Пімен Панчанка (1917–1995)

У сярэдзіне 1960-х усе былі захоплены «пакарэннем» космасу, шы­рокімі крокамі навукова-тэхнічнай рэвалюцыі, менш звярталі ўвагу на што­дзённыя, зямныя справы. Палітычная тыранія, таталітарызм, жорсткая экс­плуатацыя, войны як сродак дасягнення сваіх эгаістычных мэт – усё гэта было ўласціва і таму «перадавому» ладу, які зваўся сацыялізмам. Паэт мно­гія рэчы называе сваімі імёнамі, яго вобразныя абагульненні, публіцыстыч­ныя па свайму напалу, прасякнуты ўнутраным пачуццём драматызму. Паэт вылучае рэальны крытэрый для ацэнкі гістарычнай перспектывы, ставячы ў цэнтр увагі чалавека, жыццяздольнасць і гарманічнасць якога будуць вы­значацца тым, наколькі ён будзе адпавядаць чалавеку («Без чалавечнасці не будзе вечнасці»).

На працягу свайго жыцця паэт знаходзіўся ў неадназначных адносі­нах з партыяй і ўладамі, але ў цэлым быў абласканы імі, меў пачэснае зван­не – народны паэт Беларусі (1973), з’яўляўся Ганаровым акадэмікам АН Бе­ларусі (1994), лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі СССР (1981, за кнігу вершаў «Где ночует жаворонок?»), Дзяржаўнай прэміі Беларусі імя Я. Купалы (1968, за зборнік вершаў «Пры святле маланак»), Літаратурнай прэміі імя Я. Ку­палы (1959, за паэму «Патрыятычная песня»). Званні і прэміі ў дадзеным выпадку, думаецца, даваліся заслужана – яны адпавядалі і таленту паэта, і актыўнасці яго грамадзянскай пазіцыі.

Нарадзіўся Пімен Панчанка (Пімен Емяльянавіч Панчанка) 23 жніў­ня 1917 г. у г. Рэвелі (цяпер Талін) у беларускай сям’і, якая апынулася тут напярэдадні першай сусветнай вайны ў пошуках заробку. Бацька і маці паэ­та – беззямельныя сяляне з Міншчыны – вярнуліся ў Беларусь толькі ў 1921 г., прайшоўшы суровую жыццёвую школу. Вярнуўшыся, бацька Емяльян Ар­цёмавіч працаваў у Бягомлі, Кіраўску, Талачыне ў мясцовых лясгасных ар­ганізацыях. Праз гады паэт успомніць: «У мястэчку Бягомль, у дрымучых лясах вярхоўя Бярэзіны, прайшло маё дзяцінства». У 1932 г. будучы паэт скончыў сямігодку ў Бягомлі, у 1934 – педагагічныя курсы ў Бабруйску. З гэтага часу і да 1939 г. настаўнічаў у сельскай школе ў Кіраўскім раёне Ма­гілёўскай вобласці. Адначасова завочна вучыўся на філалагічным факуль­тэце Мінскага настаўніцкага інстытута.

Пачатак літаратурнай дзейнасці прыпаў на сярэдзіну 1930-х гадоў, ка­лі ў альманаху «Ударнікі» (1934, № 3) былі надрукаваны яго вершы «Ура­джайнае» і «Моладзі», у газеце «Літаратура і мастацтва» (1935, 23 снеж­ня) – «З песняю вясны», «Сустрэча». Першы зборнік паэта – «Упэўненасць» (1938). У адным з інтэрв’ю на пытанне – як узнікла назва першай кнігі – па­эт адказаў: «Назва маёй першай кнігі прыйшла ад самаўпэўненай маладосці, ад адчування, што ўсё пад сілу, на ўсё хапае сіл. Гэта адно. А другое – гэта тое, што сам лад жыцця рабіў нас упэўненымі ў шчаслівым заўтрашнім дні. Скажу прасцей: вялікая вера ў камунізм, у перамогу справы Леніна, у тое, што мы з кожным годам будзем жыць лепш і лепш і што гэта залежыць толь­кі ад нас саміх, ад плёну нашай працы. Гэтая душэўная ўпэўненасць і нара­дзіла паэтычную ўпэўненасць. Назву кнігі падказала само жыццё!».

Выяўленчасць, пластыка, жывапіс П. Панчанкі не прадвяшчалі ў ім паэта глыбокіх псіхалагічных перажыванняў, якім ён стаў пазней. Аднак і ў тых, першых вершах былі шчырасць пачуццяў, глыбокае захапленне ства­ральнай дзейнасцю чалавека. За радком стаяў жывы характар, непадробны, своеасаблівы, досыць акрэслены, індывідуальны, няпросты. Радкі маладога П. Панчанкі адзначаны пэўным дуалізмам характару лірычнага героя. З ад­наго боку, ён поўны пяшчоты і ласкі, з другога – надта калючы і грозны, га­товы на рашучы ўчынак. Можна было дапусціць, што юнак валодае нема­лым маральна-энергетычным патэнцыялам і нават ніякавата было ад думкі: а што, калі ён раптам і сапраўды абрыне на кагосьці гэты патэнцыял?

У 1920–1930-я гады час нанава ставіў спрадвечныя пытанні аб суадно­сінах асабістага і грамадскага, свабоды і неабходнасці, чалавека і прыроды. Калі для прадстаўнікоў старэйшых пакаленняў пісьменнікаў вырашэнне гэ­тых і іншых пытанняў патрабавала ўнутранай перабудовы, то для П. Пан­чанкі – равесніка Кастрычніка – яно давалася больш натуральна і нязмуша­на. Яблыня, што расла, як сірата, ля вёскі (верш «Яблыня»), ахвотна пера­сяляецца ў калгасны сад. Грамадскае ўспрымаецца як сваё, блізкае, роднае.

Сёння можна папракнуць паэта ў недахопе праўдзівасці, спрошча­насці ў падыходзе да рэчаіснасці, некаторай просталінейнасці. З самага па­чатку аўтару вельмі блізкімі былі Я. Купала, Я. Колас, народная песня, а таксама руская савецкая паэзія 1920–1930-х гадоў П. Панчанка вучыцца ў Я. Купалы. Вучыцца, але не пераймае ўласцівага народнаму песняру не­паўторна куплаўскага ідэалізаванага стаўлення да рэчаіснасці, а імкнецца выпрацаваць сваё, уласнае светаўспрыманне, звязанае з больш адкрытымі, псіхалагічна індывідуалізаванымі адносінамі да рэчаіснасці, якія паэт сцвяр­джаў у першай і ў наступных сваіх кнігах. Ён рана зразумеў, што паэзія – гэта, «мастацтва, у якім чалавек аддае апошняе, што ў яго ёсць, – самога сябе».

Другі зборнік паэта – «Вераснёвыя сцягі» (1940). Ён развіваў першас­ныя матывы творчасці аўтара. У ім больш імкнення да жыццёвых рэалій, канкрэтнасці і верагоднасці, але не менш і просталінейнасці, прывычных схем. Аўтарскія сімпатыі і антыпатыі палярна размежаваныя. У гэтым так­сама праявіўся характар паэта, творчасць якога аказалася падпарадкаванай тагачаснай ідэалогіі, якая дыктавала адпаведныя сацыяльныя, маральна-этычныя і эстэтычныя погляды і ўяўленні. «Вераснёвыя сцягі» адлюстра­валі беластоцкія ўражанні П. Панчанкі. Ён трапіў у Беласток восенню 1939 г. – з вызваленчым паходам Чырвонай Арміі. Тут ён упершыню сустрэўся з буржуазнай рэчаіснасцю і ў яго паэзіі выразна прагучалі сатырычныя но­ты. У паэме «Беластоцкія вітрыны», у некаторых даваенных вершах узні­кае размова пра духоўныя каштоўнасці чалавека, праяўляецца запал пале­міста, сцвярджаецца гераічная прырода савецкага ладу. I ў гэтым сэнсе сам паэт быу сынам свайго часу, падрыхтаваным да цяжкіх выпрабаванняў.

