Ф со пгу 18. 2/05 Әдістемелік нұсқау

ПӘНДІ ОҚУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Павлодар

бекіту беті

Ф СО ПГУ 7.18.1/05

Қаржы-экономикалық факультетінің деканы

________ Т. Я. Эрназаров

200___ж. «___»_________

Құрастурышы: аға оқытушы ________________ А.Б. Утебаева
Экономика және кәсіпорындағы басқару кафедрасы
Өнеркәсіп салаларының экономикасы пәні бойынша
050506 «Экономика» мамандықтың студенттеріне арналған

ПӘНДІ ОҚУҒА АРНАЛҒАН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР

Кафедра отырысында ұсынылған 200_ж. «__» __________ №_____хаттама

Кафедра меңгерушісі ___________________ С. К. Құнязова

Қаржы-экономикалық факультеттің оқу-әдістемелік кеңесімен мақұлданған

200 ж «____»_________ №___ хаттама
ОӘК төрайымы_______ Л. А. Сидорова
1 тақырып Қазақстан өнеркәсібінің қазіргі уақыттағы жағдайы

Қазіргі уақыттағы Қазақстан экономикасының дамуының стратегиялық мақсаты әлемдегі 50 бәскеге қабілетті мемлекеттердің қатарына кіру болып табылады. Бұған жету үшін индустриалды- инновациялық саясатты дамыта, өндіріс және ғылыми техникалық секторының интегралды дамуы көзделген болады.

Соңғы 10 жыл ішіндегі байқалған экономикалық өсуі жаңа бәсекелестікке қаблетті қайнар көздерді және салалар мен сегменттердің жоғарғы тиімді орнын орнықтыру болып отыр.

М. Портер «халықаралық бәсекелесттік» еңбегінде ұлттық экономика бәсекелестігінің 4 кезенің анықтады: өндіріс факторлары, инвестициялар, жаңа енгізулер және байлықтар (сур. 1). Бұл суретте 4 фактор көрсетілген, себебі бұл кезеңде экономикада құлдырау үрдісі болып жатыр.

Өңдіріс факторлардың негізіндегі бәсекелестік барлық дамушы елдерге тән. Ол табиғи ресуртар, қолайлы климаттық жағдайлар немесе арзан жұмыс күшінің болуы негізінде құралған. Берліген жағдайда елдерді белгілі бір инвестициялық ресурстарды жинақтап алып бәсекелестіктің келесі кезеңіне көшеді, немесе шикізат көзіне айналады.

Бәсеклестік деңгейдегі инвестиция негізінде кәсіпорындар инвестицияларды заманға сай құрылғылар мен технологияларға лицензияларды сатып алуға бағыттайды. Бұл жерде Жапония мемлекеттің тәжірбиесі көрнекті, оның бәсекелестігінің ақырғы кезеңде лицензияларды сатып алу арқылы және оларды соқыр түрде қолдануға емес, ал оларды арықарай дамыту арқылы аса жоғары деңгейге жетті. Автор Алимбаев А.А. ойымен келіседі: « экономикалық саясатты дамыған елдердің экономикасы кеше болған жерде емес, ал тура ертең болатын жерге бағыттау қажет...»

Бәсекелесттік кезеңдегі жаңадан енгізулер негізінде бәсекелесттік инновацияларды бірнеше алдыңғы қатардағы салаларға енгізу арқылы қол жеткізіледі. Берілген салаларға енгізу арқылы қол жекізіледі. Берілген салалардың дамуы, шектес салалардың дамуына септігін тигізеді. Өндірістік факторлардың жетіспеушілік әсері жаңа технологиялар мен техникалардың енгізуіне әсер етеді; ғылым мен білім орындарының санын көбейту; НИОКР- ға инвеститция тарту; инфраструктуралық элементтер.

«Өндірістік саясат» ұғымы қазіргі уақытқа дейін нақты анықтамасы жоқ. Кейбір авторлар ( Мау В., Авдашев С., Анисимов В., Сокольский В.) өндіріс саясатның жүйесі деп құқықтық, экономикалық, ғылыми- техникалық, ұйымдастырушылық шаралар, өндірістің оңтайлы және тиімділікті жоғарлату үшін бағытталған. Ол мемлекет пен аймақтың әлеуметтік- экономика назарынан туындаған болатын.

Ашимбаева Т.А. ойынша өндірістік саясатының негізі инновациондық- инвеститциялық мәселелері экономиканың өсуіндегі қолайлы шешеімдер болып табылады. Канатчинова А.К.-ның ойынша да өндірістік саясатың негізгі құраушысы деп инвеститцияны есептейді: өндірістік саясат- бұл инвеститциялық құрлымның және қаржы- несие саясатының органикалық бірлігі.

Өндірістік саясатының басты мақсаты ішкі және сыртқы нарықтағы ұлттық экономиканың бәсекелесттік қаблетті және тиімділікті жоғарлатуға қол жеткізу, сонымен қатар негізгі орынды өндірістік құлдырауды алдын алып оны өрлеу стадиясына көшіру болып табылады.

Батчиков С., Мау В., өздерінің еңбектерінде өндірістік саясатының екі түрін бөліп қарастырады: жалпы жүйелік және селективті. Өндірістік саясаттың жалпы жүйелік түрінің негізгі бағытты нарықтың барлық субъектілерінің, экономикалық және институционалдық құрылуының, ұйымдық және құқықтық ортаның белсенділігін артырудың ықпалы арқыл өндірістің дамуына тұрақты шарттар құруға мүмкіндік береді.

Селективті нарық тобын анықтауға бағытталған болатын (кәсіпорын, бөлек өндірістер және нарықтың барлық субъектілер, салалар, аймақтар).Онда мемлекетің реттеу мен басқару функциясының рөлі өседі. Өндіріске селективті көмек оның субъектілерінің мақсатымен максималды сәйкес келеді, егер жалпы жүйеліктің талаптары атқарылған болса макроэкономикалық, инфрақұрлымдық және нарық қатысушыларының құқықтары.Егер осы шарттарды елемесе, онда селекативті саясатты жүргізу қиынға соғады, ал кейде жүзеге аспауы мүмкін. Ең басты бұл әрекет экономиканың кризистен шығуы кезінде қолданылады.

Капиталистік экономикада фррмалары мен әдістеріне байланысты өндірістік саясаттың екі концепциясын бөліп қарастырады.

а) бәсекелестік концепция өз алдын соңғы мақсаты қылып шаруашылық субъектілер шектеусіз бәсекелестігін қояды, себебі ол өндірістің дамуында нарықтын рөлін әлде қайда қолайлы ашады.Сондықтан өндірістік саясат мұнда еркін нарықта экономикалық шартардың тиімді реттелуі мен құрылуы бойынша шаралардың жиынтығы. Өндірістік құрлымның белсенділігі мұндай «табиғи таңдау», бәсекелестік, әр қашан жаңа қажеттіліктің туындану жағдайларының нәтижесінде қосылады.

б) пртекционистік концепциясы еркін нарықтық күштерді, ұлттық өндіріс саясатына қатысты нақты протекционизмді, өндірісті қоғамдық қызығушылығына сай мемелекеттік реттеуді шектеуін көздейді. Ол ұлттық өндіріс дамуның тиімді шартарын жасауды көздейді, сонымен қоса мемлекетке маңызды салалар мен өндірісті, мемлекеттік жүйе арқылы ұлттық өндірісті қорғау мен ынталандыруға, жеңілдіктерге, субсидияға, баж салығы, мемлекеттік құрлымды құруға көзделген. Бұл концепция Жапония, Оңтүстік Корея және т.б. мемлекеттерде қолданылған.

Экономиканың индустриалды дамуында- ининновациялық даму стратегиясының келесі типтерін бөліп қарастырады.

«ауыстыру» стратегиясын қолдану мәні шет елдердің ғылыми- техникалық поиенциалдар мен жаңа енгізулерді өз экономикамызға ауыстыру, жаңа тура шет ел ивесторлаын тарту, тиімділігі жоғары жаңа технологияларға лицензияны сатып алу.Ол Жапонияда соғыс жылдарының кезінде қаболданылған. Жаңа өнімдерді өндіру үшін тиімділігі жоғары технологиялардың лицензиясын кейінен жеке потенциалды құру үшін сатып алынған болатын. Нәтижесінде жапон технологияларының экспорты импортына қарағанда жоғарлады, ал басқа мемелекеттермен салыстырғанда ғылымдық негіз бойынша бірінші орында тұр.

«шеттен алу» стратегиясының негізі мемлекеттің ғылыми- техникалық потенциалы өндірісі индустриалды-дамыған елдердің шығарылатын өнімдерін зерттеуінен құралған. Берілген стратегияны дамыту нәтижесінде экономикалық тиімділікті жоғарлатады, отандық өнімнің бәсекеге қаблеттілігі жоғарлайды, экспорт құрылымының диферсификациясына, импорттың тәуелділігін әлсіретуге қол жеткізе болад. Бұндай стратегия Қытайда қолданылады. Корея Республикасының автомобил және тиімділігі жоғары электроника құруы мен дамытуы осыған дәлел бола алады.

