9. Давно прошедшее время (очевидное)
Бұрынғы өткен шақ
Давно прошедшее время (очевидное) обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий был очевидцем этого действия или уверен в нём. Это время глагола образуется с помощью суффиксов қан/кен, которые добавляются после глухих согласных и ған/ген, которые добавляются в остальных случаях, затем следуют Личные окончания-1. Надеюсь, вы не забыли, что после сонорных м, н, ң в первом лице множественного числа следуют окончания быз/бiз, а суффиксы данного времени как раз заканчиваются на сонорную н.
1 Мен
Бiз
|
глагол +
|
ған / ген
қан / кен
|
+
|
|
мын / мiн
быз / бiз
|
2 Сен
Сендер
Сiз
Сiздер
|
сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз
сыздар / сiздер
|
3 Ол, Олар
|
–
|
Примеры:
Біз ауылға хат жібергенбіз. – Мы в аул письмо отправили. Мен дүкенге барғанмын. – Я ходил в магазин.
Сен далада тұрғансың. – Ты на улице стоял. Біз үйде болғанбыз. – Мы дома были.
Сіз тамаша ән айтқансыз. – Вы прекрасную песню спели. Ол былтыр көшкен. – Он в прошлом году переехал.
Жұмыс жексенбiде аяқталған. – Работа в воскресенье была завершена.
Не забывайте, что с глаголами қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю – следует дополнительная й (жайған – расстилал, қойған – ставил).
А с глаголами оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – следуют дополнительные ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова (оқыған – читал, таныған – узнавал, естiген – слушал)
Отрицание
Отрицательная форма давно прошедшего времени (очевидного) образуется двумя способами, причём второй наиболее употребительный:
1) При помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффиксы данного времени и Личные окончания-1.
Біз ауылға хат жібермегенбіз. – Мы в аул письмо не отправили. Мен үкенге бармағанмын. – Я не ходил в магазин.
Сен далада тұрмағансың. – Ты на улице не стоял. Сіз тамаша ән айтпағансыз. – Вы прекрасную песню не спели.
Ол былтыр көшпеген. – Он в прошлом году не переехал.
2) При помощи отрицаний жоқ и емес, при этом суффиксы добавляются к основному глаголу, а Личные окончания-1 к отрацинию жоқ или емес. Так как жоқ и емес заканчиваются на глухую согласную, то личные окончания в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз:
Біз ауылға хат жіберген емеспіз. – Мы в аул письмо не отправили. Мен дүкенге барған емеспiн. – Я не ходил в магазин.
Сен далада тұрған жоқсың. – Ты на улице не стоял. Сіз тамаша ән айтқан жоқсыз. – Вы прекрасную песню не спели.
Ол былтыр көшкен жоқ. – Он в прошлом году не переехал.
(емес – более категоричное и полное отрицание, чем жоқ)
Таблицы с примерами:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу
жазғанмын
жазғанбыз
жазғансың
жазғансыңдар
жазғансыз
жазғансыздар
жазған
|
айту
айтқанмын
айтқанбыз
айтқансың
айтқансыңдар
айтқансыз
айтқансыздар
айтқан
|
көру
көргенмiн
көргенбiз
көргенсiң
көргенсiңдер
көргенсiз
көргенсiздер
көрген
|
iшу
iшкенмiн
iшкенбiз
iшкенсiң
iшкенсiңдер
iшкенсiз
iшкенсiздер
iшкен
|
оқу
оқығанмын
оқығанбыз
оқығансың
оқығансыңдар
оқығансыз
оқығансыздар
оқыған
|
есту
естiгенмiн
естiгенбiз
естiгенсiң
естiгенсiңдер
естiгенсiз
естiгенсiздер
естiген
|
|
Отрицание:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
жазу (1)
жазбағанмын
жазбағанбыз
жазбағансың
жазбағансыңдар
жазбағансыз
жазбағансыздар
жазбаған
|
жазу (2)
жазған жоқпын
жазған жоқпыз
жазған жоқсың
жазған жоқсыңдар
жазған жоқсыз
жазған жоқсыздар
жазған жоқ
|
айту (1)
айтпағанмын
айтпағанбыз
айтпағансың
айтпағансыңдар
айтпағансыз
айтпағансыздар
айтпаған
|
айту (2)
айтқан жоқпын
айтқан жоқпыз
айтқан жоқсың
айтқан жоқсыңдар
айтқан жоқсыз
айтқан жоқсыздар
айтқан жоқ
|
|
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
|
көру (1)
көрмегенмiн
көрмегенбiз
көрмегенсiң
көрмегенсiңдер
көрмегенсiз
көрмегенсiздер
көрмеген
|
көру (2)
көрген жоқпын
көрген жоқпыз
көрген жоқсың
көрген жоқсыңдар
көрген жоқсыз
көрген жоқсыздар
көрген жоқ
|
оқу (1)
оқымағанмын
оқымағанбыз
оқымағансың
оқымағансыңдар
оқымағансыз
оқымағансыздар>
оқымаған
|
оқу (2)
оқыған жоқпын
оқыған жоқпыз
оқыған жоқпың
оқыған жоқсыңдар
оқыған жоқсыз
оқыған жоқсыздар
оқыған жоқ
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |