Грамматика: просто о сложном


Давно прошедшее время (очевидное)



бет27/49
Дата19.06.2016
өлшемі4.39 Mb.
#146911
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   49

9. Давно прошедшее время (очевидное)


Бұрынғы өткен шақ

Давно прошедшее время (очевидное) обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий был очевидцем этого действия или уверен в нём. Это время глагола образуется с помощью суффиксов қан/кен, которые добавляются после глухих согласных и ған/ген, которые добавляются в остальных случаях, затем следуют Личные окончания-1. Надеюсь, вы не забыли, что после сонорных м, н, ң в первом лице множественного числа следуют окончания быз/бiз, а суффиксы данного времени как раз заканчиваются на сонорную н.



1     Мен  
       Бiз  

глагол +

ған / ген 
қан / кен

+




мын / мiн
быз / бiз

2     Сен  
       Сендер  
       Сiз  
       Сiздер  

сың / сiң
сыңдар / сiңдер
сыз / сiз 
сыздар / сiздер

3     Ол, Олар  



Примеры:

Біз ауылға хат жібергенбіз. – Мы в аул письмо отправили.   Мен дүкенге барғанмын. – Я ходил в магазин.     
Сен далада тұрғансың. – Ты на улице стоял.   Біз үйде болғанбыз. – Мы дома были.     
Сіз тамаша ән айтқансыз. – Вы прекрасную песню спели.   Ол былтыр көшкен. – Он в прошлом году переехал.     
Жұмыс жексенбiде аяқталған. – Работа в воскресенье была завершена.     

Не забывайте, что с глаголами қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю – следует дополнительная й (жайған – расстилал, қойған – ставил).


А с глаголами оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу – следуют дополнительные ы или i в зависимости от твёрдости или мягкости слова (оқыған – читал,   таныған – узнавал,   естiген – слушал)

Отрицание
Отрицательная форма давно прошедшего времени (очевидного) образуется двумя способами, причём второй наиболее употребительный:

1) При помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к корню глагола, затем следуют суффиксы данного времени и Личные окончания-1.

Біз ауылға хат жібермегенбіз. – Мы в аул письмо не отправили.   Мен үкенге бармағанмын. – Я не ходил в магазин.     
Сен далада тұрмағансың. – Ты на улице не стоял.   Сіз тамаша ән айтпағансыз. – Вы прекрасную песню не спели.     
Ол былтыр көшпеген. – Он в прошлом году не переехал.     

2) При помощи отрицаний жоқ и емес, при этом суффиксы добавляются к основному глаголу, а Личные окончания-1 к отрацинию жоқ или емес. Так как жоқ и емес заканчиваются на глухую согласную, то личные окончания в первом лице единственного числа – пын/пiн, а множественного числа – пыз/пiз:

Біз ауылға хат жіберген емеспіз. – Мы в аул письмо не отправили.   Мен дүкенге барған емеспiн. – Я не ходил в магазин.     
Сен далада тұрған жоқсың. – Ты на улице не стоял.   Сіз тамаша ән айтқан жоқсыз. – Вы прекрасную песню не спели.     
Ол былтыр көшкен жоқ. – Он в прошлом году не переехал.     

(емес – более категоричное и полное отрицание, чем жоқ)



Таблицы с примерами:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу
 жазғанмын
 жазғанбыз
 жазғансың
 жазғансыңдар 
 жазғансыз
 жазғансыздар
 жазған

 айту
 айтқанмын
 айтқанбыз
 айтқансың
 айтқансыңдар 
 айтқансыз
 айтқансыздар
 айтқан

 көру
 көргенмiн
 көргенбiз
 көргенсiң
 көргенсiңдер 
 көргенсiз
 көргенсiздер
 көрген

 iшу
 iшкенмiн
 iшкенбiз
 iшкенсiң
 iшкенсiңдер 
 iшкенсiз
 iшкенсiздер
 iшкен

 оқу
 оқығанмын
 оқығанбыз
 оқығансың
 оқығансыңдар 
 оқығансыз
 оқығансыздар
 оқыған

 есту
 естiгенмiн
 естiгенбiз
 естiгенсiң
 естiгенсiңдер 
 естiгенсiз
 естiгенсiздер
 естiген



Отрицание:

 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 жазу  (1)
 жазбағанмын
 жазбағанбыз
 жазбағансың
 жазбағансыңдар 
 жазбағансыз
 жазбағансыздар
 жазбаған

 жазу  (2)
 жазған жоқпын
 жазған жоқпыз
 жазған жоқсың
 жазған жоқсыңдар 
 жазған жоқсыз
 жазған жоқсыздар
 жазған жоқ

 айту  (1)
 айтпағанмын
 айтпағанбыз
 айтпағансың
 айтпағансыңдар 
 айтпағансыз
 айтпағансыздар
 айтпаған

 айту  (2)
 айтқан жоқпын
 айтқан жоқпыз
 айтқан жоқсың
 айтқан жоқсыңдар 
 айтқан жоқсыз
 айтқан жоқсыздар
 айтқан жоқ





 
 Мен
 Біз
 Сен
 Сендер
 Сіз
 Сіздер
 Ол, Олар 

 көру  (1)
 көрмегенмiн
 көрмегенбiз
 көрмегенсiң
 көрмегенсiңдер 
 көрмегенсiз
 көрмегенсiздер
 көрмеген

 көру  (2)
 көрген жоқпын
 көрген жоқпыз
 көрген жоқсың
 көрген жоқсыңдар 
 көрген жоқсыз
 көрген жоқсыздар
 көрген жоқ

 оқу  (1)
 оқымағанмын
 оқымағанбыз
 оқымағансың
 оқымағансыңдар 
 оқымағансыз
 оқымағансыздар>
 оқымаған

 оқу  (2)
 оқыған жоқпын
 оқыған жоқпыз
 оқыған жоқпың
 оқыған жоқсыңдар 
 оқыған жоқсыз
 оқыған жоқсыздар
 оқыған жоқ





Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   49




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет