I – Мавзу “Бухгалетрия ҳисобининг назарияси” фанининг предмети ва методи

Харажатлар ҳисоби бухгалтерия ҳисоби вазифаларидан келиб чиқиб қуйи, элементлар бўйича гуруҳланади: Маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларининг гуруҳланиши

Бундан танщари, молиявий фаолият бўйича ҳамда фавкулодда харажатлар алоҳида ҳисобга олинади.

Юкоридагилардан келиб чиқиб харажатлар қуйидагича гурухланади:

1. Маҳсулот ишлаб чщариш таннархига киритиладиган харажатлар:

а) бевосита ва билвосита материал харажатлар;

б) бевосита ва билвосита меҳнат ҳақи харажатлари;

в) бошқа бевосита ва билвосита харажатлар, шу жумладан ишлаб чиқариш

а) маҳсулот сотиш харажатлари;

б) маъмурий ёки бошқарув харажатлари;

в)бошқа операцион харажатлар ва зарарлар;

а) фоизларни тўлаш бўйича харажатлар;

б) хорижий валюта билан операциялар бўйича курслардаги салбий фарқлар;

в) қимматбаҳо қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолаш натижасидаги зарарлар;

г) молиявий фаолият бўйича бошқа харажатлар;

4. Фавкулодда харажатлар даромад (фойда)дан олинадиган солиқ тулагунга кадар
ойда ва зарарларни ҳисоблаб чиқишда ҳисобга олинади.

Маҳсулот (иш ва хизмат)лар ишлаб чидариш таннархига бевосита маҳсулот (иш в а |сизмат)ларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган, ишлаб чиқариш технологияси ва уни ташкил этиш билан шартланган харажатлар киритилади. Юқоридаги харажатлар иқтисодий мазмунга кўра қуйидаги элементлар билан гурҳхларга ажратилади:

- ишлаб чиқариш моддий харажатлар (кайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб
ташланган ҳолда);

- ишлаб чиқ;ариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга хақ тўлаш харажатлари;

• 
  асосий фондлар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар
  амортизацияси;
  
• 
  ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар.
  

2010-«Асосий ишлаб чиқариш»

2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш»

2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари»

2610-«Ишлаб чиқаришдаги яроқсиз маҳсулот»

2710-«Хизмат кўрсатувчи хўжаликлар»

харажатларини ҳисобга олувчи ҳисобварақлар

89-Келгусидаги харажатлар ва тўловлар резервлари бўйича ҳисобварақлар

8910-«Келгусидаги харажатлар ва тўловлар резевлари».

Элементлар ва калькуляция моддалари бўйича харажатлар ҳисобини таъминлаш у ҳамма харажатлар ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турлари бўйича 2010-ҳисобварақ; гурухланади. 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» Ҳисобварағи асосий ишлаб чиқаришга, мазкур корхонани ташкил этишдан маҳсулот (ишлар ва хизматлар) етиштириш максадида бўлган ишлаб чиқаришга қилинган харажатлар тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш учун тайинланган.

2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ҳисобварағи асосий ишлаб чиқариш ёки корхонанинг асосий фаолияти учун ёрдамчи бўлган ишлаб чиқаришлар харажатлари тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш учун тайинланган Ёрдамчи ишлаб чиқариш маҳсулот ва хизматлари цех ҳамда завод бўлимлари томонидан ишлатилади. Шунинг учун ёрдамчи ишлаб чиқариш маҳсулот ва хизмат таннархи ишлаб чиқаришни бошқариш ва унга хизмат кўрсатиш харажатлари таркибига киритилади.

2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» ҳисобварағи корхонанинг асосий ёрдамчи ишлаб чиқаришларига хизмат кўрсатиш бўйича харажатлари тўғрисидз. маълумотларни умумлаштириш учун тайинланган.

2610-«Ишлаб чиқаришдаги яроксиз маҳсулот» ҳисобварағи ишлаб чиқаришда браклар кўрилган зарарлар тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш учун тайинланган.

2710-«Хизмат кўрсатувчи хўжаликлар» ҳисобварағида корхонанинг хизмат. кўрсатувчи хўжаликлари томонидан маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлар бажариш ва хизма: кўрсатиш билан боғлиқ харажатлар ҳисоби амалга оширилади.

3110-«Келгуси давр харажатлари» ҳисобварағи мазкур ҳисобот даврида қилинган аммо келгуси ҳисобот даврига тегишли бўлган харажатлар тўғрисидаги ахборогз умумлаштириш учун тайинланган.

Ушбу ҳисобварақ таркибига қуйидагилар киради: телефон учун олдиндан туланган абонент тўлови, ижара тўлови, рўзнома ва ойномаларга обуна қиймати ва бошқала ҳисобварақ актив булиб иқтисодий тарафдан хўжалик жараёнининг ҳолатини кўрсатади.

Шу даврнинг ўзида таннархни бошқариш қисмининг ишлаб чиқариш эхтиёжи келган давр харажатлари ҳамда тўловлари учун резерв маблағларини ташкил этилишини талаб этади. Шунинг учун яна бир 8910-«Келгусидаги харажатлари ва тўловлар резервлари ғисобварағи керакдир. Ушбу ҳисобварақ ишлаб чиқариш ёки муомала сарфларига харажатлар ва тўловларни бир меъёрда қўшиш мақсадида белгиланган тартибда резерв қилинган суммаларнинг ҳолати ҳамда харакати тўғрисидаги ахборотни умумлаштириш учун тайёрланган, ҳисобварақ пассив булиб, хўжалик жараёнининг ҳолатини тавсифлайди. Уни юргизиш учун эса Молия Вазирлигининг рухсати керакдир.

Ишлаб чиқариш харажатларини хужжатларда тўғри ва ўз вақтида расмийлаштириш бошқарув ҳисобининг самарали ишлашини таъминлайди. Шу билан бирга маълумотлар асосида корхона ишлаб чиқариш фаолиятини таҳлил қилиш келгусидаги фаолиятни режалаштириш имкониятини ошади. 2010-«Асосий ишлаб чиқариш» 2310-«Ёрдамчи ишлаб чиқариш» ҳисобварақлари бўйича аналитик ҳисоб хар бир махсулот бандлари ва бажарилган жойи бўйича алоҳида юритилади. Бунинг аналитик ҳисоб карточкаси юритилади. 2510-«Умумишлаб чиқариш харажатлари» хисобварағи буйнча аналитик ҳисоб 12-кайдномада юритилади. 12-кайднома шахмат шаклида бўлиб, тегишли графаларга \исоб-вараклар бўйича хўжалик муомалаларининг суммаси ёзилади. Цехлар бўйича харажатлар акс эттирилиб ва №12-кайдномада жами маълумотлар чиқарилгандан сунг, цех кайдномалари харажатлари жамланади. Якуний маълумотларни корреспондентлашадиган ҳисобварақлар жами» жадвалига, кайдноманинг орқа томонига ёзилади. Юқоридаги маълумотлар №10-журнал-ордерда харажатлар бўйича синтетик ҳисобварақларда ёзув учун асос булиб хизмат қилади. Бундан сунг бутун корхонада харажатлар ва ишлаб чиқариш фаолияти бўйича натижаларни аниқлаш лозим. Бунинг учун №12 I 15-кайдномаларда ҳисобга олинган ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий элементлар харажатлар йуналиши бўйича умумлаштириб таҳлил этиш ва синтетик ҳисобварақлар бўйича кредит оборотини аниқлаш керак Бу маълумотлар Бош китобни юритишга асос |улади. Корхона бўйича ишлаб чиқариш харажатларини №10-журнал ордерда жамланади. ршбу журнал-ордер шахмат кайдномаси принципига асосан тузилади. Кредит Ҳисобварақлар Встунлар бўйича, дебет Ҳисобварақлар каторлар бўйича жойлаштирилган. Яъни ишлаб рикариш харажатлари синтетик Ҳисобварақлар системаси каторлар бўйича жойлаштирилган. ўстунлар ва каторлар бўйича маълумотлар йигилганда натижалар бир-бирига мос келиши Церақ №10-журнал-ордер маълумотлари ишлаб чиқариш харажатларини иқтисодий элэментлар бўйича аниқлаш учун хамда таннарх ҳисоблашиш учун асос булиб хизмат қилади. №10 журнал-ордер якуний маълумотларини №10-1-журнал-ордернинг катори бўйича кўчирилади. №10-1 -журнал-ордер 10-журнал-ордернинг давоми бўлиб ҳисобланади. Унда №10-журнал-ордердаги кредит бўйича ҳисобварақлар обороти акс эттирилади ва ноишлаб рикариш ҳисобварақлар дебети билан корреспонденциялашади.

Якуний маълумотлар жамланиб, кредит бўйича ҳисобварақлар оборот суммалари аниқланади ва Бош китобга кўчирилади. Бош китоб йиллик ҳисоботларни асосини ташкил қилувгувчи якуний маълумотнома булиб ҳисобланади. Ушбу китобда маълум давр мобайнида хар бир ҳисобварақ бўйича хўжалик операциялари обороти акс эттирилади.

4. Турли мулк шакллари мавжуд шароитда харажатларни ҳисобга олиш ва таннарх ҳисоблашнинг усуллари

Ишлаб чиқариш харажатлари ҳисоби ва маҳсулот таннархини калькуляция цилиш усули деб, у ёки бу маҳсулот бирлигининг таннархини аниқлашда қўлланиладиган усуллар тизимига айтилади. У ёки бу калькуляция усулини қуллаш қуйидаги асосий омиллар билан аниқланади: ишлаб чиқариш тури ва мураккаблиги, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот номенк-латураси, характери, тугалланмаган ишлаб чиқариш ҳажми, ишлаб чиқариш жараёнининг ўзун-қисқалиги ва хоказо.

Ишлаб чиқариш тури ва мураккаблиги, ишлаб чиқарилаётган маҳсулот номенк­латурам ва характери, ишлаб чиқариш жараёнининг ўзун-қисқалиги ва бошқа омилларга кўра калькуляция қилишнинг 4 усули мавжуд:

1. 
   Оддий усул;
   
2. 
   Жараёнлар усули;
   
3. 
   Буюртмали усул;
   
4. 
   Норматив усул.
   

Калькуляция қилишнинг оддий усули. Бу усул тугалланмаган ишлаб чиқариш булмаган ёки оз миқдорда бўлган, оддий ишлаб чщаришга мансуб бўлган корхоналарда қўлланилади. Ушбу усулда ҳисобот даврида ишлаб чиқаришга тааллукли барча харажат-ларнинг умумий қиймати аниқланиб, бу харажатлар маҳсулот турлари ўртасида маълум кўрсаткичларга (ўртача режа таннархи, асосий ишчиларнинг иш ҳақи, материаллар харажати ва бошқалар) мутаносиб равишда таксимланади.

Мисол. «Бобур» компаниясида уч турдаги - А, Б, С маҳсулотлар ишлаб чиқарилади. Уларнинг режа таннархи А - 160 сум. Б - 45 сум, С - 226 сум. Жорий даврда

)0, 300, 800 дона ишлаб чиқарилган. Ишлаб чиқариш харажатл. харажатлар маҳсулот турлари ўртасида қуйидагича таксимланади:

Маҳсулот ишлаб чиқаришнинг охирги жараёнидан ташқари хар бир жараён нихоясига етказилган хом-ашёга ишлов бериш босқичи булиб, унинг натижада корхона якуний истеъмолга яроқли тайёр маҳсулот эмас, балки ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр махсулт олади. Олинган ярим тайёр маҳсулотлар корхонада ишлаб чиқаришнинг кейинги босқичларида фойдаланилиши билан бирга, у кейинчалик ярим тайёр маҳсулот ёки бутловчи қисми сифатида сотилиши ҳам мумкин. Жараёнлар бўйича харажатларни ҳисобга олиш усули барча корхоналарда бир хил эмас. Баъзи корхоналарда тўғри харажатлар бухгалтерия ҳисобининг алоҳида бир жараён бўйича акс эттирилади, хом-ашёнинг дастлабки қиймати эса фақат биринчи жараён маҳсулоти таннархига киритилади. Якуний маҳсулотнинг таннархи барча жараёнлар харажатлари суммасидан иборат бўлади.

Мисол. «Бобур» компаниясида ишлаб чиқариш 4 жараёндан ташкил топган. Ишл чиқариладиган маҳсулот ҳажми 100 дона. Белгиланган норма бўйича 1-цехга жунатилп хом-ашё ва материаллар қиймати - 20000 сум, 2-жараён томонидан ишлов бериш учун 16000 сум, 3-жараён томонидан - 24000 сум, 4-жараён томонидан - 28000 сум сарфланган.

Жараёнлар бўйича таннарх қуйидагича аниқланади: 1-жараён - 20000:100=200 сум 2-жараён - 16000:100=160 сум 3-жараён - 24000:100=240 сум 4-жараён - 28000:100=280 сум Жами: 88000:100=880 сум.

Маҳсулотнинг бир бирлигининг ҳақикий таннархи 880 сумга тенг.

Корхонанинг ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар 2110-«Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар» ҳисобварағида акс эттирилади. Агарда корхона 2-жараёндан сунг ҳосил бўлган 36000 сумлик (20000+16000) ярим тайёр маҳсулотни мақсадида омборга қабул килиб олса, бухгалтерия ҳисобида қуйидагича проводка бернлади:

0-"Ўзида ишлаб чиқарилган ярим тайёр маҳсулотлар» - 36000 сум

К-т2010-«Асосий ишлаб чиқариш» - 36000 сум.

Буюртмали усул. калькуляция қилишнинг буюртмали усули мураккаб махсулотлар маҳсулот ишлаб чиқаришда, тажриба ишлаб чиқаришда қўлланилади. Бу усулнинг моҳияти шундан иборатки, бунда барча асосий харажатлар хар бир иш ҳажми учун алоҳида ҳисобга олинади. Ҳар бир буюртмага буюртма варағи очилиб. бу ерда харажатлар йигилади. Қабул қилинган буюртма махсус китобларда руйххатга олинади ва унга навбатдаги рақам бириктирилиб, ушбу рақам буюртма тайёр ҳолга келтирилгунга қадар унинг шифри булиб туради. Буюртма бажарилиши мобайнида хдмма дастлабки хужжатларда ана шу шифр куйиб бррилади. Буюртма тайёр холга келтирилгандан сунг варақа ёпилади.

Ишлаб чиқариш буюртмалари четдан маҳсулотнинг маълум турларини ишлаб чикариш учун берилади. Бошқа харажатлар эса цех ёки корхона бўйича ҳисоб қилинади, рнм ишлаб чиқариш буюртмалари таннархини калькуляциялашда уларнинг таннархи бирон-бир кўрсаткичга мутаносиб равишда тақсимлаш йули билан ўтказилади. Буюртмали усулда харажатлар ҳисоби ва калькуляциялаш объекти айрим ишлаб чиқариш буюртмалари ҳисобланади. Буюртманинг ҳақикий таннархи хар ойда эмас, балки буюртма тайёр бўлганидан кейин аниқланади.

Норматив усулнинг асосий тамойиллари қуйидагилардир:

- маҳсулотнинг меъёрдаги таннархи аниқланади, бунинг учун норматив калькуляция тузилади;

- ҳисобот ойи давомида асосий ишлаб чиқариш харажатларининг ҳақиқий суммаси эмас, балки хақиқий суммаси билан меъёрлаштирилган суммаси ўртасидаги фарк яъни меъёрдан четга чиқиш ҳисобга олинади; -ҳисобот даври давомида меъёрларнинг ўзгаришлари ҳам ҳисобга олинади.

Норматив усулнинг мураккаблиги эса шундан иборатки, у қуйидагиларга асосланган бўлиши керак:

- тўғри ташкил қилинган норматив хўжалиқ

- илмий-техник жиҳатдан асосланган меъёрларнинг мавжудлиги;

- барча харажатлар бўйича бухгалтерия хужжатларини ўз вақтида расмийлаштириш ва улар устидан назорат олиб бориш;

- ҳисоб ишларини бажаришда компютерлардан кенгрок фойдаланиш.

Фақатгина ана шу талаблар бажарилган ҳоллардагина ҳақиқий норматив усул ҳақида гапириш мумкинНорматив усул бўйича маҳсулотнинг ҳақикий таннархи қуйидагича аниқланади:

1. 
   Меъёрдаги таннарх 20000 сум (200 сум* 100 дона).
   
2. 
   Меъёрдан огишиш: тежалган 160 сум, ортиқчасарф 180 сум.
   
3. 
   Норманинг ўзгариши +200 сум, чунки тугалланмаган ишлаб чиқариш эски меъёрл
   бўйича 4200 сум (210 сум*20 дона), янги меъёрлар бўйича 4000 сум (200 сум*20 дона).
   
4. 
   Ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳақикий таннархи 20220 сум (20000+180-160+200).Калькуляция қилишнинг норматив усули ишлаб чиқариш харажатлари устида тезкор назорат олиб бориш, корхона ички ишлаб чиқариш резервларини аниқдаш ва уларни ишга солиш имкониятини беради.
   

Моддий харажатлар махсуяот таннархида катта салмоқни эгаллайди. Бунга «Харажатлар таркиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ қуйидагилар киради:

1. Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот асосини ташкил қиладиган, четдан сотиб олинадиган хом-ашё ва материаллар.

2.Маҳсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнини бир меъёрда таъминлаб,

3. 
   Ушбу корхонада қўшимча кайта ишлашни ёки йиғишни талаб этувчи сотиб олинг;
   комплектлашган маҳсулот ва ярим тайёр маҳсулотлар.
   
4. 
   Асосий фаолият турига тааллуқли бўлмаган чет корхона ва хўжаликлар
   бажариладиган ишлаб чиқариш характеридаги иш ва хизматлар.
   
5. 
   Табиий ҳамда минерал хом-ашё базасини кайта тиклаш учун қилинадиган
   ажратмалар, сув учун тўланадиган тўловлар ва бошқалар.
   
6. 
   Четдан сотиб олинадиган ёкилғининг ҳамма турлари. Технологик мақсадлар
   корхона транспорти бажарадиган ишлаб чиқаришга хизмат қилиш бўйича транспортларига, биноларни иситишга, ишлаб чиқаришга сарфланадиган сотиб олинган энергиянинг
   ҳамма турлари.
   
7. 
   Корхонанинг хўжалик технологик ва бўйича ишлаб чиқариш максадлари учунган сарфланадиган сотиб олинган энергиянинг ҳамма турлари.
   
8. 
   Меъёр чегарасидаги материал ресурсларнинг камомади ва бузилшидан келадип
   нобудгарчиликлар.
   
9. 
   Материал ресурсларини транспортда ташиш, ортиш, тушириш билан боглиқ
   харажатлар. Бу харажатлар ишлаб чиқариш харажатларининг тегишли элементига қўшилади
   (ходимларнинг иш ҳақи, меҳнатга ҳақ тўлаш харажатларига, асосий фондлар амортизацияси
   материал харажатлари ва бошқалар).
   
10. 
    Мол етказиб берувчилардан олинган материал ресурслари билан бирга сотиб
    олинган тара ва ураш харажатлари материал ресурслари қийматига кушилади.
    
11. 
    Маҳсулот таннархига қўшиладиган материал ресурслари харажатларида
    қайтарилган чиқиндилар ёки таралар қиймати уларни сотиш ёки улардан фойдаланиш
    ҳақикий таннархи бўйича чиқариб ташланади.
    
12. 
    «Материал харажатлари» элементи бўйича акс эттириладиган материал рееурслар
    баҳоси (қиймати) қуйидагилардан ташкил топади: сотиб олиниш қийматидан, жумладан
    бартер алмашувида (қўшилган қиймат солиғисиз), коммисион тўловлар, ташқи иқтисодн
    таъминот ташкилотларига тўланадиган. брокерлар хизматлари қўшилган товар биржалар хизмат қиймати, бож тўловлари, чет ташкилотлари томонидан амалга ошириладиган транспорт, сақлаш ва келтириш билан боғлиқ харажатлар (тўловлар).
    
13. 
    Моддий харажатларни тўғри ҳисобга олиш маҳсулот таннархига катта таъсир кўрсатади. Бунинг учун ҳисобни шундай ташкил этиш керакки, унда ҳақикий харажатларни нормалар билан узлуксиз ва тезкор солиштириш имкони булсин. Материаллар ишлаб чиқаришга корхонада белгиланган норма бўйича уларни ҳажми, оғирлиги, ҳисоби кайд қилинган хужжатлар асосида қўйиб юборилади. Бошлангич хужжатларни материал ҳисоб гурҳи ишлаб чиқади. Харажатлар моддалари бўйича материаллар сарфини ҳисобга олиш учун турли хил хужжатлаштириш усуллари қўлланилади. Кўпрок инвентар усуллар. Инвентар усулда режалаштирилган маҳсулот ҳажмига нисбатан ўрнатилган нормалар чегарасида цехга қўйиб юборилган материаллар кайд қилинган бошлангич хужжатлар асосида бухгалтерия сарф қилинган материаллар қийматини ҳисоблаб чиқади. Бунда нормалардан четга чиқ,иш ҳисобга олинади.
    

Материаллар сарфини ҳисобга олиш учун партияли усул ҳам қўлланилади, бунда улар ҳар бир очилган материаллар партияси бўйича ҳисобга олинадиБозор иқтисодиётига ўтиш шароитида сарф қилинган материаллар қийматини кисобдан чиқ;аришнинг бошқа усуллари ҳам қўлланилиши мумкин, бу инфляция оқими билан боғлиқ