«Есеп және аудит» мамандығы студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал

050508 «Есеп және аудит» мамандығы студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал

Павлодар

2010

С. Торайғыров атындағы

ПМУ-дың ОЖ проректоры

___________ Н.Э. Пфейфер

«__»__________2010 ж.

Құрастырушылар: аға оқытушы А. С. Амеркулова

аға оқытушы Г. Г. Темирова

Есеп және аудит кафедрасы

Қаржылық есеп 1

«_____»___________2010 ж., №_____Хаттама

Факультет деканы ____________ Т.Я. Эрназаров «____»______2010 ж.

ОҮЖмӘҚБ бастығы__________ А.А.Варакута «__»______2010 ж.

ББК 65.052 я 7

Қ 41
С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің қаржы-әкономикалық факультетінің оқу-әдістемелік кеңесімен басуға ұсынылған


Пікір беруші

Смагулова Р. И.– экономика ғылымдары кандидаты, С.Торайғыров атындағы ПМУ–дың доценті

Қ 41 Қаржылық есеп 1: 050508 «Есеп және аудит» мамандығының студенттеріне арналған оқу-әдістемелік құрал, / құраст. Амеркулова А. С., Темирова Г.Г. – Павлодар: Кереку, 2010. – 70 б.

Оқу-әдістемелік құралда «Қаржылық есеп 1» пәнін оқу бойынша кеңестер беріледі. Оқу-әдістемелік құрал 050508 «Есеп және аудит» мамандығының мемлекеттік стандарттарына, ҚР 3.08.312-2006 ГОСО және пәннің типтік оқу бағдарламасына сәйкес жасалған.

УДК 657. 01 (07)

ББК 65.052 я 7

Н ҰС ПМУ 4.05.01/07

Қазақстан республикасының

Білім және ғылым министірлігі

Павлодар мемлекеттік университеті

Есеп және аудит кафедрасы отырысының

№ 10 ХАТТАМАСЫНАН ҮЗІНДІ

Павлодар қ.

Хатшы: аға оқытушы Амеркулова А.С.

7 Әртүрлі

Оқу-әдістемелік әдебиеттерінің баспаға шығару жоспары бойынша баспаға шығару үшін қазақ тілінде келесі оқу-әдістемелік құралдар жоспарланған:

050508 «Есеп және аудит» мамандығының студенттері үшін аға оқытушы Темиргалиева А.Б., рецензент к.э.н. Кайшанова А.К. құрастырылған қазақ тіліндегі «Салық есебі»; 050508 «Есеп және аудит» мамандығының студенттері үшін аға оқытушы Темирова Г.Г., Амеркулова А.С. рецензент к.э.н., доцент Смагулова Р.И.; құрастырылған қазақ тіліндегі «Қаржылық есеп 1,2»; Одан басқа э.ғ.к., доцент Шамрай И.Н.баспаға сыртқы түрінде оқитын экономикалық мамандықтар студенттерінің, аға оқытушы Назаренко О.В., Мухамеджанова А.С., рецензент к.э.н., доцент Смагулова Р.И. құрастырылған, «Статистика» пәні бойынша тәжірибелік сабақтарына арналған қазақ тіліндегі әдістемелік нұсқауды баспаға ұсынды. Оқу-әдістемелік құралдар орындау мерзімдеріне сәйкес жасалған.
ЖАРҒЫ ЕТТІ: 7.1 050508 «Есеп және аудит» мамандығының студенттері үшін аға оқытушы Темиргалиева А.Б., рецензент к.э.н. Кайшанова А.К. құрастырылған қазақ тіліндегі «Салық есебі»; 050508 «Есеп және аудит» мамандығының студенттері үшін аға оқытушы Темирова Г.Г., Амеркулова А.С. рецензент к.э.н., доцент Смагулова Р.И.; құрастырылған қазақ тіліндегі «Қаржылық есеп 1,2»; Одан басқа

э.ғ.к., доцент Шамрай И.Н.баспаға сыртқы түрінде оқитын экономикалық мамандықтар студенттерінің, аға оқытушы Назаренко О.В., Мухамеджановой А.С., рецензент к.э.н., доцент Смагулова Р.И. құрастырылған, «Статистика» пәні бойынша тәжірибелік сабақтарына арналған қазақ тіліндегі әдістемелік нұсқауды С. Торайгыров атындағы ПМУ «Кереку» ғылыми-баспа орталығына баспаға ұсынды.