Аўтар не выходзіць за межы традыцыйнай паэтыкі. Аднак ужо ў нека­торых даваенных рэчах («Пра смерць», «Беластоцкія вітрыны») паэт быц­цам бы хоча, намагаецца пашырыць абсягі маналагічнасці, шукае шляхі да поліфанічнасці стылю, які мог бы зблізіць з жыццём, з рознымі пунктамі гледжання. Паэма «Беластоцкія вітрыны» напісана пад моцным уздзеяннем У. Маякоўскага, на якога раўняліся многія паэты 1930-х гадоў і пазнейшай пары. У У. Маякоўскага яны вучыліся актывізацыі і ўзбуйненню лірычнага пачатку, маштабнасці паэтычнага мыслення, якое ахоплівала разам з унут­раным, інтымным і сацыяльныя буры часу.

У 1930-я гады ізноў ішла падрыхтоўка да вайны, якую савецкае пар­тыйнае і дзяржаўнае кіраўніцтва разумела як новую хвалю сусветнай рэва­люцыі. Аўтар «Беластоцкіх вітрынаў» калі і думаў пра сусветную рэвалю­цыю, то не настолькі, каб ахвяраваць пачуццём радзімы, роднаснасці з усім любімым і блізкім. Напрыклад, у тым жа вершы «Радзіме» ў голасе паэта чуліся новыя, глыбока патрыятычныя пачуцці. Ваенная рэальнасць аказала­ся іншай. Шлях з Беластока, дзе П. Панчанка пасля паходу ў Заходнюю Бе­ларусь застаўся служыць літсупрацоўнікам армейскай газеты, на ўсход, пе­хатою, праз вогненныя вёскі і гарады, быў неверагодна цяжкі. Перад вачы­ма паўставалі карціны чалавечай трагедыі. Паэт знаходзіць патрэбныя сло­вы, эпічныя мазкі, інтанацыю, каб перанесці гэтыя пачуцці і назіранні ў верш. У суровыя гады вайны слова П. Панчанкі дасягнула асабліва высокага гра­мадзянскага ўздыму.

Літаратурная прадукцыя паэта-франтавіка вельмі разнастайная: пуб­ліцыстычныя і сатырычныя вершы, фельетоны, востранадзённыя артыку­лы, нарысы.

Вядома: калі грукочуць гарматы, маўчаць музы, аднак муза П. Пан­чанкі не толькі не маўчала – яго паэтычны дар развіваўся, і развіццё ішло ўглыб. Вайна не перашкодзіла яму стаць выдатным паэтам-інтравертам, які якраз у гэты час, як заўважыў Р. Бярозкін: «Пачынае ўсё больш і больш асвойваць законы ўнутранага пераўтварэння з’явы ў перажыванне, факта – у пачуццё, у роздум, у споведзь і гэта не прывяло паэта да адрыву ад рэ­чаіснасці, а наадварот, яно азначала, што паэт пачынае глыбей пранікаць у сутнасць жыццёвых працэсаў і з’яў». Асоба паэта ў П. Панчанкі зрабілася, інакш кажучы, своеасаблівым інструментам для выяўлення паэтычнай ду­шы рэчаіснасці, узмацніўся суб’ектыўны пачатак, набыла высокую каш­тоўнасць непаўторнасць уласнага чалавечага вопыту. У творах перыяду вай­ны, пачынаючы з 1942–1943 гг., часцей за ўсё немагчыма знайсці мяжу па­між сферай інтымнага і грамадзянскага – спалучэнне аднаго з другім вылі­ваецца ў надзвычай арганічны лірычны пафас, які ўключае тэму вечных каштоўнасцей чалавека. У цяжкай напружанай атмасферы ваеннай рэчаіс­насці нарадзіўся пяшчотны, філігранна апрацаваны вобраз сініх касачоў – як сімвал Радзімы, мірнага жыцця і хараства (верш «Сінія касачы»):

А калісьці і я прачынаўся ў бацькавай хаце.

Чэрвень. Раніца. Росы і цішыня.

На гародзе спявае паціху маці

Пра жаўнера маладога, пра гнядога каня,

А пад вокнамі мята п’е сонца гарачае

І глядзяць мне ў вочы красой нерастрачанай

Сінія касачы.

«Сінія касачы» ўспрымаюцца як фрагмент аўтабіяграфіі паэта, пада­дзенай у форме інтымнага лірычнага перажывання, арганічна спалучанага з супольным, агульным. Лірычныя вобразы П. Панчанкі, яскрава перада­ючы думкі і перажыванні аўтара, змяшчаюць у сабе свет роднай зямлі, су­вязь часоў і пакаленняў. У яго ваеннай лірыцы – характэрная паэтычная з’ява таго часу – назіраецца ўзмацненне пачуцця гістарызму. У вайну давя­лося ваяваць на чатырох франтах: Заходнім, Бранскім, Калінінскім, Паў­ночна-Заходнім, а Дзень Перамогі сустракаць у Іране, куды ён нечакана тра­піў разам са штабам арміі і рэдакцыяй франтавой газеты, у якой служыў, на пачатку 1944 г.

«Іранскі дзённік» паэта – выдатная з’ява ў беларускай літаратуры. За­гадкавы Усход здзівіў беларускага паэта сваімі сацыяльнымі кантрастамі. З Іранам (Персіяй) ён быў знаёмы да гэтага толькі па кнігах, казках «Тысячы і адной ночы», вершах С. Ясеніна (які, дарэчы, у Іране і не быў), перакла­дах М. Багдановіча. Паездка ў Іран абвастрыла патрыятычныя і інтэрна­цыянальныя пачуцці. Заслуга П. Панчанкі ў тым, што ён убачыў Іран та­кім, якім ён ёсць – з яго экзотыкай, старажытнай культурай, даўнімі звы­чаямі і страшэннай галечай. «Іранскія» вершы насычаны арыгінальнай, са­кавітай вобразнасцю, гумарам і іроніяй, як, напрыклад, верш «Бутэлька Цы­нандалі», у якім перад чытачом разгортваецца стракатая карціна ўсходняга базара. Фанфарны «Сон пра апошні залп», таксама напісаны ў Іране, хва­люе высокім ідэйна-эмацыянальным уздымам, патэтыкай мірных, жыцце­сцвярджальных пачуццяў.

Дэмабілізаваўшыся з арміі, П. Панчанка вяртаецца ў Беларусь. Закан­чэнне вайны, перамога над ворагам мацавалі веру людзей у доўгачаканы мір, надзею на тое, што ўжо ніхто не парушыць адноўленага натуральнага ладу жыцця, заваяванага дарагой цаной шчасця. З твораў, напісаных у гэты час, можна адзначыць цыкл «Сустрэча з Вільняй», верш «Забытыя словы», «**Я тэмы для вершаў старанна вышукваў...». Падрыхтаваны перад вайной да друку зборнік «Трывожныя зарніцы» ў час вайны згарэў. Часткова, па памяці, ён быў узноўлены ў пасляваеннай кнізе «Гарачыя вятры» (1947).

I ў першыя пасляваенныя гады творчая ўдача чакала паэта там, дзе ён шырока і праўдзіва глядзеў на свет. Здаецца, ніхто не звяртаў увагі на верш «Вечныя словы», напісаны ў 1946 г. Дарэмна – ён цікавы. Мова народа, гаворыцца ў ім, неўміручая, таму што ў ёй пакінулі след жыццё, культура, побыт. Пасляваенная паэзія П. Панчанкі вельмі разнастайная з тэматычна­га боку, ён услаўляе стваральную дзейнасць савецкага народа, барацьбу за мір, выкрывае падпальшчыкаў вайны, імкнецца раскрыць шматгранны вобраз Радзімы.

У 1945 г. аўтар стварыў дзве паэмы – «Іспанская ноч» і «Маладосць у паходзе». «Іспанская ноч» прысвечана іспанцам-інтэрнацыяналістам, якія ў час Айчыннай вайны змагаліся ў беларускіх партызанскіх атрадах. Гэта рас­каз пра барацьбу з ворагам і каханне маладых герояў, пра высокія мараль­ныя ідэалы, да якіх яны імкнуліся. У паэме шмат сітуацый і падрабязнас­цей, якія не пакідаюць чытача абыякавым. «Маладосць у паходзе» напісана ў іншым сюжэтна-тэматычным ключы. Гэта адна з першых спробаў азір­нуцца назад, на вытокі біяграфіі, асэнсаваць пройдзены шлях. З сённяшня­га пункта погляду «Маладосць у паходзе» ўяўляецца своеасабліваю энцык­лапедыяй колішніх нашых ідэалагічных блуканняў, памылак, якія пачына­ліся ў самым дзяцінстве.

