қорыта келгенде, топонимика географиялық атауларды зерттейтін ономастиканың бір бөлігі:

1.Географиялық объектілердің тау мен өзендердің, көлдер мен бұлақтардың және елді- мекендердің, жер-су аттарының шығу төркіні, олардың қолдану ерекшеліктерінің жазылуы ғылыми тұрғыдан сипатталды.

2. Жер-су аттарының түрлі өзгеріске ұшырап, ауысып отыру құбылысы, тарихи жағдайларға тікелей байланысты екендігі анықталынды.

1.Наурызбаева Ж. Қостанай облысы топонимикасының зерттелуі. Ономастикалық хабаршы -2009 ж. №1 113-118 бет