Торағалық еткен

Э.ғ.к., доцент И.Н. Шамрай

аға оқытушы А.С. Амеркулова

Активтерді жою мерзімі бойынша бөлінеді:

• 
  көп мерзімді (бір жылдан көп);
  
• 
  қысқа немесе өтпелі мерзімді (бір жылға дейн).
  

• 
  осы қолданысқа ұйғарса немесе сатуға ұстау немесе операциялық циклда қалыпты жағдайда қолдану;
  
• 
  ол коммерциялық мақсатта немесе қысқа мерзімде ұсталынады және оны он екі ай ішінде қолданысқа ұйғарады.
  

Ақша құралдары өтпелі активтер сияқты сұрыпталады. Олар ақша құралдарына қатысты болу үшін өтпелі міндеттерін төлеуге қолайлы болуы керек. Ақша аударымы, клиент чегі банкте берілген кепілдемесімен, кассалық чектер, персоналды чектер мен банктік аударымды вексельдер сияқты қайтымды құжаттар ақша құралдарына жатады. Егер компанияның ақшалай құралдары төленетін өтпелі міндеттерінен көп болса, онда бөл ақшалай құралдарды пайыздық бағалар өскен кезде айналымға түсіру пайдалы. Ол ақша құралын шұғыл депозиттерге немесе депозитті сертификаттарға, мемлекеттік немесе басқа құнды қағаздарға салуы мүмкін. Мұндай салымдар қысқа мерзімді инвестициялар деп аталады және ақша құралына жатпайды.Ақша құралдарын есептеу барысында басшылық екі мәселеге тап болады:

• 
  жоғары лауазымды адамдар мен жұмысшылардың белгіленбеген операцияларын есепке алмау жөніндегі бақылауды орнату;
  
• 
  тұтас ақша құралдары мен ақшалай құралдардың операцияларда болатын басқару үшін берілетін ақпарат.
  

Ақша құралдардың ішкі бақылауы келесі қызметтерді орындау тиіс:

• 
  ақша құралдарын бөлек сақтау мен бөлек есептеу;
  
• 
  нақты есептеуден өткен операцияларды есептеу;
  
• 
  кассада тек қана керекті қалдықты сақтау;
  
• 
  ақша құралдарын қоғамдық бақылау.
  

• 
  шектелген ақша құралы;
  
• 
  банктік овердрафттар;
  
• 
  ақша құралдарының эквиваленттері.
  

Банктік овердрафттың банкке қарыз пайда болған себебі: ақшалай қаражат есеп шотында қалған қалдық берілген чек сомасынан асатын болған жағдайда. Банктік қарыздар көбінесе қаржы іс-әрекеттері сияқты қарастырылады. Бірақ банктік овердрафттар қайтарылуы талап етілгенде компанияның ақша қаражаты басқарудың ажырамас бөлігі болады. Мұндай жағдайда банктің овердрафттар ақша құралы және олардың эквивалентінің компоненті ретінде саналады.

Овердрафттар қысқа мерзімді міндеттер сияқты есептеледі және кредиттік қарыздың сомасына енгізіледі. Егер овердрафттың сомасы өте үлкен болса, онда бұл баптарды бөлек не баланстық есептеуде, не болмаса сәйкесінше түсіндірме хаттарда ашылуы тиіс. Көбінесе овердрафттар компаниясының чек беру кезіндегі жай ғана қателіктерден пайда болады. Банктер компанияда белгілі бір уақытта овердрафттар пайда болғанын күтеді, сондықтан комиссионды төлемді пайда болар овердрафт үшін ұстап қалады. Егер овердрафттар сол банкте бөлек есеп шотта көрсетілген болса, онда өтпелі активтер шотынан овердрафттар жойылмайды.