«өсіру» стратегиясының негізі өзінің ғылыми-техникалық және өндірістік- технологиялық потенциалын пайдалануы болып табылады. Ғылыми нәтижелерді өндірістік потенциалда қолдану, сонымен бірге негізгі және қолданбалы ғылымның өндірісте жоғары технологиялар мен ішкі және сыртқы ортадағы бәсекелестікке қабілетті өнім шығарып отырады. Мұндай стратегияны АҚШ, Франция, Англия ұстанады.

Өндірістік саясаттың классификациясын көбінесе тұрақты деп санайды, яғни өндірістік құрлымның бағыттарды сақттап қалу, жұмыс орындарын сақтап қалу, шет ел бәсекелестерден ұллтық фирмаларды сақтау;дағдылану, яғни өндірістік құрлымның мемелекетте болған сұраныстың өзгеруіне және әлемдік нарықта бәсекелестік шартардың өзгеруіне дағдылау болып табылады.

Өндірістік саясатының құрылуы мен дамуының мақсаты өнеркәсіп саласының артықшылықатрын анықтау және оларды инновациялық- инвеститция жобасы арқылы дамыту жөн.Сонымен қоса өндірістік салаға «мультипликативті» дамуы оңтайлы әсер етеді, ал олар өз кезегінде ұлттық шаруашлық кешенінің өсуіне және дамуына әкеледі.

Басқа жағынан кішікөлемдегі технологиялар еңббекқаблеттілігіне тиімді әсер ететінін ескеру жөн, ол ең бастысы ауылдық аймақтарды, кішігірім бизнесті және жеке еңбек қызметтерін дамытуға бағытталған. Бұндай әрекет «аралық немесе жарамды технология» концепциясында өз орнын тапты. Аралық технология деп өндірістің дамуындағы технологиялық әдістер жиыгтығын есептейді, ол НТП- дан жоғары болмауы керек және әдетті әдіспке қарағанда еңбек өндірісін жоғарлактады.Жарамды технологияларды қолданудың артықшылықтары оның импортты және инвестицияны көп қажет етпейтіндігінде, сонымен қатар оған жоғары мамандандырылған жұмысшы қажет емес себебі өндірістің техникалық шарттары мен ұйымдастыруы жеңіл түрде қарастырылған және жергілікті ресурстарды тарту мен жергілікті тұтынушыларды қамтамасыз ете алатындығында болады.

Мемлекеттің өндіріс саясатының құраушы бөліі ретінді аймақттық өндіріс саясатының рөлін белгілеу жөн.Алайда оған ерекше талаптар мен шектеулер қойылады.Ол аймақтың әлеуметтік- экономикалық даму қарқыны, оның бюджетінің көлемі, ішкі бәсекелесмтік ортасы, экономикалық жағдайы, ресуртық потенциалы, аймақтын инвеститциялық белсенділік бағыттары бойынша анықталады.

Аймақтың даму деңгейі аймақтың бәсекелестік жағдайымен анықталады. А.З: Селезневаның анықтағаны бойынша «аймақтың бәсекеге қаблеттілігі- бұл аймақттың экономикалық, әлеуметтік, саяси және тағы басқа факторларының себебімен анықталады және оның ішкі мен сыртқы тауар өндірушілерінің көрсеткіштер арқылы анықталады, оның жағдайының сипаты мен динамикасын көрсетеді»

Аймақтың бәсекелестікке қабілеттілік деңгейі осы көрсеткіштері бойынша анықталады: ЖҰӨ, өндіріс, адамдар ресурстарының (білімділік деңгейі бойынша) көлемдері ьойынша анықталады.

Аймақтық өндірісті дамытуда мемелекеттік реттеудің әдістеріне жатады:

• 
  ресурстық әдіс- объектіге тура ықпал етеді, аймақтың шаруашылық субъектілерін өндірістік ресурстармен қамтамасыз етеді).
  
• 
  Институционалдық әдіс- ұйымдық- экономикалық және құқықтық ортаны құруға бағытталған, әлеуметтік- экономикалық дамуында нырқтың принциптері мен міндеттеріне сәйкес дамуы.
  
• 
  Ақпарттық әдіс- басқару ұйымдарды толық және нақты ақпаратпен қамтамсыз етуге бағытталған.
  