У паэме «Маладосць у паходзе», малюючы жахлівую (магчыма, і на­суперак волі аўтара) карціну высылкі кулакоў, лірычны герой выступае ад імя высланай часткі вёскі. «Маладосць у паходзе» задумана як твор біягра­фічны, у якім жыццё паэта спалучаецца з падзеямі вялікай гісторыі – такі­мі, як паход у Заходнюю Беларусь, Вялікая Айчынная вайна, вяртанне ў разбураны, засыпаны попелам Мінск. Паэма сведчыць, што вірус таталіта­рызму глыбока сядзеў у душы паэта, як і ў душах многіх яго сучаснікаў. Пройдзе час, і гэтая заслона спадзе з вачэй, але гэта будзе не хутка.

Восенню 1945 г. П. Панчакка даслаў у рэдакцыю газеты «Літаратура і мастацтва» трывожны «Ліст з Ірана» (дзе паэт усё яшчэ знаходзіўся ў скла­дзе савецкіх войск). Аўтар на прыкладзе кніг сваіх таварышаў – Э. Агня­цвет, А. Астрэйкі і М. Лужаніна – прааналізаваў стан беларускай паэзіі та­го часу. Побач са шчырай, глыбокай лірыкай аўтар адзначаў у многіх вер­шах брак унутранай праўдзівасці, недакладнасць паэтычнага слова, агуль­шчыну, недахоп цікавасці да ўнутранага ў чалавеку. Трэба сказаць, што падобных недахопаў не пазбег і сам П. Панчанка, Паэзія аўтара з цягам часу губляла рысы спавядальнасці, набытыя ў ваенны перыяд, адчуванне складанасці жыцця. Краіна залечвала раны вайны, аднаўляючы эканоміку, будавалася. У П. Панчанкі адна за другой выходзяць кнігі «Прысяга» (1949), «За шчасце, за мір!» (1950), адзначаныя, дарэчы, тымі ж самымі недахопа­мі, пра якія ён вёў гаворку ў «Лісце з Ірана», крытыкуючы сваіх калег.

Не жадаючы адстаць ад імклівага дня, паэт даволі аператыўна адгу­каўся на яго падзеі, у тым ліку розныя даты, юбілеі, але, імкнучыся адлю­страваць з’явы рэчаіснасці, не заўсёды мог улавіць глыбінную, шматгран­ную сувязь часу і чалавека, знайсці тое, што звязвае справу чалавека з яго душэўным самаадчуваннем, слова з учынкам, «грамадзянскае» з «мараль­ным», «інтымным». Дзеля справядлівасці варта адзначыць, што добрыя, таленавітыя вершы былі – напрыклад, «Беларусі» (1948). Верш яшчэ раз нагадвае, што самай моцнай і каштоўнай уласцівасцю панчанкаўскага та­ленту быў і заставаўся дар бачыць і адчуваць прыгажосць – зямлі, пейзажу, чалавека, чалавечых адносін, і часам гэта яму ўдавалася перанесці ў верш. Тым не менш, у цэлым яго паэзія шмат у якіх момантах разышлася з праў­дай жыцця і з тым «чалавечым вымярэннем», якое складае яго гуманістыч­ную сутнасць. Замінаў культ асобы, таталітарызм ідэалагічных установак і мыслення. У многіх вершах («Свой горад», «Ураджай 47 года», «Зарачан­скі музей», «Мінск навагодні») аўтар выдаваў жадаемае за рэальнае, не мог утрымацца ад ідэалізацыі, прыхарошвання рэчаіснасці, схематызму. Ідэа­лагічная нагрузка пранікала ў выглядзе своеасаблівых «давескаў» нават у пейзажную лірыку. Асноўнае месца ў зборніку «За шчасце, за мір!» заняла міжнародная тэма, аднак трэба прызнаць, што, па вядомых прычынах, і ў гэтай сферы паэту не стае самастойнасці ў рабоце з матэрыялам, вышэй каментавання падзей ён, па сутнасці, не паднімаецца.

«Кніга вандраванняў і любові» (1959), а таксама зборнік «Тысяча не­басхілаў» (1962), з’явіліся падрахункам творчых здабыткаў паэта перыяду «адлігі». У гэтых кнігах ёсць тое, што можна назваць захапленнем жыц­цём: «Сэрца і тугой, і сонцам поўнае, і жыццё – цудоўнейшая рэч!..» Слова ў ягоным радку пачынае адчуваць сябе больш вольна і нязмушана, намеці­лася тэндэнцыя ўзаемадзеяння жанраў. Перастаў назірацца ранейшы кант­растны падзел на «інтымную» лірыку і «палітычную» – аўтар дамагаецца сінтэзу аднаго і другога і піша літаральна пра ўсё: пра Радзіму, каханне, лясы і азёры, пра верхалазаў і прыстасаванцаў, чыноўнікаў і функцыяне­раў. Мастацкі свет паэта набывае плюралістычнасць, якой яму раней, у па­сляваеннае дзесяцігоддзе, не ставала – шматколернасць, своеасаблівы палі­фанізм, шматсэнсавасць. Па прычыне гэтай плюралістычнасці не ўсё, што выходзіла з-пад пяра, адразу трапляла ў друк. Трэба сказаць, што і П. Пан­чанку даводзілася пісаць «у стол». Створаны ў 1956 г. верш «*** На сходах часта ў звон мы гучна б’ём...» з’явіўся ў друку толькі ў 1993-м – праз 37 гадоў.

Яшчэ адной рысай аўтарскай паэзіі 1960-х гадоў з’яўляецца спавя­дальнасць і аналітычнасць. Адзін з лепшых у зборніку з гэтага пункту глед­жання, – верш «Жыццё маё...», у якім задушэўна-сцішаны лірызм сінтэ­зуецца з публіцыстычнымі інтанацыямі. Гэта – споведзь перад часам з усі­мі яго бедамі і супярэчнасцямі, перад сучаснікамі з адчуваннем уласнай ві­наватасці за невымерныя страты і ўсе цяжары прымусу, нечалавечых адно­сін, за парабаванне чалавечых душ.

У паэта усё глыбей развіваецца пачуццё жыццёвай праўды як ісціны ў працэсе яе руху і спасціжэння. Ён як бы і абараняе «праўду Леніна», але прынцып вузка зразуметай партыйнасці саступае месца больш шырокаму, агульначалавечаму погляду на рэчы. «Жыццё маё...» прасякнута антына­мен

З біяграфіі П. Панчанкі вядома, што яго дзяцінства прайшло на мілай сэрцу Бягомльшчыне, на лясным улонні. Адсюль бярэ выток вобраз «сваёй баравіны», які ўзнікае ў яго паэзіі ў 1970-я гады. Пасля дзесяткаў твораў аб «малой радзіме» і дзяцінстве вершы П. Панчанкі захапляюць чытача новым пунктам гледжання, свежым паваротам тэмы, выклікаюць нечаканыя аса­цыяцыі, роздум пра тое, пра што, здавалася, сказана ўжо ўсё. Мы бачым, што сустрэча са «сваёй баравінай» наталяе духоўную прагу лірычнага ге­роя, які адчувае, што «заваяванне», «пакарэнне» чалавекам прыроды ўзня­лося на новую, больш актыўную ступень. Чалавек, будучы істотай прырод­най, праз неабачлівую актыўнасць парушыў існуючыя сувязі, зрабіўшы спро­бу падпарадкаваць прыроду сабе. Перамога над ёй, на думку паэта, вядзе да адмаўлення жыцця, паэзіі, да іх знішчэння. Тэму гарманічнасці чалавека і прыроды, пераадолення адчужанасці ён развівае на многіх старонках сва­іх паэтычных кніг 1970–1980 гг. і ў дзённікавых запісах.

Знешне вершаваныя формы аўтара выглядаюць традыцыйна, але гэта толькі на першы погляд. Асаблівасці мастацкай формы строга падначале­ны змястоўным задачам. Лірычнае дзеянне падкрэсліваецца і ўзмацняецца сродкамі гнуткай, выразнай і надзвычай актыўнай паэтыкі. Незвычайная моў­ная экспрэсіўнасць выклікана дынамікай думкі і эмоцый, ледзь улоўнымі імгненнымі пераходамі аднаго пачуцця ў другое, глыбокім лірызмам. Пей­заж з уласцівымі для яго дэталямі дае адчуванне бязмежнасці жыцця, якое далёка выходзіць за рамкі вершаванага тэкста. Паэт як бы нараджаецца зноў, нанова, адкрывае шырока вочы на гэты горкі і радасны свет, каб на­таліць душу яго прыгажосцю. У вершах аўтара ёсць тое, што ў паэзіі назы­ваецца сапраўднасцю перажывання і што нельга падмяніць ніякім, нават самым эфектным эпітэтам ці моднай метафарай. Словам, П. Панчанка быў і застаўся адным з самых шчырых, самых «псіхалагічных» беларускіх паэ­таў, які валодаў рэдкім уменнем настолькі канкрэтна, падрабязна, з увагай да дэталяў, з захаваннем надзвычай тонкіх душэўных адценняў расказаць пра сябе і пра час, што знікае уласцівае паэзіі – як жанру – адчуванне су­марнасці лірычнага героя і выразна прадстае складанасць і зменлівасць ду­шы паэта, які імкнецца пашырыць сувязі асобы і свету, межы чалавечага ў чалавеку, зрабіць гэтыя кантакты не толькі шматбаковымі, але і больш непасрэднымі, асабістымі, нават інтымнымі.

Зыходзячы з усяго гэтага, можна канстатаваць, што ў пачатку 1980-х гадоў у П. Панчанкі пачынаецца новы творчы этап, звязаны з пазнаннем та­го, што некалі Б. Пастарнак называў «непреложностью общего хода вещей». Ён няспынны – «агульны ход рэчаў». I ў гэтай сваёй магутнай няспыннасці валодае лекарскімі ўласцівасцямі – паглыбляе чалавечы светапогляд, адор­вае мудрасцю. Паэт арыентуецца, можна сказаць, на цыклічнасць, на паў­таральнасць быцця, і гэта дазваляе кожны раз, кожны год пачынаць усё з пачатку, жыць не ў гісторыі, а ў вечнасці. Шкала рэальных каштоўнасцей пры гэтым не толькі не звужаецца, а наадварот – як бы пашыраецца. Ён прыходзіць да думкі, што многія перажываемыя чалавекам супярэчнасці тояцца ў самой прыродзе быцця, няспынным развіцці свету і імкненнях асобы. Пры гэтым у аўтара няма наўмыснага імкнення быць «мудрым», хаця сам верш яго стаў яшчэ больш зладжаны, афарыстычны. Адзін з такіх вершаў – «Схема жыцця». У ім аўтар адкідае ўсё малазначнае і дробнае, па­кідаючы самую сутнасць – «схему». Нехта, магчыма, замест паэзіі ўбачыць тут усяго толькі вершаваную інфармацыю пра пэўныя падзеі і здарэнні, але гэта не так. З’ява разглядаецца тут у яе сутнасці, цэласнасці станаўлення і завершанасці. Перад намі завершаны паэтычны твор. Чалавек – адзінокі і досыць безабаронны – такую выснову таксама можна зрабіць ў гэтым вершы.

Працягваецца і ўласна публіцыстычная тэндэнцыя ў аўтарскай твор­часці, пра што сведчаць вершы «*** Кажуць, трэба стварыць чалавека...», «Ціхія», «Кабінеты», «Запасныя гнёзды», у якіх сімпатыі і антыпатыі паэ­та, як гэта заўсёды было для яго ўласціва, размяжоўваюцца, а агульны настрой рэзка пагаршаецца. Час перабудовы выяўляецца ў П. Панчанкі не апасродкавана, не шляхам нейкіх аналітычных выкладак, а праз шчырасць самога паэта, для якога паэзія была і заставалася не толькі спосабам вы­казвання, але і, без перабольшання можна сказаць, спосабам жыцця.

Значны рэзананс у тагачасным грамадстве атрымаў верш «Развітан­не», упершыню надрукаваны ў газеце «Літаратура і мастацтва» 26 лютага 1988 г. У ім выявіўся талент паэта, здольнага на незвычайна эмацыяналь­нае і глыбока асабістае выказванне, якое перадаецца праз зварот да Я. Ку­палы. Гэта верш аб ростані з няспраўджанымі надзеямі, сцяты да душэў­нага болю за палітыку «магутных бюракратаў», за іх фальшывыя «звышін­тэрнацыяналісцкія» роспаведзі. «Абрыдла мне дзяржаўная палітыка», – га­ворыць П. Панчанка ў адным з вершаў, але і многія з’явы ў жыцці пасляпе­рабудовачнай эпохі яго таксама не радавалі. Ён бачыць, што духоўная абяздоленасць нацыянальнай інтэлігенцыі і народа прыводзіць да тупіко­вай сітуацыі. Памёр П. Панчанка 2 красавіка 1995 г., можна сказаць, пакі­нуўшы пасля сябе спадчыну, нераўнацэнную ў ідэйна-мастацкіх адносінах.

Нарадзіўся М. Танк (Яўген Іванавіч Скурко) 17 верасня 1912 г. у вёс­цы Пількаўшчына Мядзельскага раёна Мінскай вобласці. Шлях М. Танка з народных гушчаў і глыбінь паказальны і жыццядзейны. Для нараджэння мастака з вялікай сілай уздзеяння яшчэ недастаткова было навальнічных умоў вызваленчага руху. Патрэбен быў сапраўдны, з вялікім патэнцыялам творчы талент.

Перадастрожны перыяд творчасці М. Танка (1930–1932) пазначаны ўжо адметнасцю пошукаў маладога аўтара, імкненнем да выхаду, як кажа ён, «за межы класічнага верша», яшчэ толькі «спробай інтуітыўнай» («На ка­сагоры», «Як мы пішам?»), жаданнем пазбегнуць прызвычаена-дэклара­тыўнага, шырока ўжытковага не толькі ў масавай паэзіі. Праз радкі мала­дога паэта пачынае праступаць характэрны іранічна-ацэначны падыход, не проста абурэнне ў закліковых формах, а вострыя ноткі смеху ў эстэтычным увасабленні. Як, напрыклад, у водпаведзі на выхваленне міністра асветы Скульскага («праз дзесяць год у Польшчы нават са свечкай не знойдзеце ніводнага беларуса») і на бясконцыя выпады тыпу: «Няма такіх беларусаў і іх мовы».

Жыццёва-творчым перыядам у біяграфіі паэта стала выданне рука­піснага часопіса «Пралом» (1932) у процівагу «Нёману», што абвясціў сябе як «месячнік чыста апалітычны і беспартыйны». М. Танк, які выконваў ужо сваю максімалісцкую праграму, аднёсся з маладой катэгарычнасцю не­прыняцця факта змяшчэння ў «Нёмане» тужлівых вершаў «аб жывой кра­се» М. Машары, які пасля адсідкі на Лукішках думаў нейкі час пабыць у баку ад палітыкі, а таксама да асобных «пастаралькаў» М. Васілька. Па­трэбны былі песні не суму, не плачу, а песні, што па цвёрдасці нагадвалі б граніт і жалеза. Таму пад вершамі ў «Праломе» з’явіўся і адпаведны псеў­данім: А. Граніт. Некаторыя з іх былі ўзяты для «Хрэстаматыі рэвалюцый­най літаратуры Заходняй Беларусі», выдадзенай у Мінску (1933). Быў змеш­чаны ў «Хрэстаматыі» важны для паэта верш «Заштрайкавалі гіганты коміны», прысвечаны забастоўцы гарнякоў Дамбровы. Перадрукаваны ён быў, відаць, з газеты-аднадзёнкі «На пераломе», што ўбачыла свет у Льво­ве. Верш упершыню быў падпісаны незвычайным псеўданімам: «Максім Танк».

Кінуты на Лукішкі, М. Танк, як і многія яго сябры-змагарцы, прахо­дзіў цяжкую школу выпрабаванняў і загартоўкі. Тройчы выносіліся прысу­ды (лістапад 1933, май 1934, кастрычнік 1934). Паэта то выпускалі на волю (пад грашовы заклад), то зноў кідалі ў турму. Спачатку ён меў намер пазбег­нуць адсідкі і, не з’явіўшыся на суд вераснёвай раніцай 1932 г., каля Пагос­та перайшоў мяжу, апынуўся ў савецкім Мінску і, на шчасце, там толькі два тыдні пасядзеў у турме. Накіравалі назад у падполле. Яго абмінуў тра­гічны лёс сяброў-паэтаў, такіх жа перабежчыкаў (А. Салагуба, У. Жылкі і інш.), як абмінуў у той жа год і В. Таўлая. Іх паклікала і ўратавала патрэба кансалідацыі ўсіх прагрэсіўных сіл. Шляхі М. Танка і В. Таўлая перакры­жоўваліся ў самых гарачых пунктах падпольнай працы. Асабіста тады ім не выпала сустрэцца, хоць творы адзін аднаго яны ведалі.

У М. Танка няшмат вершаў, напісаных менавіта ў астрозе. Але на ўсё далейшае жыццё ў паэзіі краты паклалі глыбокую пячатку, пазначылі не проста тэматыку, а ўнутранае светаадчуванне. Гэта адбілася ў лепшым з вершаў астрожнай пары – «Нарач, як мора, шуміць» (1934). Балючы астрож­ны матыў, спачатку запалонены мінорам, з цягам часу ўсё больш падвы­шаецца да мужнасці, як, напрыклад, у вершах «На маршы» (1935) і «Пла­каць не будзем над паўшымі ў маршы». Наспяваў пералом у творах М. Тан­ка, абумоўлены часам.

Пачатковы зрух у танкаўскай вершатворчасці, у «літаратурных» спро­бах абнаўлення паэтыкі, які адбыўся ў 1930-х гадах, быў затарможаны не­спрыяльнасцю астрожных умоў і затрымаў працэс пералому амаль на пяць гадоў. Новы, 1935 г., стаўся для М. Танка вырашальным і плённым. Напі­сана звыш трыццаці вершаў, з якіх многія сталі хрэстаматыйнымі («Чор­ныя скібы», «У маршы», «Да дня», «Эстрада», «Акт першы», «Да штурму»). Распачата паэма «Нарач». У строфы ўрывалася абвостраная рэфлексіўнасць успрымання, абвостранасць вобразных асацыяцый: «Крокі наглядчыкаў. Кашаль з апошніх этапаў. Вершы – парваныя думкі ў радках». Потым паэт пачаў адхіляць ускладнёную метафорыку (у вершы «Сэзановіц»), але не ашукаўся ў галоўным: праверка на аўдыторыі (на вечары ў зале Снядэцкіх) пацвердзіла важкасць эмацыйнай ударнасці радкоў, экспрэсіўнасці ўмоўна-асацыятыўнага мыслення. Аказалася зусім не лішняй знарочыстая «вугла­ватасць», неабчасанасць радка, як у «Акце першым». Строфіка верша пры­цягвае ўвагу незвычайнасцю ўнутраных паўзтактавікаў, але гэта не «чыс­ты» тактавік, якім шырока карысталіся У. Маякоўскі, М. Асееў, У. Бра­неўскі. Тактаметрычны памер М. Танк часам знарок абрывае, пераходзячы да свабоднага верша, у якім за рытмічнай эксцэнтрацыяй зрэдку прагляд­ваецца рыфма. З розным поспехам эксперыментаваліся спробы размоўнай інтанацыі, якой суправаджалася неабчасанасць радка, што нагадваў як бы шурпатасць каменя.

Стаўленне М. Танка да заходнебеларускай вершатворчасці было до­сыць крытычным, хоць і паважным. З разуменнем ён гаварыў аб вялікім па­тэнцыяле паэзіі, якая ў неверагодна цяжкіх абставінах горача бралася за вя­лікія тэмы часу, імкнучыся быць голасам і сумленнем народа. Ды, на жаль, паэты нават рэвалюцыйна-дэмакратычнага накірунку (М. Васілёк, М. Ма­шара, А. Іверс, А. Дубровіч, Я. Чабор) не заўсёды дбалі пра мастацкую на­візну. Лозунгавая дэкларатыўнасць часам змянялася адчайнай журбой, слёз­нымі нараканнямі. Пераломнаму этапу патрэбны быў іншы грамадзянскі то­нус. Верш М. Танка «Нашы дарогі» ўступаў у жыццёва-эстэтычную спрэчку з творчасцю Н. Арсенневай. М. Танку не магла імпанаваць спроба стварэн­ня свету чыстай красы.

Не будзе перабольшаннем сказаць: М. Танк узяўся спаўняць на за­ходнебеларускім грунце місію эстэтычнага яднання паэзіі моцы і паэзіі кра­сы – працяг у новых акалічнасцях той высокай ролі, якую выконвалі Я. Ку­пала і М. Багдановіч. У М. Танка ўжо акрэслілася дзівосная якасць таленту няспынна ўзбагачацца за кошт паэтыкі вялікіх умоўна-асацыятыўных маг­чымасцяў, за кошт прагавітага назапашвання ёмістых сродкаў і ўсёй тэх­нічнай аснашчанасці, што змяшчалі скарбніцы вопыту тагачасных майст­роў слова.

На фарміраванне эстэтычнага ідэалу М. Танка паўплывала не толькі класічная і сучасная польская паэзія – ад А. Міцкевіча і Ю. Славацкага да Ю. Тувіма, I. Галчынскага, У. Бранеўскага. Праз польскі пераклад да яго прыходзілі сусветна вядомыя імёны і аўтарытэты – П. Элюар, Г. Апалінэр, К. Гамсун, Ш. Пецёфі, нават У. Маякоўскі ўпершыню з’явіўся да яго праз пераклад Ю. Тувіма.

Першы паэтычны зборнік «На этапах» (1936), у які ўвайшло далёка не ўсё з пачатковага перыяду творчасці паэта, з’явіўся падзеяй у гісторыі заходнебеларускай паэзіі. Кніга не паспела выйсці з друкарскага станка, як цэнзура адразу ж канфіскавала яе, а пракурор узбудзіў судовае праследа­ванне як супраць аўтара вершаў, так і іх выдаўца У. Труцькі, нягледзячы на яго цяжкую хваробу. Падчас судовага разгляду жыццё выдаўца абарвалася, аўтар паўстаў перад уладамі як адзіны адказчык. У якасці ганарару, як іра­нічна паведаміла перыёдыка, паэт атрымаў шэсць месяцаў турэмнага зня­волення. На шчасце, частку тыражу канфіскаванай кнігі ўдалося ўратаваць – некалькі сотняў экзэмпляраў прыхавалі рабочыя друкарні, а некаторыя з уцалелых кніг пашчасціла нават пераправіць праз мяжу, і яны трапілі ў ру­кі Я. Купалы і Я. Коласа, прынёсшы ім сапраўдную радасць: гэта быў упэў­нены голас вызваленчай барацьбы народа.

Першая кніга захапляла выразнай сімволікай ударных, крылатых рад­коў, напоўненых рашучасцю, гневам, болем («Вянок», «Не плач», «Мы не памром»), у бачыцца сувязь з эпохай. Трагічныя падзеі ў Львове, судовыя расправы, карныя «пацыфікацыі» – усё гэта цяжка закіпала ў душы і мас­тацкім слове паэта («Над Прыпяццю»). На вачах грамадскасці М. Танк вы­растаў у выдатнага паэта і дзеяча. У сярэдзіне 1930-х гадоў, калі нара­джаўся народнафрантавы рух, М. Танку было даручана актыўна ўключыц­ца ў адказную працу па кансалідацыі ўсіх прагрэсіўных антыфашысцкіх і вызваленчых сіл. Яму быў даручаны асобны ўчастак – рэдакцыйна-літа­ратурная праца ў толькі што заснаванай народнафрантавой газеце «Наша воля», праз якую адшуквалася агульная мова з прагрэсіўнымі коламі ін­тэлігенцыі. Акупацыйныя ўлады адчулі пагрозу і неўзабаве скасавалі на­роднафрантавую прэсу.

Суровасць, смех і сляза – па сутнасці, тры танальнасці, тры тэндэн­цыі ўжо абазначыліся ў першым зборніку. Яго паэзія пачынала жыць не толькі настроем атакуючага марша, рытмамі жалезнага наступу, але і нялёг­кімі надламанымі чалавечымі лёсамі, глыбокай гуманістычнай спагадай да канкрэтных людзей, што ўцягваліся, як і ён, у вір змагання («Спатканне», «Ткала я, ткала палотны», «Палавічнікі»).

Тэндэнцыя аказалася надзвычай плённай – прачуласцю грамадзянска­га лірызму яна вызначыла змястоўнасць наступных зборнікаў «Журавіна­вы цвет» (1937), «Пад мачтай» (1938). Тут ішло далейшае разгалінаванне суровай пачуццёвасці і лірычнага суперажывання, іх паглыблення ў выявах асацыяцый, у мяккіх танах метафорыкі кандэнсаваўся вялікі сэнс. Акцэн­туюцца не толькі актуальныя патрэбы сацыяльнага і нацыянальнага жыц­ця, а элементарныя чалавечыя ўмовы, правы на чалавечнасць, людскія ад­носіны да годнасці працаўніка, яго душы, мовы.

У. Калеснік лічыць, што менавіта М. Танку, выпала місія ўмацаваць новы погляд на чалавека, сцвердзіць новы тып гуманізму. У вершы «Па­слухайце, вясна ідзе...» на турэмным двары блакітнай квеценню ўспыхнуў бэз. Раніць гэта полымя суквеццяў на калючках дроту, увасабленне анты­подаў, двух палярных светаў, красы і зла (апорныя рыфмы, паўтораныя двойчы, супрацьстаяць адна другой).

Сцвярджэнне гуманістычных ідэалаў вядзецца па законах высокай творчай культуры ўсім ладам верша. У тым ліку і псіхалагізацыяй мастац­кага вобраза, вытанчанай прачуласцю сэнсавай дэталі: «Пралескі снежныя на шыбах цвітуць і пальцы мае раняць». Ніякія тлумачэнні не вычарпаюць гэтую вобразную асацыяцыю. Па ёй можна «чытаць» паэта – ад рэальнай суровасці ўмоў жыцця да таго падтэксту, што схоплівае галоўны канфлікт эпохі.

Драматызм успрымання красы абвостраны да гранічнасці, да выбу­ховасці таксама ў выдатных вершах «Павязлі цягнікі», «На пероне», «Плы­вуць стругі», самотна мінорных і бунтоўных, выкрывальных. Тут ёсць мас­тацкае асуджэнне грабежніцтва.

Шырокая вядомасць М. Танка як песняра Нарачы прыйшла да яго дзякуючы слыннай паэме пра барацьбу нарачанскіх рыбакоў («Нарач», 1935–1937). «Нарач» пачала ўсведамляцца як сімвалічнае ўвасабленне Бе­ларусі. Пра бунт нарачанскіх рыбакоў пачаў спачатку зараджацца верш, ды ён нястрымна разрастаўся ў буйны твор – пра змаганне за зямлю, на якой жылі іх дзяды і прадзеды.

Эпас – гэта заўсёды свет народнага жыцця. Гераічны эпас ахоплівае жыццё ў вышэйшых праявах і момантах гістарычнага дзеяння. Але тут важна яшчэ надаць уздымна-трапяткую адухоўленасць шырокай карціне. У тым і сакрэт эпічнай паэтызацыі, што тут, знутры, усхвалявана прамаўляе сама асоба паэта. На стыку двух пачаткаў – эпічнага і лірычнага – нараджа­юцца строфы, што дасягаюць лепшых узораў класікі.

У жанравым сэнсе «Нарач» уяўляе досыць унікальны мастацкі ар­ганізм, які спалучае ў сабе на раўназначных асновах тры розныя родавыя пачаткі літаратуры: падзейна-сюжэтны, драматычны, лірычны, узнятыя на ўзровень сапраўднай эпічнасці. Уражвае сужыццё напеваў, маналогаў, дра­матычных сцэн і дыялогаў, пейзажных карцін, прыпевак, плачаў – усё гэта жыве сваім паўнакроўным жыццём, у шматпланавасці інтанацый, рытмаў, гукаў, метрыкі яднаецца ў адзіны арганізм адным светаадчуваннем творчай асобы аўтара.

Такім чынам, была набыта немалая паэтычная культура і ў лірыцы. Найпершая і галоўная задача – паслужыць свайму народу эстэтычна, з най­большай аддачай і дзейнасцю. Другая – выхад паўнагучнага грамадзянска­га слова ў шырокі свет. Калі зірнуць на паэзію М. Танка ў гэтым ракурсе, то многія лепшыя давераснёўскія творы: «Да дня», «Спатканне», «Вянок», «Ткала я, ткала палотны», «Плывуць стругі», «Песня кулікоў», «Журавіна­вы цвет», «Нарач», «Каліноўскі» ўспрымаюцца як своеасаблівая мастацкая «інтэрпеляцыя» заходнебеларускага народа да сумлення ўсяго чалавецтва. У паэзіі М. Танка мужна і паўнагучна загаварылі духоўныя, нязломныя сі­лы нашага народа.

Калі б М. Танку і не суджаны быў далейшы працяг творчасці, усё роўна значнасць давераснёўскага набытку моцна ўпісала яго імя ў гісторыі беларускай літаратуры і культуры. Аўтару належала пераступаць ідэйна-эстэтычны парог у новую эпоху.

У першыя дні вайны М. Танку прыйшлося на ўсход адыходзіідь з самага заходняга рубяжа нашага краю – з Беластока, дзе апошнім часам ён жыў з сям’ёй, пасля яму ўдалося, сеўшы на апошні цягнік, вырвацца з пасткі ваеннага акружэння і выехаць на Саратаўшчыну. Там пачалася яго падрыхтоўка на курсах кадравых афіцэраў. Але кіраўніцтва рэспублікі ад­клікала паэта ў Маскву – спачатку для працы ў газеце «Савецкая Беларусь», а з лета 1942 г. – у сатырычным выданні «Раздавім фашысцкую гадзіну. Ваяўнічая актуальнасць выяўляла ў паэзіі М. Танка новыя грані таленту. Але толькі некаторым яго вершам са старонак газет пашчасціла ўвайсці ў кнігі паэзіі «Вастрыце зброю» і «Праз ваенны небасхіл» (1945). Верш «Не шкадуйце, хлопцы, пораху» стаў адным з узгневана-закліковых і вядомых. Вобраз маці запамінальна выпісаны сродкамі народна-баладнага ўвасаблен­ня: у кашулю-вышыванку разам з трывогай яна ўплятае «закляцце ад варо­жай кулі», ад пятлі, ад груганоў. Талент М. Танка валодаў сілай абагуль­няючай думкі, якая нярэдка ў сплаве з канкрэтыкай перажывання глыбока ўзрушала. Судакрананне з дымнымі руінамі вызваленага Мінска («Мы ў свой горад прыйшлі») выкрасала пачуцці, акцэнтаваныя абрывіста-стрыма­ным рытмам, шчымліва-суровым насычэннем дэталяў («Галавешкаю ўвысь нехта кінуў над горадам месяц...»). Умоўна-асацыятыўны план дапамагае карціне разрастацца ўшырыню і ўглыб, вядзе да шматзначнасці гістарыч­ных паралелей і супастаўленняў.

Паэма «Янук Сяліба» (1943) – адзін з першых беларускіх буйнейшых твораў ваеннага часу. Тэматычна, падзейна яна родніцца з ваеннай лірыкай паэта і ў той жа час расстаноўкай персанажаў, іх сутыкненняў як бы пра­цягвае тэму «Нарачы». Пейзаж узнаўляе тую ж адухоўленую каларытнасць родных мясцін, наднарачанскіх прастораў, урочышч, краю бароў і азёр. Янук Сяліба шмат у чым нагадвае падпольшчыка Грышку з «Нарачы», нават з досыць падобнай «заходнебеларускай» біяграфіяй. У паэме, аднак, сустра­каюцца і моманты схематызму сюжэтнага дзеяння, пэўнай ідэалізацыі бы­тавога асяроддзя вёскі. Хутчэй за ўсё гэта назіраецца ў дэталёвым кан­струяванні сюжэтных ходаў, у іх лакальна звужаным коле, расстаноўцы фі­гур сваіх персанажаў узаемаўзгоднена, загадзя распланавана. Галоўнае – ёсць у творы эпас жыцця ў яго каштоўных вымярэннях, і яго лепшыя ста­ронкі з годнасцю ўваходзяць у мастацкі летапіс ваенных гадоў.

Адным з самых складаных і супярэчлівых этапаў у творчым жыцці М. Танка з’явілася першае пасляваеннае дзесяцігоддзе. У кнігах гэтай пары («Каб ведалі», 1948; «На камні, жалезе і золаце», 1951; «У дарозе», 1954) сярод вершаў, пазначаных мастацкай культурай, нямала і твораў, напіса­ных ніжэй магчымасцяў аўтара, без удзелу яго грамадзянскага голасу. Аў­тара вяло да пераліку расхожых «паэтызмаў», штампаў: квяцістых зор, со­нечных вятроў, звонкіх струн салютаў. Ён трапіў у палон гучна-прыгожых прамаўленняў, што, магчыма, выконвалі ролю паэтычных адпісак – абы не маўчаць. Міжвольна складвалася культаўская псіхалогія вершапісання, дэ­кларавання задач: песня паэта павінна памагчы «праславіць у магутным гім­не» надыход «залатых дзён», ахопленых суцэльнай святочнасцю («Радасны дзень», «Застольная», «Дыфірамб»). Падобна, што такім станавіўся харак­тар самога светаадчування паэта – цымбальна-вясельнага, радасна-хмель­нага. Усе нягоды жыцця і працы падмяняюцца літаратурным атрыбутам – песняй, яе пяюць і паасобку, і хорам, на палях і на рыштаваннях («Ідуць камбайны», «Раніца над Мінскам»). У «Песні будаўнікоў» чуецца «столькі шчасця, вяселля і песень», што да казачнага раю, які шчодра дэкларуецца ў такіх выпадках, здаецца, падаць рукой. Не менш трывожна, калі аўтару пачынае не ставаць меры ва ўслаўленні «загінуўшых байцоў і несмяротнай славы іх». Слава нібыта акупляе ўсё. Страты, незагойныя раны, ахвяр­насць – усё рабілася як бы толькі дзеля славы. Смерць, незлічоныя траге­дыі адступаюць і ўступаюць месца ёй. Многія вершы аказаліся па-за галоў­ным кірункам сапраўднай грамадзянскасці, гуманізму. Самай нетрывалай сталася прывязка твораў да тэматыкі сучаснасці.

Творчыя ўдачы прыходзілі, калі ад агульных усхваленняў аўтар пера­носіўся да балючай асновы ўласна спазнанага. Асабліва – калі звярнуўся да формы балады-легенды – гераічнай («Балада пра партызана Дубягу»), у тра­гічна-мінорным ключы («Пасылае маці думы»), дзе прылёт «чорнага вора­на» з трагічнай весткай да маці – гэта аповед пра трагізм народа (і не толь­кі ў часы вайны).

Ёсць у канцэпцыі свету М. Танка яшчэ адно не менш важнае вымя­рэнне – гэта глыбокая чалавечнасць, гуманістычная канкрэтнасць творчас­ці. Струмень чалавечнасці стаў шырокай плынню аўтарскай творчасці, ча­сам са слядамі трагічнага лёсу людзей працы, але заўсёды са спагадным, чуй­ным разуменнем першаснай самацэннасці іх духоўнай красы: («Рукі маці», «Жыццё бабкі Улляны»). Новае «прачытанне» вайны (у адрозненне ад ус­лаўляльна-пасляваеннага) асэнсоўвае ўжо ў іншым аспекце вогненную па­мяць, узмацняючы менавіта гуманістычную змястоўнасць твораў («Стары мост», «Дзе яны?», «Конаўка»). Шэдэўр танкаўскай гуманістычнай ліры­кі – славутая «Аvе Маrіа» (1957), дзе непрыняцце любых форм духоўнага марнатраўства і аскетызму прыгожа, незвычайна пластычна ўвасоблена праз напружанае жывапісанне вобраза манашкі, гэтых «семнаццаці маяў», што абкладзены чорнай вопраткай, ружанцам. Пачынаецца цэлая бітва антытэз: тых, што датычаць красы, і вобразаў лірычнага перажывання самога паэта.

Набіраў моц працягла-застойны перыяд у жыцці грамадства, культу­ры, літаратуры. Змены ў танкаўскай паэзіі адбыліся хоць і не радыкальныя, ды прыметныя, з павелічэннем долі ўмоўнасці, іншасказання. Кнігі, што вый­шлі ў 1970-я гады («Хай будзе святло», 1972; «Дарога, закалыханая жытам», 1976; «Прайсці праз вернасць», 1979), пацвярджаюць, што першасныя пра­цэсы адбыліся ўсё-такі ў жыццёвым змесце, якія і пацягнуць за сабой адпа­ведныя змены ў форме, у характары яе змястоўнасці. Змяняецца не толькі ракурс бачання многіх супярэчлівых з’яў свету, але і мастацкі прынцып шмат­значнага вобразнага маўлення, заглыблення ў рэчаіснасць, аднаўляецца «стратэгія» іх пазнання. Свядома ўзмоцненая арыентацыя на паэтыку аса­цыятыўнасці дала свой плён, паўплывала на характар пошукаў і зрухаў ва ўсёй беларускай паэзіі.

У гэты час над фактамі трагічных зыходаў двух рускіх паэтаў – У. Мая­коўскага і С. Ясеніна задумваецца А. Куляшоў у паэме «Варшаўскі шлях». Увага паэта была прыкавана і да трагічнага лёсу А. Твардоўскага. М. Танк акцэнтуе ўвагу на галоўных момантах горкіх урокаў гісторыі, аглядае су­пярэчнасці, шматзначна прымярае іх да сучаснасці. Грамадзянская «ерэтыч­насць» як рыса характару невынішчальная ў сутнасці асобы М. Танка («Па­вестка ў суд», «У музеі – маска паэта...»).

Ішлі кругі новых дзесяцігоддзяў і этапаў, прымушаючы паэта вяртац­ца да быццам і абжытых, грунтоўна распрацаваных тэм, але на новым грун­це разумення ці далей расчыненых магчымасцяў заглыблення ў рэчаіснасць. У кнігах 1980-х гадоў («За маім сталом», 1984; «Збор калосся», 1989) ужо адчуваецца, хоць у мастацкім сэнсе і не рэзка, новы заход да асэнсавання набалелага. Глабальную тэму падкінуў Чарнобыль, актывізавалася прабле­ма роднай мовы, якой патрэбны былі шчырая паэтызацыя і адкрытае за­ступніцтва.

Гістарычнаму мінуламу прысвечаны твор аўтара «Гравюры Скары­ны». Таталітарная сістэма спарадзіла нечуваны ў гісторыі тып негаспадара, бяздумна-абыякавага сляпога выканаўцу каманды «зверху», паслухмяную «кнопку», робата. У вершы «Робат» паэт у характэрнай манеры разыгры­вае ўмоўную сітуацыю: просіць лесарубаў не секчы апошнюю дуброву, па­шкадаваць «асвяжальнай засені, гаючай цішыні».

М. Танку належаць прыродазнаўчыя і чалавеказнаўчыя творы («На па­хаванні ракі», «Кубля», «Калі пачынаюць памерлыя сніцца»); а таксама вер­шы 1990-х гадоў – «На хутары», «Балада пра гліну», «Тут Беларусь была». Апошні – з трагізмам прадчування, якога ў аўтарскай паэзіі не здаралася. Трагізм светаадчування нярэдка згушчаецца, аднак ратуе філасафічна-на­роднае ўспрыняцце жыцця («Пра філосафаў», «Партызанская балада», «Пісь­мо брату»). Аўтарская паэзія – гэта спалучэнне розных тэм, важкіх высноў, людскіх урокаў і шкадаванняў аб упушчаным. У філасафічным спасціжэн­ні прыродных і маральных высноў шмат увагі надаецца красе інтымных пачуццяў («Ружа вятроў», «Гляджу на цябе»). Да лепшых ліра-інтымных на­быткаў («Ноч без цябе») дадаўся і верш «Табе».

У форме падкрэсленага асабістага сцвярджэння М. Танк уражвае дзей­насцю, бунтоўнай напорыстасцю. З гадамі, этапамі да ранейшай эмацыя­нальнасці дадалося нямала рацыянальна-аналітычнага, філасофскага, пры­чым філасофія светабачання набывае ўсё часцей умоўна-шматмерныя фор­мы. Дыяпазон роздуму і эстэтычных шуканняў шырэе, ускладняецца, як са­мо жыццё. У «Трактаце аб паэзіі» акцэнтуецца ўзаемавыключэнне антыно­маў: пуцяводныя зоры і зоры згаслыя, кавалак хлеба і кавалак цэглы ас­трожнай, глыток жывой вады і атрутнай.

Найбольш каштоўнае для паэта – першароднасць рэчаў, іх жыцця­дайнасць, як «глыток вады», што сімвалізуе наталенне духоўнай смагі. У ім, асвяжальным глытку, як і ў кавалку хлеба надзённага, тоіцца высокае прызначэнне паэзіі, якое М. Танк шматзначна сцвярджае нават назвамі сва­іх кніг. Ён – выключны майстар менавіта паэтычнага пераасэнсаваня, узвя­дзення рэчаў у шматзначны план, у сімвал.

М. Танк надзелены выключным дарам паэтычнага бачання тых фак­таў рэчаіснасці, якія ўяўляюць для яго праблематычную цікавасць. Стыхія мастацкага пераўтварэння так захоплівае ўсю натуру паэта, што бадай лю­бую праяву, кожную жыццёвую рэч ён можа павярнуць у такім ракурсе, каб яна нечакана выявіла істотныя грані, засвяцілася паэзіяй. Майстэрства М. Танка заключаецца ў тонкім адчуванні паэтычнай задумы. У яго ніколі не складзецца твор без такога адчування, дзе можна ўбачыць глыбінны сэнс. У першыя дні пасля вызвалення Мінска паэту здарылася на плошчы Свабоды ўбачыць спаленую царкву з двума «анёламі» ў прытворы: «Яны, як сведчыў надпіс, запісвалі: хто ўваходзіў і хто выходзіў з храма». Паэт пакінуў у паходным блакноце кароткую занатоўку пра гэта, якая пазней нечакана перарасла ў творчую задуму. Дамінуючай стала дэталь – спісы ў руках анёлаў.

Анёлы з іх страшнымі спісамі маглі б сведчыць на любым антыфа­шысцкім працэсе. Паэтычная ўмоўнасць дэталі становіцца ў верлібры аба­гульненым фактам рэчаіснасці, які вырастае ў абвінаваўчы мастацкі даку­мент. Паэтычная задума аўтара – шматаблічная па форме. Часта яна грун­туецца на разгорнута-скразной, стрыжнявой дэталі. Паэтыку лічбаў (даве­раснёўскі «Акт першы») М. Танк шырока выкарыстоўвае і развівае ў мно­гіх творах. У «Жэтоне» пасля страфічных паўтарэнняў сямізначная лічба не­чакана ў канцоўцы ўзрастае на адзінку. Паэтыка лічбавай градацыі выдат­на выкарыстана ў шматзначнай задуме іншага плану – у вершы «Добра» (1992). Лічба ў манеры народнай прыпавесці расце да дванаццаці са знакам «добра», ды ў канцоўцы паварот: «А з дванаццаці сяброў не дай, Божа, і ад­наго хрыстапрадаўца». Яшчэ больш улюбёны мастацкі сродак – паэтыка пе­ралічэння рэчыўных адчувальных дэталяў, з’яў, рэалій. Напрыклад, у вер­шы «Як я стаў паэтам» такая паэтызацыя, хоць і пад абалонкай жартоў­насці, паказвае на творчыя першавытокі: у кірмашовы дзень свой тавар рас­кладваюць «мядзельскія крамнікі і рыбакі, крывіцкія гарбары і рымары, смаргонскія абараншчыкі і бортнікі». У рэчыўнай паэтызацыі назіраецца за­хапленне сваёй шчодра адоранай зямлёй, якую паэт жменька за жменькай пачаў прасяваць – і «ўбачыў на дне рэшата песні».

У паэтыцы пералічэнняў толькі вонкава можа здавацца манера пісь­ма недастаткова вобразнай, аўталагічнай. У рэчыўнай паэтызацыі працы аў­тар захоплены творчай адухоўленасцю, што пад яго пяром нават аўсяны кі­сель здаецца боскай амброзіяй («Аўсяны кісель»). Шчодрыя пералічэнні (як гатаваць такую смакату) набываюць функцыю сапраўдных мастацкіх дэта­ляў, каштоўных вобразаў, якія нарошчваюцца з пэўным прыцэлам: не шко­дзіць помніць усім, хто прысеў з лыжкай, якім шляхам прыходзіць на наш гасцінны стол шклянка кісялю. Што казаць пра іншы жыццядайны плён пра­цы земляроба? Пісаць проста – цяжкая форма мастацтва, яна вельмі пры­датная ў аўтарскім аповедзе, у жывапісным малюнку («Роздум караля», Гіс­торыя вёскі Пількаўшчына»), у якіх назіраецца ўсмешлівае слова, іронія, размоўныя інтанацыі.

I ўсё ж стыхія паэта – вобразна-асацыятыўнае мысленне. Сам прынцып вобразнай кантрастнасці – адна з галоўных асаблівасцяў светаўспрымання паэта. Яго антытэза выяўляе характар асацыятыўнага мыслення: з’явы і па­няцці «сцягваюцца» ў асацыятыўным вобразе. Вышэйшая культура аса­цыятыўнага мыслення дасягаецца пераважна ў верлібрах («Дзе яны?», «Ко­наўка», «Божа паэзіі...», «Перапіска з зямлёй» і інш.).

Рытмічная арганізацыя верша – праяўленне дару паэта. Паэзія М. Тан­ка вызначаецца вялікім інтанацыйным багаццем, поліфаніяй. У ёй абноўле­ны, бадай, усе традыцыйна-класічныя рытмы, памеры: ад гекзаметра і пен­таметра да інтанацыйна-раскаваных рытмаў верлібра. Верлібр паэта тры­маецца ў аснове больш ці менш устойлівай стапы, часцей трохскладовай, якая дае прастор для манеўравання апорнымі націскамі. Перабоі ў радку (звужэнне ці расцяжэнне стапы) часта нясуць эстэтычную функцыю: пад­крэсліваюць новы рух думкі, акцэнтуюць сэнсава важкае слова. Вялікую ро­лю адыгрываюць: гукапіс, анафарычныя паўторы, алітэрацыйнае счаплен­не радкоў, інтанацыйныя перыяды («Перапіска з зямлёй», «Хоць раз у год»). Аўтарскі верлібр звычайна нешматслоўны, спрасаваны ў страфічных перыя­дах, што ўтвараюць асобныя звёны думкі («Пра філосафаў»). У арганічнай з’яднанасці з народнай філасофіяй тоіцца поспех тварэння ўласнай філасо­фіі жыцця. У лепшых верлібрах паэт дасягае дзівоснага сплаву рацыяналь­нага і інтуітыўнага пачаткаў развагі і глыбіні перажывання, якое ўзмацняец­ца нярэдка цэлым каскадам прачулых анафар у пераклічцы з эпіфарамі («Мой хлеб надзённы»).

Багацце ўмоўна-асацыятыўных сродкаў уваходзіць у верлібр, выкон­ваючы ролю як бы кампенсацыі тых страт, што непазбежныя пры адступ­ленні ад добра абжытай класічнай архітэктонікі. Аднак многія выдаткі ў су­часнай працы аўтарскага верлібра сведчаць, што ніякія сродкі эўфаніі, ін­танацыйныя перыяды, цыклічная структура строфікі не вядуць да істотнай эстэтычнай значнасці, калі няма ў творы кампенсацыі галоўнай – за кошт важкай думкі, філасафічнага роздуму. М. Танк перакананы, што «ўсе сферы чалавечых пачуццяў» падуладны верлібру, у тым ліку, напрыклад, і лірыка жывапісання быту і прыроды («Узыход сонца», «Летні дождж», «Кубля»).

Тэмы апісання ўсё ж паддаюцца верлібру цяжэй, для яго патрэбна фі­ласофская думка, унутрана рухомая ідэя. Верлібр, кінуўшы выклік літара­турным канонам, сёння і сам не засцерагаецца ад штучнасці; умоўная воб­разнасць часам пераходзіць у мудрагельства, уяўную філасафічнасць на пустым месцы, а то і ў арыгінальнічанне.

Паэзія М. Танка ўспрымаецца як па-грамадзянску ўсхваляваны і муд­ры маналог, як цэласны мастацкі арганізм, што жывым «кровазваротам» лучыцца з роднай зямлёй, з трывогамі свету. Яна знутры з’яднана адзінст­вам мастацкага светаадчування, канцэптуальнасцю творчага жыцця, духоў­насцю і мэтанакіраванасцю асобы.