Ақша құралының эквиваленті. Ақша құралының эквиваленті – қысқа мерзімді, жоғары ликвидті инвестициялар, келесі шарттарды қанағаттандырады:

• 
  ақшалай құралдарға аударуға дайын;
  
• 
  олардың жабу мерзімі соншалықты аз, олардың пайыздық бағасы шамалы.
  

Типтік жоспарлауда ақша құралын есептеу үшін 4 бөлімнің шоты бөлінген. Шоттар құрылымы мен белгілеуі бойынша активті болып келеді.

Нарықтық экономикада кәсіпорындар арасында әрқашанда құралдарды және еңбек заттарын сатып алу, өнімді қолданысқа өткізу жөнінде келісімдер жүргізіледі.

Сонымен қатар бұдан басқа бюджетпен, банктермен, сақтандыру компанияларымен және т.б. есептеулер жүргізіледі. Кәсіпорындар арасындағы болатын барлық төлемдер ақшалай жасалады. Төлеулер екі түрлі жолмен жүреді: банк жүйесіне аударымдар арқылы немесе тұтас ақшалай төлемдері арқылы.

Ақшаны сақтау және есепсіз төлемдер жүргізу үшін әр заңды тұлға банкте есептік шот ашады.

Банкте есептік шот ашу үшін келесі құжаттарды әкелу керек:

• 
  есептік шотты ашуға өтініш;
  
• 
  қол үлгілері бар екі карточка;
  
• 
  салық мекемесінің берген құжаты: кәсіпорыннның тіркелуін көрсетеді;
  
• 
  юстиция бөлімінен берілген құжат;
  
• 
  нотариуспен куәландырылған жарғы немесе келісім көшірмесі.
  

Банктерде ақшаны алу және беру немесе есепсіз аударулар жүргізетін құжаттар:

• 
  есептік шотқа ақша қаражатын енгізу кезінде ақшалай жарнаға хабарландыру хатталады;
  
• 
  ақшалай чек – нақты ақшалай сомасы көрсетілген кәсіпорынның есептік шотынан төленуі туралы кәсіпорынның банкке бұйрығы болады;
  
• 
  төлемдік тапсыру – кәсіпорыннның есептік шотынан алуының есептік шотына сәйкес соманы аудару жайлы кәсіпорынның банке тапсырысы;
  
• 
  төлемдік талап тапсырысы-бұл тапсырыс төлеушіге жазылады, ол онымен танысқанын төлеу туралы шешім қабылдап, қолымен және мөрмен растайды.
  

Есептік шоттағы ақшалай қаражатты есептеу үшін есептерді типтік жоспарлауда 1030 шоты белгіленеді. Бұл шот активті. Дебеттік сальдо белгілі уақытқа кәсіпорынның ақшалай қаржысының бос қалдығын көрсетеді. Дебет есеп 1030 есептік шотқа түскен ақшалай қаражатты көрсетеді. Бұл шоттың несиемен жеткізушілерге, бюджет подрядчиктеріне, банкке ақша құралдарынының аударымы көрсетіледі, сонымен қатар кәсіпорын кассасына берілген ақшаның сомасы корсетілген.

1030 шотының несиесі үшін айналымды нұсқау бойынша журнал - ордер № 2 қызмет етеді. Айдың аяғында журнал – ордер жабылып, барлық мәліметтер бас кітапқа енгізіледі.

Есептік шот бойынша операциялар әрекеттегі заңнамамен реттеледі және бос ақша шегінде шот иесінің жазбаша бұйрығы негізінде жүзеге асырылады. Есептік шот иесінің келісімімен мердігерлер мен тауар жеткізушілердің төлем талап-тапсырмасы бойынша ақша жазылуы жүзеге асырылады. Есептік шоттың иесінің келісімінсіз ақшалай қаржы бюджетке төлемдерді тартып алу, басқа жағдайда талғағыш нұсқаулығы бойынша ақшалай қаржы жазып тасталуы тәртібі орнатылған. Субъектілер шоттары бойынша барлық төлемдер, оның ішінде бюджетке төлемдер мен еңбек ақы төленуі, банкіге есептік құжаттардың түсуінің күнтізбелік кезегі тәртібінде жүзеге асырылады (төлемдер мерзімінің болуы). Банкімен төлем қабілеті жоқ деп есептелген, субъектілер міндеттемелері бойынша төлемдердің кезектілігі банкі мекемесінің жетекшісімен анықталады. Есептік шоттағы есеп бірінші бөлімдегі бухгалтерлік шотта жүргізіледі. Ұйым субъектілерінің шоттары бойынша ашық шоттарды ашады (екі дана). Біріншісі ашық шоттан көшірме болады және шаруашылық субъектісіне беріледі, ал екіншісі – ашық шотқа. Көшірме орындаушының қолымен және банкінің «көшірмелер үшін» мөрімен кепілдендіріледі. Көшірмедегі түзетулер оындаушының қолы, бас бухгалтер мен оның орынбасарының қолымен кепілдендіріледі және банкі мөрімен басылады. Көшірмеға басылатын құжаттарда мөрлер қойылуы мүмкін, онда көшірмеге қол қоятын операциялық жұмыскердің коды және ашық шот бойынша берілген құжаттардың жазылу күнін көрсетумен күнтізбелік штемпель қойылады. Көшірмелар субъектілермен келіскен мерзімде, бірінші немесе екінші қол қою құқығына ие тұлғаға немесе субъектінің сенімхаты бойынша кез келген жұмыскерге беріледі. 1031 теңгемен ағымдағы банк шотындағы ақша қаражаты шоты бойынша тенгемен есеп айырысу операцияларының есебі жүзеге асырылады.

Тенгемен банк шоты операциялары бойынша шот корреспонденциялары 1 кестеде көрсетілген.
Кесте 1 - Тенгемен банк шоты операциялары бойынша шот корреспонденциясы

Есеп шоты бойынша келесі валютамен көрініс алатын шаруашылық операциялары келесі кестеде 2 берілген.

Кәсіпорындағы қаражатты сақтау үшін касса құрылады. Кассалық операцияларды кассир жасайды, ол толық материалдық жауапкершілігі бар тұлға болады.

Көп жағдайларда касса ақша есептік шоттан, валюттік шоттан сатып алушылардың, есепші тұлғалардың жұмысшылардың және т.б шоттардан түседі. Кірістік кассалық ордер бойынша кассир кассаға ақшалай қаржыны қабылдайды. Кірістік кассалық ордер екі бөлімнен тұрады: ордер және түбіртектің үзбелі бөлімі. Ақшалай қаражатты беру шығындық кассалық ордер бойынша өткізіледі.

Қаржыны қабылдау және беру кассалық ордері арқылы құрылған күні ғана жүргізіледі. Кірістік және шығындық кассалық ордерлерді жазу кезінде хатшы оларды кірістік және шығындық тіркеу журналына тіркейді. Ордерлерді хатшы хазуы тиіс.

Ақшаны берілгеннен және алғаннан кейін кірістік және шығындық ордерлерді көсеткіштері касалық кітапқа жазылады, онда ол нөмірленуі және жинақталуы тиіс. Кассалық кітаптағы жазбалар екі экземплярда көшірме қағаз арқылы жүргізіледі. Екінші экземпляр үзбелі және хатшы есебі ретінде болуы керек. Кәсіпорында бир кассалық кітап болады. Ақшалай қаржыны есептеу үшін тіркеуші боп журнал – ордер №1 мен тізімдеме №1 көрсетіледі. Журнал – ордерін толытру негізі хатшының есебі болып саналады. Журнал – ордерде жол саны қанша болса, хатшы есебі сонша болып толтырылуы керек.

Типтік жоспарлық есепте кассадағы ақша қаражатының есебі мен қозғалысы үшін «Ұлттық валютада кассада болуы» 1010 шоты және «Шетелдік валютада кассада болуы» 1032 шоты белгіленген. Шоттар активті болады. Дебеттік сальдо кәсіпорынның ай басында кассадағы бос ақшаның сомасын көрсетеді. Дебет бойынша айналым кассаға түскен ақша сомасын ал несие бойынша айналым берілген соманы көрсетеді.

Кассалық операциялар бойынша шот корреспонденциясы 3 кестесінде көрсетілген.

Кесте 3 – Кассалық операциялар бойынша шот корреспонденциясы

Арнайы есептерде жүргізілетін операцияларға аккредиттеу арқылы, чектермен және басқа төлемдер құжаттары арқылы есептеулер жатады. Банктердегі арнайы есептерде операцияларды есептеу кәсіпорынның 1060 шотында жүргізіледі.

Аккредитивтеу - бұл банктің ақшалай міндеті, клиенттерінің тапсырысы бойынша оның тапсырысшыларының пайдасына келісім шарт бойынша беріледі. Осы келісім шартқа сәйкес аккредитив (банк-эмитент) ашқан банк жеткізушіге төлемдерді көрсетуі мүмкін немесе басқа банкке төлемдерді жасауға рұқсат етеді, егер ол аккредитивте көрсетілген жүктеуші және басқа құжаттарды көрсетіп отырса.

Аккредитив кәсіпорынның қаражатынан немесе банк ссудасынан ашылады.

Әр аккредитив бір жеткізушімен ғана есептеу жүргізуге арналған және адрестелмеуі тиіс. Аккредитивтің әрекет ету мерзімі ашылған күннен беатап жеткізуші банкте 15 күн. Аккредитивті қойған төлеуші оларды 1060 шотында белгілеу керек.

Аккредитивті ашқан кезде банктің жазылған көшірмесі негізінде өтініш бойынша хатшылық тексеріс құрастырылады: Дебет 1060 Кредит 1030 немесе 3010.

Жеткізушілерге қарыздарын өтеуіне аккредитивтен ақша қаражатын жою Дебет 3310 Кредит 1060.

Мерзім өтіп кеткен кезде аккредитивтің қолданылмаған сомасы жабылады: Дебет 1030 Кредит 1060

Банк клиентпен аккредит ашқанда өтініште ұсынылған соманы сақтайды және жеткізушіге қызмет көрсететін банктің бөлімін осы туралы ескертеді. Жеткізуші тауарды алған соң алынған тауардың есебін өз банкінің бөліміне көрсетеді, осы есептің негізінде банк оған аударатын ақша құралын аккредиттан аударады.

Есептеудің аккредитивтік түрінің сызбасы 1 суретте көрсетіледі.

Чек алынған тауар - материалды құндылықтар,көрсетілген қызметтерді есептеу үшін қолданылады.

Чектік кітапты алу үшін кәсіпорын орналасқан үлгілі бір экземплярда өтініш көрсетеді. Чектік кітапты беру туралы өтінішпен бірге кәсіпорынға ашылатын есептік шотта қаражатты сақтау үшін төлемдік тапсырыс көрсетеді.

1060 шоты бойынша келесі жүргізулер құрылады.

Чектік кітапша ашу үшін кеткен ақша сомасы: Дт 1060 Кт 1030.

Банкке қайтару кезінде чектік кітаппен қолданылмаған қалдық соманы кәсіпорын шотына аудару Дт 1030, 1010 Кт 1060.

1060 шотында арнайы сақтауды талап ететін қаражаттар белгіленеді: мақсатты қаржыландыру қаражаты, сонымен қатар мектепке дейінгі мекемелерді қамтамасыз ету үшін мемлекеттік субсидиядан және жергілікті бюджеттен алынған қаражат, демалу лагерлері, күрделі салуларды қаржыландыру қаражаты, инвестордың сұранысы бойынша бөлек шоттан алынатын және шығындалатын қаражат.

1060 шоты бойынша келесі жүргізулер құрылады.

Банктердегі арнайы шоттарға қаражаттың түсуі: есептік шоттан қаражатты аудару кезде: Дт 1060 Кт 1030.

Республикалық және жергілікті бюджеттен қаражаттың түсуі кезде: Дт 1060 Кт 6230.

Банктерде арнайы шоттардан жеткізушілер алдындағы қарыздарды жабу Дт 3310, 3390 Кт 1060.

Жұмыс істеуі және қызмет көрсетуі үшін ТМҚ-ға жеткізілуіне үстем ақы беру Дт 1610,1610 Кт 1060.

Банктердің арнайы шотынан қаражатты алу Дт 1010 Кт 1060.