• 
  Бағдарлама-арнаулы әдіс- қойылған мақсаттар мен міндеттерге,ресурстық мүмкіншіліктер мен шектеулерге сәйкес бағдарламаны құру мен дайындауға бағытталады. Көптеген ғылымдар бағдарламаның әдістерін- арнаулы үйлесімділікті зертегуге еңбектерін арнаған. Арнаулы үйлесімдік бағдарламасының логикасы осындай тізбекті құрайды: мәселе- мақсат- ресурс- шешім. Осы элементерінің жиынтығының соңы мәселені шешуге әкелді ол өз кезегінде арнаулы бағдарламалар кешенін құрды.
  

• 
  өндірістік потенциалдың мәні мен мазмұның;
  
• 
  Қазақстан Республикасындағы өндірістік потенциалдың құраушысы, ерекшеліктірі мен сипаттамасын
  
• 
  өндірістік салалардың классификациясын;
  
• 
  өндірістің дамуын сипатайтын негізгі көрсеткіштер.
  

- өндірістің даму мониторингін жасау;

• 
  өндірістік патенциалды сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу.
  

Ұлттық шаруашылық комплекс- экономикалық ортаның жиынтығы, салалар, салааралық комплекстер мен экономикалық секторлардың.

• 
  құрал- жабдықтық өндіріс;
  
• 
  өндірістік емес орта.
  

• 
  өнеркәсіп;
  
• 
  орман және ауыл шаруашылығы;
  
• 
  жүк көліктері;
  
• 
  байланыс (құрал- жабдық өндірісіндегі қызмет көрсету)
  
• 
  құрылыс;
  
• 
  сауда- саттық;
  
• 
  қоғамдық азық- түлік;
  
• 
  ақпараттық- есептегіш техника.
  

• 
  жолаушылар көлігі;
  
• 
  байланыс (өндірістік емес ортаға қызмет көрсетеді);
  
• 
  денсаулық сақтау;
  
• 
  дене шынықтыру, мәдениет пен әлеуметтік қамтамасыз ету;
  
• 
  өнер және мәдениет;
  
• 
  ғылым мен ғылыми қызмет көрсету;
  
• 
  несиелендіру және сақтандыру.
  

Салаларық кешен- интеграционалдық құрылым, ол әр түрлі салалардың өзара байланысы және олардың элементтерінің әр қилы кезеңіндегі өнімді өндіру мен таратумен сипатталады.

Салааралық кешеннің класификациясы: 1.бағытталған мақсаты бойынша

а) отын- энергетикалық кешен;

б) метолургиялық кешен;

в) машинажасау кешені;

г) агралық өнеркәсіп кешені;

д) орман кешені;

е) минералды- шикізат кешені;

ж) транспорттық кешен. 2. атқарылатын функциясы бойынша:

а) инвеститциялық кешен;

б) инфрақұрлымдық кешен;

в) ғылыми- техникалық кешен;

г) экологиялық кешен. 3. ЕН бұйрығы бойынша:

а) көпсалалық және бірсалалық кешен;

б) территориялық- өндірістік кешен;

в) салалық ғылыми- техникалық кешен;

Экономикалық сектор- институционалдық бірліктердің кешені.

Экономикалық сектор- институционалды бірліктердің жиынтығы, экономикалық мақсаты, фукциясы және мінез- құлқы жалпы бірдей бар болуын.

Эконогмикалық сектор:

а) кәсіпорын секторы;

б) мемлекеттік кәсіпорындар секторы (заңнамалық ұйымдар, атқарушы, конституциялық билік);

в) үй шаруашылық секторы (тұтынушылар, халық);

г) сыртқы сектор (мемлекеттен тыс орналасқан институционалдық бірліктер);

д) нарықтық сектор (тауар мен қызмет көрсету өндірісі);

е) нарықтық емес сектор (кәсіпорында тауарды сатуға емес, ал ішкі қажетілікті қанағаттандыру үшін жасайды).

Құрылым- халықтық жиынтықтың әр түрлі элементтер арасындағы байланыс (пропорция).

Салалық құрлымның ерекшеліктері:

1. 
   тұрақсыздық (бір салалар дамыса, басқа салалар құриды);
   
2. 
   апатты (салалар нарық ортасының әсерінен дамиды);
   
3. 
   салалар мемлекет тарапынан реттеледі (құрлымдық саясат макроэкономикалық саясаттың негізгі бөлігі болып табылады).
   

1. 
   технологиялық;
   
2. 
   қайта өндірістік;
   
3. 
   салалық;
   
4. 
   экономикалық;
   
5. 
   территориялық;
   
6. 
   қаражат көздері бойынша;
   
7. 
   жекеше формасы бойынша.
   

Құрылым озық деп есептеледі, егер келесіге ие болса:

• 
  жаңа құрылыс;
  
• 
  қайта құру;
  
• 
  техникалық жаңартылу;
  
• 
  модернизация;
  
• 
  Жаңа құрылыс- жаңа жер учаскілерде ғимараттар мен құрлыстарды салу;
  
• 
  Қайта құру- негізгі қорларды жаңарту одан да прогрессивті құрлыссыз жаңа өндіріс көлемінде.
  
• 
  Кеңейту- екі соңғы кезеңдегі құрылыс, қосымша өндірістік кешен, істегі кәсіпорынның территориясындағы қызмет көрсетуші және көмектесуші өндіріс.
  
• 
  Модернизация- іске асырылған техникалық- экономиканы ұрпаққа кәсіпорынды прогрессивті деңгейге әкелу болып табылады.
  
• 
  Техникалық құрылыс- істегі құрал- саймандардың жаңа одан да прогресивті түріне ауыстыру.
  

Құрлымның прогрессивтілігі нақты экономикалық жағдаймен анықталады.

Салааралық құрылым- кпиталды экономикалық салалардың басқа да резервтеріне бөлу.

Прогрессивтілік нақты экономиалық жағдаймен анықталады.

Территориялық құрылым- капиталды территоария мен аймақтың басқа резервтеріне бөлу.

Қаржыландыру көзінің құрылымы бойынша:

• 
  Жеке капитал;
  
• 
  Несиелік капитал;
  
• 
  Жергілікті бюджет көздері;
  
• 
  Мемлекеттік бюджет көздері;
  
• 
  Қаражатты көздерін қатыстыру.
  

Жекеменшік формалары бойынша:

• 
  мемлекеттік кәсіпорындар;
  
• 
  жалға берушілік кәсіпорындар;
  
• 
  басқалары.
  

а) табыс нормасы 1 теңгеге КВ сай келеді:

б) еңбектік және материалдық ресурстарды қолдану 1 теңге саланың даму табысымен анықталады

Берілген тақырыпты зертеген кезде негізгі назарды Қазақстан Республикасының халық шаруашылық кешеніне, экономиканың сферасы мен секторына, саланың мәніне және өнеркәсіптің салалық құрлымына,сала құрлымының тиімділік өлшеміне, сала мен салаарылық кешенге бағытталған.

Берілген тақырыпты зерттегеннен соң студент келесіні білу қажет:

білу

• 
  халық шаруашылық кешенінің мәні мен мазмұны;
  
• 
  Қазақстан Республика экономикасының ортасы мен секторы;
  
• 
  өнеркәсіп құрлым саласының көрсеткіштері.
  

• 
  салалық құрлымын есептеу;
  
• 
  саланың дамуындағы көрсеткіштерді есептеу;
  
• 
  салалық құрлымның тиімділік өлшемін талдау.
  

Қазақстанның тәуелсіздігін алған кезеңнен мемлекеттің экономиккасында түбегейлі өзгерістер экономиканың өсуіне әкелді. Индустриалды- инновациялық стратегиясының дамуы экономиканы реформалаудың келесі кезеңіне өтуге ықпал етті. Индустриалды- инновациялық стратегиясының дамуын 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады: бірінші кезең- 2003- 2005 жж., екінші кезең- 2006- 2010 жж., үшінші кезең- 2011- 2015 жж.

Индустиралды- инновациялық дамудың бірінші кезеңнің негізгі мақсаты экономикалық, инфрақұрлымдық және институционалдық негіздердің инновациондық кезеңінің дамуы болып табылады. Іргелі зерттеулердің 5 қабылданылған бағыттары анықталған: физика, химия, биология аумағындағы кешендік ғылыми зерттеулер, қолданбалы ғылыми зерттеулер- отын- энергетика кешені, мұнайхимиялық пен минералды ресурстар аумағында болады.

