Халық артисі Досжан Жанботаев өмірінің үзік сырлары

Доскеңнің жүрегін жарып шыққан туған жері, өскен ортасы, асыл анасы жайлы толғаныстарынан оның сөз өнеріне ерте қанығып өскенін байқау қиын емес. Өзі айтуынша ол жас күнінде Қарасазға жиі барып, өзі жақсы көретін Мұқағали ағасының бұлақтың сыңғырына үн қосқан майда қоңыр, маржан жырларын құмарта тыңдап өсіпті.

Оқу – ақыл-ойдан артық емес қой. Де­се де, ауылдағы қазақ мектебін бітірген бой­дан, Мәскеудегі Шепкин атындағы Жоғары театр училищесіне оқуға түскен Дос­жан Жанботаевтың маңдайына орыс тілін шала-шарпы оқығаны – үлкен сор болып жабысты. Сөйтіп, тіл сындырудың үлкен мектебінен өтуіне тура келді. Жан-жағына қараса, Алматыдан осы жоғары оқу орнына келіп, бірге түскен 17 түлектің бәрі бірдей болмаса да көбісі орыс тілін жетік білулерінің арқасында Еуропаның әдебиеті мен мәдениетін жіктеп, жіліктейтін дәрежеге жетіп қалыпты. Өз деңгейінің олардан көп төмен екендігін аңғарған Доскең енді жат­пай-тұрмай, жастығының астынан сөздік, ау­дармаларды тығып, кітап оқудан бас ал­майтын студенттің нағыз өзіне айналады. Шекспирдің «Гамлетінен» ақ өлеңді мәнеріне келтіре оқитын алматылық курстас досы Жанат Хаджиевтің қасынан бір елі шықпай, бұл өлеңді де терең меңгеріп алғаны әлі есінде.

Шепкин атындағы Жоғары театр учи­лищесіне 1967 жылы түсіп, оны 1972 жылы бітіріп шыққан Досжан Жанботаев өзі сынды албырт көңіл, асау жүрек жастармен бірге Қазақстанға оралып, сол кездегі жаңадан ашылған Торғай облысының орталығы Арқалық қаласына келеді. Бұрын көрмеген, аяқ баспаған шағын қала тақыр жерге гүл өсіргендей көрінеді екен. Жаңа өнер ошағы – театрдың іргесін қалау мұндай бұларға оңайға түскен жоқ. Абырой болғанда қалада бұрыннан жұмыс істейтін «Кеншілер сарайы» бар екен. Ол енді театрға лайықталып, қайта жарақтандырылады. Мәскеуден келген 17 түлекке және театрдың қосалқы жұмыскерлеріне жұмыс, баспана тауып беру үшін облыс, қала басшылары үлкен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізді.

Доскең айтады: «Арқалық қаласындағы біздің театрдың ашылуына қазақ халқының біртуар азаматы, ұлттың тілі мен дәстүріне, мәдениеті мен өнеріне шын жанашыр болып, осы жолда зор қайраткерлік рөл атқаратын білікті басшы, сол кездегі Торғай обкомының идеология жөніндегі хатшысы Өзбекәлі Жәнібеков көп еңбек сіңірді. Ол кісінің тікелей ықпалымен біз басқа жаққа кетіп қалмай Арқалық қаласына біржолата қоныс тептік. Өйткені, қолқа салып, жан-жаққа тартушылардың көп болғаны рас.

Қазақ зиялылары жайында Доскеңнің айтар ойы, пайымдары өзгеше. Сонау жыл­дары Мәскеуде оқып жүргенінде ол ұл­тымыздың тағы бір зиялы азаматы Мұрат Әуезовпен қалай танысқанын, оның қазақ жастарына көрсеткен сан қамқорлығы мен шапағатын жыр етіп әңгімелеуді жақсы көріп тұрады. Өзінің терең білімдарлығымен, жо­ғары парасатымен, тіпті, жүріп-тұру мә­дениетімен де Мұрат Әуезов сол кезде Мәс­кеуде оқитын қазақ жастарына өнеге өл­шеміне айналған еді. Алматыдан келіп, студенттермен жиі араласып тұратын Әкім Тарази, Сайын Мұратбеков, Сафуан Шаймерденов, Қалаубек Тұрсынқұлов сынды көр­некті жазушыларың да тәлім, өнегесі жай­лы Доскеңнің айтар ойы салмақты. Әсіресе, сері ағалары Сәкен Жүнісовтің тағылымы мол, асыл қасиеттерін ұмытуға бола ма? Мәскеудің қақ ортасындағы «Бу­дапешт» қонақүйінде Сәкен ағалары Жо­ғары театр училищесінде оқып жүрген қазақ жастарына өзінің сол кезде жазған «Ақан сері» пьесасынан үзінділер оқып беретін. Жақсылардың жүрген жері қашан да шарапатқа толы ғой. Доскең олардан алған тәлім-өнегенің болашағына зор ықпал тигізгенін аса ілтипатпен еске алады.

Өткеннің бәрі тарих, оның шындықтары көп. «Тегін жерге терек өспейтіні» сияқты театрдың да тегіннен тегін пайда болмайтыны белгілі. Бір кездері Әкім Тарази айтқандай, 70-ші жылдардың ішінде-ақ Торғай театры «Шалғайдағы емес, маңдайдағы театр» атағына ие болды. 1974 жылы театр ұжы­мы Алматы қаласында тұңғыш рет шығар­машылық есеп беріп, көрермендерді таңдай қақтырарлық спектакльдер қою арқылы қазақ сахнасына тағы бір өзіндік бет-бейнесі бар жаңа театр келгенін паш етті. Атап айт­қанда, сол кездегі астана көрермендеріне М.Әуезовтің «Айман-Шолпан» комедиясын, В.Эрвенің «Түлкі бикеш», М.Кәрімнің «Ай тұтылған түн» спектакльдерін қойып, өнер зерттеушілері мен театр сыншыларының тарапынан жоғары бағалар алды. Көптеген театр артистері осы жолы лайықты сый-құрметке бөленді. Әрбір қойылымды сәтті образдар шығара білген Д.Жанботаевтың атына да жылы лебізді сөздер көп айтылды. Соның нәтижесі болар, араға бірнеше жыл­дар салып Д.Жанботаев театр тарихында тұң­ғыш рет «Құрмет белгісі» орденімен ма­рапатталды.

Тарихи тұлғаларды сомдаудың хас шебері атану – әрбір сахна шеберінің маңдайына жазыла бермейтін сирек бақыт. Бұл орайда Досжан Жанботаев талантының құдіретін талайлар талай мәрте мойындады. Тұңғыш ойнаған Жарастан соң, ол театр сахнасында Қарабай, Жабай, Жиренше, Шыңғысхан, Ленин, Сталин, тағы басқа тарихи тұл­ғалардың бейнесін шеберлікпен сомдады. Бұл актер талантының сан қырлы, сан сырлы, қадір-қасиеті мол екендігін аңғартады. Дос­кеңе тән шеберліктің ең айшықты бел­гісі сол, ол кез келген бейненің рухани әлемін, ішкі жан дүниесін терең түсініп, жан-тәнімен беріліп ойнайтындығында. Сахнада бірде бай, бірде батыр, бірде көсем, енді бірде қарапайым шаруа, тіпті, қуақы саудагер, айлакер адам болып ойнаудың кілтін дәл тапса, дәп табатын Жанботаевтай актердің некен-саяқ екенін сахнагерлердің өздері-ақ талай мойындаған. Театрдың қара нары, көш басшысы атанған Доскеңнің республикалық және халықаралық театрлар фестивальдарына талай рет «Ең үздік ер» образын бейнелегені үшін берілетін жүлделерді де жеңіп алғанын да көзіміз талай көрді. Бастапқыда «Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген артисі», бертін келе «Қазақстан Республикасының халық артисі» атағына ие болған сахна саңлағының бұдан басқа да қол жеткен тамаша жетістіктері театр ұжымы мен қалың көрермен қауымның көз алдында.

1997 жылы Жезқазған облысы жабылып, «балапан басына, тұрымтай – тұсына тартып» әркім жан сауғалап жатқан тұста мыс қаласында қандай жағдай болмасын өнер ошақтарын, оның ішінде театрды сақтап қалудың қажеттігін айтып, зыр жүгіргендердің бірі де осы Доскен еді. Бұл жайдан-жай емес, тереңнен ойластырылған, ел мен жердің тағдырына, болашағына шын жанашырлықтан туындаған азаматтық белсенділіктің бір көрінісі болатын. Қарақан басын әркім де амалдап асырайды ғой. Доскеңнің Алматы, Астана театрларын жағалап, қай жерден болмасын артистік орынды ойып алуына, атақ-абыройын одан сайын асқақтатуына күш, дәрмені жетіп артылатын. Бірақ, тарлан артист ондай пендешілікке бармады. Туған үйіндей болып кеткен театрмен қалуды, оның қалқаны мен қорғаны болуды жүрегі қалап тұрды. Сөйтіп, Алматыға қызмет бабымен ауысып кеткен театрдың бұрынғы бас режиссері әрі көркемдік жетекшісі Жанат Хаджиевтің жолын жалғастыруды, қарашаңыраққа қазық болып байланғанды жөн көрді.

Өтпелі қиындықтан, тығырықтан шы­ғудың жолдарын ұжыммен бірлесіп іздеген Доскеңнің театрдың көркемдік жетекшісі, қоюшы-режиссері ретіндегі жұмысы да бірте-бірте жанданып, тәжірибесі толыса түседі. Ол бұрынғы спектакльдерді жаңар­тумен қатар режиссерлік үлкен ой-шешімі бар қойылымдарды да дүниеге әкелді. Соңғы бес-алты жылдың мұғдарында жаңадан 5-6 қойылымның дүниеге келуі осыны аңғартады. Атап айтқанда, жергілікті драматург Қ.Ах­метовтің «Құданың өзі, құдайдың көзі», О.Бө­кейдің әңгімесі бойынша жазылған «Атау кере» (инсценировкасы М.Ахмет төренікі), Р.Ыбыраеваның «Махаббат пен кесапат», тағы басқа спектакльдерді көрермен қауым өте жылы қабылдады. Әр қойылымға нәрлі ой, қанық бояу беріп, жоғары талаппен келетін Доскеңнің берік ұстанымымен театр ұжымы үйренген.

Доскең айтады: – Өзіміз де жас болдық қой. Алмастай жарқыраған қайран жиырма бес көне Торғайдың, текті Торғайдың бел-белесінде сағым жұтқандай қалып қойыпты. Жезқазған жерінде де ең қынулы шақтарымыз өтті. Осы топырақта жүріп, Мысыр еліне барып өнер көрсету мүмкіндігіне ие болдық. Республиканы айтпағанда театрлардың халықаралық фестивальдеріне бірнеше мәрте қатысып, олжалы оралдық. Қанжығамызға байлаған Бас жүлде – Гран-прилердің саны – бесеу. Бұл – үлкен жетістік. Қызылорда, Павлодар фестивальдерінде «Тарихи тақы­рыпты игергені үшін» номинацияларын же­ңіп алдық. Бұл аздай-ақ басқа да жетіс­тіктеріміз бар...

Халық артисінің бүгіп қалған бір сыры өзінің жеке басына байланысты жетістіктері екені даусыз. Күні кеше ғана өткен Қарағанды облысының 70 жылдығы мерекесінде орталық стадионда жиналған көп халықтың алдында жезқазғандық сахна шеберлері әзірлеп қойған театрландырылған қойылымда Елбасының әкесі ролін сомдаған Досжан Жанботаев өзгелерден айрықша көрінген еді.

Адамға бақыт қонайын десе, сөзсіз қонады ғой. 2009 жылы халық артисі тағы бір үлкен марапатқа ие болды. Бұл жолы ол «Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері» деген жоғары атақты еншіледі. Сол жылдың тағы бір қос қуанышы: Қарағанды облысы әкімінің «Алтын қобыз» жүлдесі мен Қарағандыда өткен республикалық театрлар фестивалында («Қанда бар ғой, қанда» спектаклі) «Ең үздік ер образын сомдағаны үшін» бас жүлдеге ие болғаны екені даусыз.

***
Жанботаевтар отбасын артистер әулеті деп жезқазғандықтар орынды атайды. Доскеңнің өмірлік серігі Райхан Ыбыраева Мәскеудің Шепкин атындағы Жоғары театр училищесін өзімен бірге бітірген. Театрдың іргесін қалап, 38 жыл бойы сахнаның сәніне айналған, жаны сұлу, жүрегі нәзік сан қыз-келіншектердің, әйел аналардың көркем бейнесін жоғары шеберлікпен сомдап жүрген Рекеңнің шығармашылық келбеті жайлы ой тербеу ол бір бөлек әңгіме. Соңғы жылдары ол қоюшы-режиссер, драматург ретінде көрермен қауымға сан қырлы талантымен танымал болды. 2008 жылы Р.Ыбыраеваның «Алпамыс батыр» ертегісі Қарағандыда өткен аймақтық театрлар фестивалының Бас жүлдесін жеңіп алды. Сол жылы бұл ертегі мемлекеттік грантқа да ие болды. Өнерлі отбасынан шыққан балаларының да «Әке көрген – оқ жонар, шеше көрген – тон пішер» деген қағидаға сай театр өнеріне біртабан жақын болуы заңды құбылыс. Доскеңнің ұлы Теміржан Жанботаев Т.Жүргенов атындағы өнер академиясын бітірген, қазір өз мамандығы бойынша Жезқазған театрында жұмыс істейді. Ол кезінде республика теледидары арқылы бейнеклиптерден де жиі көрінді. Ал, қызы Мируана Жанботаева болса, өздерімен бірге театрда актриса болып істейді. Орталық Азия университетін бітіріп, заң қызметкері деген арнайы диплом алса да, оның сезімтал жүрегі әкесі мен шешесінің жолын қууды қалаған көрінеді. Қазір Мируана Жанботаева сахнаның қыр-сырларын терең меңгеріп алды. Ол Бішкектегі Б.Бишенәлиева атындағы өнер академиясының режиссерлік бөлімін бітірді. Доскеңнің немересі Темірлан Теміржанұлы да әулеттің жолын қуып жүр. Қанда бар қасиет қой. Темірлан республикалық теледидар арқылы көрермен көзайымына айналған он үш сериялы «Ангелочек» телехикаясында басты рөлде ойнаған, болашағынан мол үміт күттірген жас.

Өмір-өзені жалғасуда. Доскеңнің ой-арманы, үміт мұраты, ішкі жан дүниесінің иірімдері сол өзеннің толқындарындай мағыналы да сырлы. Елін сүйген, сол елдің өнерін биікке көтерген бір адам болса, ол Доскеңдей-ақ болар. Халық артисі әлі де қажымай келеді.

Ибрагим БЕКМАХАНҰЛЫ