Қазіргі уақытта Қазақстандағы индустриалды- инновациялық дамудың екінші кезеңі іске асырылып жатыр.Бұл кезеңде Үкіметтің бағыттары жаңашыл механизімдерді құру болып табылады:

• 
  «адамдық факторды» белсендіру;
  
• 
  жеке инвеститцияларды үлкен көлемде қатыстыру;
  
• 
  өзіндік интеликтуалдық объектілерді пайдалану және реттік қорғау;
  
• 
  құру және реттік функционалдаудың инфрақұрлымның инновациялық дамуы;
  
• 
  ғылым мен өндірістің өзара байланысы;
  

• 
  тиімді инфрақұрлымның инновациялық әрекетінің және өзінің интеликтуалдығын қорғаудың жоқ болуы трансферттік ғылыми технология кезінде;
  
• 
  аумақтарда дамыған өндірістік және транспоттық, ақпараттық- қатынастарының инфрақұрлымының, сатуға дайын жаңа бизнес- жоспарлардың жоқ болуы;
  
• 
  инновацияның қайнар көзі ретінде отандық кәсіпорындардың отандық қолданбалы ғылыми бағыттардың жоқ болуы;
  
• 
  мемлекетте қаржылық тәуекелділік жобасының нашар бамуы;
  
• 
  ғылыми кадрлардың ескіруі, жас мамандардың жетіспеушілігі, ғылыми ортадан жастардың көптеп кетуі.
  

Берілген тақырыпты зерттегеннен соң студент келесіні білу қажет:

• 
  нарықтық экономикадағы өндірістік өнеркәсіптің негізгі элементтері;
  
• 
  өндірістік өнеркәсіпке мемлекеттің ықпалының ерекшелігі;
  
• 
  өндірістік өнеркәсіптің бәсекелестікке қаблеттілігінің негізгі шарттары;
  
• 
  өнеркәсіптегі мемлекеттік реттеудің әдісі мен принциптері;
  
• 
  мемлекеттік билік ұйымдарының мақсаты мен міндетті, өндірістік өнеркәсіпке қатысты басқару шылық және реттеушілік функцияларын қамтамасыз етеді.
  

• 
  өндірістік өнеркәсіптегі мемлекеттік реттеу моделін әзірлеу;
  
• 
  өнеркәсіпті дамыту жоспарының индикативті құрлымын құрастыру.
  

Кәсіпорын- бұл кәсіпорынның экономикалық агенттер, нарықтық экономикада әрекет етуші тұлғалар, өндіріспен тоқтатылған, пайда табу мақсатымен тауар мен қызметтерді жүзеге асырылуы.

Нарқтық экономикадағы өндіріс- бұл әр түрлі іс әрекеттер, табыс әкелетін құрал-жабдық және қызмет көрсету ортасына байланысты болмайды.

Кәсіпорынның ерекшеліктері:

• 
  меншіктік орнығу;
  
• 
  өз бетімен шешім қабылдау;
  
• 
  өндіріс факторларының атқарылуы өнімді жасау мен сату үшін;
  
• 
  кәсіпорын пайда табу мен жөнелту мақсатты тырысады.
  

1. 
   Іс әрекеттің түрі мен сипаты бойынша:
   

б) сауда саттық кәсіпорындар- тауарларды алып- сату операциясын атқарады.

в) көліктік- экспедитор кәсіпорындары- өндірушіден тұтынушыға жүкті тасымалдаумен айналысады, яғни өнеркәсіптік сауда- саттық фирмалардың көптеген қалауларын іске асырады:

- қораптардың жағдайын тексеру;

- ораушын және маркировкасы;

- тауарлардың еріп жүруші документтерін дайындау;

- ішкі ұйымның тапсырыстарын тасымалдау қосымша құнның қосуына әсер етеді;

- сақтандыруды хаттау.

2. Кәсіпорынының көлемі бойынша:

а) кішігірім (50- 100 адамға дейін)

б) орта (50- 500 немесе 100-500 адам)

в) ірі (500- ден астам адам)

г) аса үлкен (1000- нан астам адам)

Кәсіпорынның өлшемі байланысты:

1. 
   кәсіпорының атқаратын кәсібінің мақсатынмен байланысты;
   
2. 
   сала құраладарыға байланысты (ірі кәсіпорындар- қара метолургия, машина жасау кәсіпорындары; орта кәсіпорындар- азық- түлік және мұнай өңдеуші өнеркәсіп; орта және кіші кәсіпорындар- ағаш өңдеуші және тігін өнеркәсібі).
   

3. Жекеменшік формасы бойынша класификациясы:

а) жеке кәсіпорындар;

б) мемлекеттік кәсіпорындар;

в) қоғамдық кәсіпорындар.

4. Капиталдың қатысыуы бойынша:

а) ұлттық кәсіпорындар- капитал;

б) шет ел кәсіпорындар- капитал;

в) аралас кәсіпорындар.

5. Ұйымдық- құқықтық формалары бойынша:

6. Кәсіпорын бірлестігі бойынша:

а) картель;

б) синдикат;

в) трест;

г) концерн;

д) холдинг;

е) ҚӨТ.

Холдинг- акционерлік компания, ол өзінің бар экономикалық күшін басқа компанияларының акцияларын сатып алуға жұмсайды.

ҚӨТ- бұл әр түрлі саладағы шаруашлық кәсіпорындардың бірлестігі, несие- қаржылық инстиутары, университеті, сақтандыру, пенсия және тағы басқа қорлар кіреді.

Картель- бір өндірістік ортада бірнеше кәсіпорындардың бірлесуі, сонымен қатар қатысушылар өндіріс пен өндіріс құралдарына жекеменшік құқығын сақтап қалады.

Синдикат- бір өндіріс саласындағы бірнеше кәсіпорындардың бірлесуі, қатысушылар өндіріс құралдарына жекеменшік құқығы сақталады, алайда өндірітің өніміне құығы болмайды.

Трест- бір немесе бірнеше өндіріс саласындағы кәсіпорындардың бірлесуі, қатысушылар өндіріс құралдарына, комерциялық жекеменшікке және өндірілген өнімге құығын жоғалтады, алайда орнына акцияны алады. Бұл акция арқылы қатысушы трестті басқаруға және пайданың бір бөлігін алуға құқық береді.

5. Бәсекелестік орта

6. Макроэкономикалық бағыттағы мемлекеттік факторлар (мемлекеттің ұлттық қызығушылығы, әлеуметтік шығын мен әлеуметтік пайда, кәсіпорынның немесе басқа аймақтардың экономикасын жаңарту).

7. Макроэкономикалық факторлар:

- шығарылатын шикізаттың өндіріс- көліктік шығындарының қосындылары;

- өндірістің масштабы және потециалы Д өніміне;

- тұтынушылардың саны мен олардың қалауын анықтау.

8) Инфрақұрлымның факторы (шикізатты тасымалдау үшін жолдарының болуы, аймақтарда мамандандырылған жұмыс күшінің болуы, цех үшін жерлер бөліп беру, қоршаған ортаны сақтау заңнамасын ұстану)

Концентрация- ірі кәсіпорындар, салалар, халық шаруашылық кешенінің аумағында өндірістерді шоғырландыру.

Концентрация- үрдіс, кәсіпорындағы тауар мен қызмет көрсетуді көбейтуге бағытталған.

Концентрация формалары:

Концентрацияға жететін факторлар:

• 
  көп өндіре алатын озық технологияларды енгізу;
  
• 
  машиналар санын, технологиялардық жолдарды, жаңа құралдарды еңгізуді көбейту;
  
• 
  өзара байланысты өндірісті көбейту.
  

1. Абсолютті көрсеткіштер- кәсіпорының өндіріс өлшемін сипаттайды ( дайын шығарылған өнім V, ортатізімдік саналу, ортажылдық негзгі қорлардың құны)

2. Салыстырмалы көрсеткіштер- табиғи байлықтардың тұтынушылардың жалпы V бөлуін сипаттайды. Өндіріс V-нен шығатын салады кәсіпорынның арсында еңбекпен қамтылған, негізгі қорлар құнының салмағына, нарықтағы орнына немесе сату көлеміне байланысты.

Факторлар, әр түрлі экономика саласндағы көрсеткіштерге ықпал етуі:

1) өндіруші салада негізгі назарын табиғи байлықтардың шартары мен тұтыну көлеміне аударады. Орналасқан жерінің көлеміне, құрлыстың жұмыс мерзіміне, шикізатты тұтыну көлемі бағаланады болашақтық және өндірісі концентрациясының шығу әсерінен.

2) өңдеуші өнеркәсіптегі (металлургия, құрылыс материалдарын өндірісінде) өндіріс концентрация көрсеткішіне кәсіпорын аумағында бөлек агрегаттардың күші әсер етеді.

Сонымен қоса концентрацияға өнеркәсіптік кәсіпорындар, жекеменшік формасы және қаржылық жағдайы әсер еттеді.

Берілген тақырыпты зертегенде негзгі назарды өнеркәсіптік кәсіпорындардың классификациясына, кәсіпорындардың қолайлы мөлшерін, ірі кәсіпорындардың ҚР экономиасының дамундағы рөлін, концентрациясы, маманданған, өнеркәсіптің біріктірілген және ұқсастығын анықтауға аударған.

Берілген тақырыпты зерттегеннен соң студент келесіні білу қажет:

білу:

• 
  өнеркәсіптік өндіріс концентрациясының мәні мен мазмұны;
  
• 
  өндіріс концентрациясының көрсеткіші мен формасы;
  
• 
  өнеркәсіптік кәсіпорындардың қолайлы резервтерінің әдісін анықтау;
  
• 
  өнеркәсіптік кәсіпорындар классификациясын;
  
• 
  монополиялық бірлестіктердің түрлерін;
  
• 
  кооперирвание мен маманданудың мәні мен мазмұны;
  

• 
  кооперирвание мен маманданудың жоспарлау әдісі.
  

• 
  көрсеткіштерді есептеу, кооперирвание мен маманданудың деңгейін сипаттайтын;
  
• 
  және кооперирвание мен маманданудың тиімділікті анықтау;
  
• 
  өнеркәсіптік кәсіпорындардың қолайлы мөлшерлерін анықтау;
  
• 
  өндірістік кәсіпорындардың концентрациясын сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу.
  

Мамандану- бір өндірісте бағытталған, өзінің типі бойынша жалпы және ірі топтама болып табылады.

Үлкейту- өндірісті бөлек ірі өнеркәсіптік кәсіпорындардың бағытталу (пайда көлемінің көбейумен анықталады).

Коперирвание- тура өндірістік- шаруашылық пен кәсіпорын арсындағы байланыс, олар бірге өнімді өндіруге қатысады.

Беріген тақырыпты зертеген кезде негзгі бағытты мамнданудың мазмұны және технологиялық жетілдірудегі оның мәні, өнеркәсіптік өндірістегі мамандау формалары, өнеркәсіптік өндірістегі мамандану деңгейінің көрсеткіштері, кооперованияның мәні, оның формалары, коперированияның деңгейінің негзгі көрсеткіштері.

Берілген тақырыпты зерттегеннен соң студент келесіні білу қажет:

• 
  кооперирвание мен маманданудың мәні мен мазмұны;
  
• 
  кооперирования мен маманданудың формасы мен көрсеткіштері;
  
• 
  кооперирования мен маманданудың жоспарын құру әдістері.
  

• 
  көрсеткіштерді есептеу, кооперирования мен маманданудың деңгейін сипаттайтын;
  
• 
  кооперирования мен мамандану тиімділігін анықтау.
  

1 Конституция РК. – Алматы. - 1995.

2 Гражданский кодекс РК. – Алматы. - 1994.

3 Указ Президента РК “О мерах дальнейшей реализации стратегии развития Казахстана до 2030г.” – Казахстанская правда, 12 декабря 2002г.

4 Бердалиев К.Б. Основы управления экономикой Казахстана. – Алматы: КазГАУ, 1998.

5 Грузинов В.П. Экономика предприятия.-М.: Банки и биржи, ЮНИТИ.-1998.

6 Зайцев Н.Л. Экономика промышленного предпрития.-М.: ИНФРА-М.-1999.

7 Канатчинова А.К. Промышленная политика государства в переходный период (регулирование, проблемы, перспективы) кн.1-Алматы: Ғылым, 1999.

8 Канатчинова А.К., Оспанов Х.А. Модернизация структуры производства промышленности РК. –Алматы: Ғылым, 2000.

9 Омаров Б.Р., Омаров К.Т. Организация и методология регионального планирования социально-экономического развития. Уч. Пособие, Алматы: Экономика, 2000.

10 Экономика предприятия: учебник для вузов / Под ред. Н.А.Сафронова. – М.:Юристъ.-2001.

11 Экономика предпрития: Учебник / Ф.К.Беа, Э.Дихтла, М.Швайтцера. – М.: ИНФРА-М. – 1999г.

Қосымша

1 Ассонов Г.Ф., Хуторненко О.А., Шалбий Е.И. Особенности экономической культуры в США, Японии, странах Западной Европы. – Киев, 1992.

2 Хэй Д. Моррим Д. Теория организации промышленности: в 2-х томах/Пер. С англ. Под ред. А.Слуцкого, Спб: Экономическая школа, 1999г.

3 Справочник директора предприятия / Под ред. М.Г.Лапусты. – М.: ИНФРА-М. – 1996.

4 Бизнес-каталог промышленности РК – Алматы: КазИнформ центр, 1995.

жүктеу/скачать 229.59 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: