I. Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы

Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммециялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктірілген.

«Коммерциялық банк» термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған, міне осыдан «коммерциялық банк» деген атуға пайда болды. Бірақ өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономиканың өзге де сфераларына қызмет көрсете бастағандықтан да банктің «коммерциялық» деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің «іскер» деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсетуі олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді.

Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әр түрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз етсе, екінші жағынан өтімділікке деген клиенттің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсалғанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.

Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және бақылау жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру.
I. Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы

1.1 Коммерциялық банктердің жіктелуі

Қазіргі коммерциялық банктер – бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді. Коммерциялық банктер деп бұл жерде ҚР-дағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.

Коммерциялық банктер мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:

1. 
   Жарғылық капиталдың қалыптасуына қарай:
   

• 
  мемлекеттік;
  
• 
  акционерлік;
  
• 
  жеке;
  
• 
  пай қосу арқылы (жауапкершілігі шектеулі серіктестік);
  
• 
  аралас (шетел капиталының қатысуымен).
  

2. 
   Операцияларының түрлеріне қарай:
   

көлемді банктік қызмет көрсететін банктер;

- маманданған, яғни бір ғана салаға қызмет көрсететін банктер;

3. Аумақтық белгісіне қарай:

- халықаралық;

- мемлкетаралық;

- ұлттық;

- аймақтық;

4. Салалық белгісіне қарай:

- өнеркәсіптік банктер;

- сауда банктері;

- ауыл шаруашылық банктері;

- құрылыс банктері;

- басқа.;

5.Филиалдар санына қарай:

- филиалсыз;

- көп филиалды.

Акционерлік банктердің жарғылық капиталы шығаратын акцияларын сатудан түсетін түсімдерден құралады. Акциялар екі түрге бөлінеді: жай және артықшылығы бар.

Жай акция-оның иелеріне сол қоғамды басқару ісіне араласуына, оның пайдасына қарай дивидент алып отыруға құқық береді. Ал артықшылығы бар акция-оның иесіне қоғамды басқаруға қатысуына құқық бермегенмен, уақытылы, яғни қоғамның пайдасына байланыссыз тұрақты пайызын алуға, қоғам банкроттыққа ұшыраған жағдайларда жай акция иесінен бұрын қоғамға қосқан өз үлесін алуға құқық береді.

Егер де банк жауапкершілігі шектеулі қоғам түрінде құрылған болса, онда оның жарғылық қорының әр құрылтайшыға тиетін үлесі құрылтайшылық құжатта анықталады және бұл банктің қатысушылары немесе құрылтайшылары өздеріне тиісті үлес шегінде ғана оның міндеттемелеріне жауап береді.

Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.

Банктің қйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес операциялары орталықсықдандыру дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама түрде анықталады. Сондықтан да банктің бір-екі бөлімшесі болатын болса, онда орталықтан басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық жүйені тиімді жедел басқарудың болғаны міндетті, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу, бас кеңес мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліс болмауға тиіс.

Банктің ұйымдастьрылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің құрылымы.

Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі қызметін іске асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел жетекшілік етуді қамтамасыз ету.

Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай құрылуы немесе оның торабының даму дәрежесі тікелей ықпал етеді.

Басқарманың негізгі қызметтері:

1. 
   Банктің стратегиялық мақсатын анықтау және оның саясатын жасау. Ірі банкте мекеменің мақсаты мен міндеттері және оған жетудегі нақты іс-әрекеттер бағдарламасы, түрде дайындалған арнайы меморандумда көрсетіледі. Ол мынадай жағдайларды қамтиды:
   

• 
  банк ресурстары бірінші кезекте қызмет көрсететін клиенттер категорияларына бағытталады;
  
• 
  алдағы кезеңде дамуға мүмкіндік беретін операцияларды;
  
• 
  банктің филиалдары мен өкілеттігін ашу туралы сұрақтар;
  
• 
  маркетинг әдістері және жаңа банктік несие мен қызметтерді тұтынушыларға ұсыныс;
  
• 
  өтімділікті қамтамасыз етудің озық әдістері;
  
• 
  нарықта банктің бәсекелестік қстанымын нығайту шаралары;
  
• 
  пайыз мөлшерлемелерін және банк қызметіне қойылатын тарифтерді белгілеу саясаты;
  
• 
  банктің қызметкерлерінің мөлшері мен құрамы, олардың біліктілігін және тағы басқа арттыру бағдарламасы.
  

2. 
   Жетекші орынға адам таңдау. Осы заманғы банк-күрделі және біршама тәуекел кәсіпорын болғандықтан да, оны білгір, білікті мамандар мен жауапкершілігі бар адамдар басқаруы тиіс.
   
3. 
   Комитет құру. Ірі банктерде шешім қабылдау үшін мынадай комитеттер
   

4. 
   Қарыздық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау. Басқарма заңды түрде несие мен бағалы қағаздар портфелінің құрылымына банк саясатының бекіткен мақсаттарына сәйкес бақылау жасайды.
   
5. 
   Банк қызметің мерзімді тексеру. Басқарма мүшелері банктің операцияларына жалпы бақылауды жүзеге асырады. Өз мәжілістерінде басқарма, бөлім жетекшілерінің есептерін тыңдайды және банк ісін талқылайды.
   

Сонымен, кеңес коммерциялық банктегі акционерлер жиналысының нұсқауына сәйкес тәжірибелік қызметті жүргізетін ең жоғары басқару органы болып табылады.

Кеңес тәжірибелік операцияларға жетекшілік жасау және жүзеге асыру үшін банкті басқаратын құрылым құрады. Операцияларды басқару ресурстары жинақтау қызметтеріне және оларды пайдалану тәсілдеріне бөлінуге негізделген.

Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктіңқызметіне тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Бпнктің құрылтайшылары басқару органына тікелей қатысады.

Акционерлік банктерді басқару құрылымы 1 суретте берілген.

Несиелік комитет

Акционерлердің жалпы жиналысы

Ревизиялық комиссия

Бақылау кеңесі

Басқарма

Басқарма төрағасы

Төраға орынбасарлары

Департаменттер, бөлімдер

Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады.

Акционерлердің жалпы жиналысы жылына біррет шақырылып отырады. Бұл жиналыста мынадай міндеттер шешіледі:
- банктің жарғысына өзгерістер енгізу;

- банктің жарғылық капиталын өзгерту;

- банктің Кеңесін сайлау;

- банктің жылдық есебін бекіту;

- банктің табысын бөлу;

- банктің құрылымдық немесе еншілес бөлімшелерін құру және тарату.

Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынадай міндеттерді атқарады:

• 
  нормативтік актілерді бекітеді;
  
• 
  Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған мәмілелерді бекітеді.
  

Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:

• 
  банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
  
• 
  банктің саясаттарын анықтау;
  
• 
  жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
  
• 
  комитеттерді құру;
  
• 
  ссудалық жіне инвестициялық операцияларға бақылау жасау.
  

Банк төрағасына мынадай міндеттер жүктеледі:

• 
  банктің қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша бұйрықтар шығару және нұсқаулар беру;
  
• 
  барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның ішінде, шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
  
• 
  банктің мүлкіне жіне қаражаттарына ие болу;
  
• 
  банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
  
• 
  еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғаларымен келісімдер жасасу.
  

Несиелік комитет – бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.

Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды.

• 
  несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
  
• 
  несие беру туралы шешім шығарады.
  
• 
  несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады.
  
• 
  несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды.
  
• 
  несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді.
  
• 
  несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді.
  
• 
  несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
  
• 
  берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
  
• 
  банктің несиелік стратегиясын жасайды;
  
• 
  несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
  
• 
  несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабынан жүргізеді.
  

Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.

Коммерциялық банктердің желісі ақша нарығының қалыптасуына ықпал етеді, ал заңды және жеке тұлғалардың мемлекете уақытша бос ақша қаражаттарының болуы және оны әкономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығаның экономикалық негізі болып табылады.

Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаршылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады.

Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету.

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады:

• 
  уақытша бос ақшалай құражаттарды жинақтау (депозиттік операциялар);
  
• 
  экономиканы және халықты несиелендіру (активтік операциялар);
  
• 
  қолма-қолсыз есеп айырысуларды ұйымдастыру және жүргізу;
  
• 
  инвестициялық қызметті;
  
• 
  клиенттерге басқа да қаржылық қызметтерді көрсету.
  

Пассивтік операциялар негізіндебанктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да пассивтік операцияладың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.

Банк ресурстары пассивтік операциялар нәтижесінде құрылатындықтан, оған анықтама берген дұрыс. Қаржы және несие сөздігінде: «пассивтік операциялар – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің өз ресурсын құру операциялары», - делінеді.

Ал соңғы оқулықтарға сүйенсек, пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретің операциларды сипаттайды.

Бұл анықтамалар бірін-бірі толықтырады десе болады, себебі біріншісі пассивтік операцияның толық түсінігін бере алмайды. Пассивтік операциялардың көмегімен банктер нарықтан несиелік ресурстарды сатып алады.

Пассивтік операциялардың мынадай формалары болады:

• 
  коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
  
• 
  банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
  
• 
  басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
  
• 
  депозиттік операциялар.
  

Сонымен банктің ресурстары екі топқа бөлінеді:

• 
  банктің меншікті қаражаттары;
  
• 
  банктің тартылған қаражаттарығ.
  

Банктің меншікті қаражаттарының банктің үнемі тұрақтылығын ұстап тұруда маңызы бар. Банктің бастапқы құрылуы барысында, осы меншікті құражаттары алғашқы шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа, жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын шығындарды жабады. Себебі, меншікті қаражатсыз банктің қызметін бастау мүмкін емес. Осы меншікті қаражаттар есебінен меншікті қаражаты – бұл ұзақ мерзімді активтерге жұмсалымдардың басты көзі болып табылады.

Банктің меншікті қаражаттары-банктің экономикалық дербестігін және қызмет ету тұрақтылығын қамтамасыз ететін әр түрлі қорлар мен бөлінбеген пайда жиынтығы.

Банктің меншікті қаражатына жататындар:

• 
  банктің жарғылық капиталы;
  
• 
  банктің резервтік капиталы;
  
• 
  қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлары;
  
• 
  сақтандыру резервтері;
  
• 
  бөлінбеген пайдасы.
  

Бағалы қағаз шығару есебінен құрылған банктің жарғылық капиталын банктің акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны ұстаушылар – акционерлер қосқан жарналардан құралады.

Қазақстанда екінші деңгейлі банктер мынадай екі ұйымдық формаларда құрыла алады:

• 
  пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
  
• 
  акционерлік банк;
  
• 
  шетел капиталының қатысуымен.
  

Резервтік қор – банк қызметінде пайда болуы мүмкін зияндардың орнын жабу мақсатында құрылған ақшалай қаражаты.

Резервтік қор банктің тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етеді.

Резевтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша дивидендтер төленеді.

Қосымша капиталдар негізгі құралдардың тозуына байланысты аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын пайданы бөлу нәтижесінде құрылады.

Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидендті төлегеннен кейін және резервтік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігі.

Банктің тартылған қаражаттары активтік операциялар, оның ішінде, несиелік операциялардың 90%-ға жуықтай ресурстарға деген қажетін қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары тұрады. Заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаражаттарын тарта отырып, коммерциялық банктер халық шаруашылығының қосымша айналым қаражаттарына деген сұранысымен қатар халықтың тұтыну қажетін қанағаттандырады.

Банктердің ресурстарының жалпы сомасында тартылған қаражаттар үлесі олардың басым бөлігін құрайды.

Нарықтық қатынастардың дамуына байланысты, сондай-ақ ескі банктік жүйе үшін дәстүрлі емес, уақытша бос ақшалай қаражаттарды тарту тәсілдерінің болуы, тартылған қаражаттар құрылымын толығымен өзгертті десе де болады.

Әлемдік банктің тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөледі:

I топ – депозиттер;

II топ – депозиттік емес тартылған қаражаттар.

Тартылған қаражаттар ішінде ең көп бөлігіндепозиттер құрайды. Депозиттер банк үшін бірден - бір арзан ресурс көзі болып табылады.

Депозит – бұл клиенттердің банктегі бір шотқа салған және өздері пайдалана алатын қаражаттары.

Депозиттік емес тартылған қаражаттар – бұл банктің қарыз түрінде немесе меншікті қаражаттарын сату жолымен тарататын қаражаттары.

Депозиттік емес банктің ресурс көздері мен депозиттер өзара ажыратылады. Біріншіден, олар персоналдық емес, яғни банктің нақты клиентінің атынан тартылмайды; екіншіден, мұндай қаражаттарды тарту инициативасы банктің өзінен туындайды.

Депозиттік емес тартылған ресурстармен көбіне ірі коммерциялық банктер айналысады. Өйткені, депозиттік емес қаражаттар ірі сомада сатып алынатындықтан да, оларды көтерме сауда операциялар сипатына жатқызуға болады.

Қазіргі банктік тәжірибеде салымдардың, депозиттердің және депозиттік емес ресурстардың шоттарының әр түрлері кездеседі. Бұл банктердің жоғарғы бәсекелестік нарықта банк қызметтерінедеген клиенттер топтарының сұранысын қанағаттандыруға және олардың қаражаттары мен уақытша бос қаражаттарын банктік шоттарға тартуға ұмтылуына жағдай жасайды.

Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мынадай топтарға бөледі:

• 
  талап етуіне дейінгі депозиттер;
  
• 
  мерзімді депозиттер;
  
• 
  жинақ салымдар;
  
• 
  бағалы қағаздар.
  

Отандық банктік тәжірибеде талап етуіне дейінгі депозиттерге мыналар жатады:

• 
  мемлекеттік, акционерлік кәсіпорындардың, сондай-ақ әр түрлі шағын коммерциялық құрылымдардың ағымдық шоттарындағы сақталатын қаражаттар;
  
• 
  әр түрлі мақсатқа тағайындалған қорлардың қаражаттары;
  
• 
  есеп айырысудағы қаражаттар;
  
• 
  жергілікті бюджеттер қаражаттары және олардың шоттарындағы қаражаттар;
  
• 
  басқа банктердің корреспонденттік шоттарындағы қаражат қалдықтары.
  

Мерзімдік салым депозиті – белгілі мерзімі бар және тұрақты пайыз төленетін, сол сияқты алдын ала алуға шек қойылатын салым.

Салым иесі келісілген мерзімнен бұрын алған жағдайда банк айып-пұл ретінде оған тқленетін пайызды төлемей қалуға толық құқылы.

Мерзімді салымдар мен мерзімді депозиттердің ерекшеліктері болады:

• 
  есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
  
• 
  шоттағы қаражат баяу айналады;
  
• 
  тұрақты пайыз төленеді;
  
• 
  пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Орталық банк тарапынан реттеліп отырады;
  
• 
  ақшаны алуы туралы салым иесінің алдын ала хабардар етуі талап етіледі;
  
• 
  бұл шоттағы қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде резервтер белгіленеді.
  

Отандық банктік тәжірибеде жеке тұлғаларға ашылатын жинақ салымдары салым операцияларының мерзіміне және мазмұнына қарай мынадай түрлерге бөлінеді:

• 
  мерзімді жинақ салымдары;
  
• 
  қосымша жарна қосатын мерзімді жинақ салымдары;
  
• 
  ұтыс салымдары;
  
• 
  ақшалай-заттай ұтыс салымдары;
  
• 
  мақсатты және ағындық салымдар;
  
• 
  алдын ала алуын хабарлайтын салымдар;
  
• 
  валюталық салымдар.
  

Мерзімді депозиттер және жинақ салымдары депозиттік ресурстардың біршама тұрақты бөлігін білдіреді.

Ағымдық жинақ салымдар, негізінен, жалақы, зейнетақы, үздіксіз төлемдерді төлеу үшін жинақталатын және пайдаланылатын өаражаттарды білдіреді. Мұндай салымдар бойынша өте төменгі пайыз төленеді.

Мерзімді депозиттер мен жинақ салымдарының бір түріне депозиттік және жинақ сертификаттарын жатқызуға болады.

Депозиттік және жинақ сертификаттары – бұл салым иесіне белгілі мерзім өткен соң, тиісті қаражатты және оған есептелетін пайызды алуға құқық беретін және оның шотындағы ақшалай қаражатының барлығын куәландыратын эмитент банктің жазбаша куәлігі.

Депозиттік және жинақ сертификаттары иемденуіне қарай екі түрлі болып келеді:

1. 
   Атаулы сертификаттар;
   
2. 
   Мәлімдеуші сертификаттар.
   

Әлемдік тәжірибеде депозиттік сертификаттардың мынадай екі түрі бар:

1. 
   Аударылатын;
   
2. 
   Аударылмайтын.
   

Аударылатын депозиттік сертификаттар басқа бір тұлғаларға екінші нарықты сатып алу-сату арқылы өтеді.

Банкаралық несие – бұл коммерциялық банктердің бір-біріне беретін несиелері. Банкаралық несие бұл басқа ресурстармен салыстырғанда өте қымбат ресурс болып табылады. Банкаралық несиенің бір түріне Ұлттық банктің коммерциялық банктерге қысқа мерзімді өтімділігін қолдап отыру мақсатында беріліп отырған мынадай несиелерін жатқызуға болады: овернайт бір түндік және күндізгі заемдар.

Овернайт – банктердің Ұлттық банктегі корреспонденттік шотында дебеттік қалдықтың пайда болуына байланысты бір түнге берілетін несие.

Мысалға, оны бүгін кешке алған жағдайда, ертеңіне кешке қайтаруға тура келеді. Кей жағдайда бұл несиені алу жұмыс аптасының соңғы күні немесе жұма күнге түссе, онда несие келесі аптаның бірінші күні қайтарылуы тиіс.

Күндізгі заем – банктік жұмыс күні ішінде банктердің Ұлттық банкте ашқан корреспондентік шотында уақытша қаражат жоқтығын немесе жетіспеуіне байланысты ақшалай аударымдар мен төлемдер жасау мақсатында берілетін несие.

Бұл аталған несиелер несиелер қысқа мерзімді. Ұлттық банк екінші деңгейіндегі банктер бүгінгі күні орта және ұзақ мерзімде несиелерді бермейді.

Осындай жағдайда коммерциялық банктердің активтік операцияларын қаржыландырудың басты көзі ретінде пайдаланылатын тартылған қаражаттарды жинақтауда, коммерциялық банктерден депозиттік операцияларды ұлғайту талап етіледі. Депозиттік операцияларды ұйымдастыру барысында коммерциялық банктер баланс өтімділігін сақтай отырып, мынадай талаптарды ескеруі тиіс:

• 
  депозиттік ресурстардың қаржыландыратын активтік операциялардың мерзімдері мен сомасына сәйкес келуі;
  
• 
  депозиттік операциялар банк пайдасын ұлғайтуға немесе болашақта пайда алу үшін жұмыс жасауға тиіс;
  
• 
  депозиттік операцияларды ұйымдастыру процесінде мерзімді депозиттер мен мерзімді салымдардың көбірек тартылуына көңіл бөлу;
  
• 
  салым несиелерінің санын өсіру мақсатында, депозиттік операциялар түрлерін ұлғайтып, қосымша қызмет көрсетіп, жеңілдіктер жасауға тиіс.
  

Активтік операциялар – бұл банктердің табыс алу және өзінің өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды орналастыру жүзегеасыратын операцияларды білдіреді.

Бұл екі мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде тартылған қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.

Активтік банктік операциялар өзінің формасына және тағайындалуына қарай әр түрлі болып келеді. Банктердің активтік операцияларының ең көп тараған түрлеріне мыналар жатады:

• 
  ссудалық операциялар;
  
• 
  инвестициялық операциялар;
  
• 
  депозиттік операциялар;
  
• 
  қаржылық операциялар;
  
• 
  басқа да операциялар.
  

Банктің инвестициялық операциялары – несиелік операциялардан кейін банкке табыс әкелетін операциялар. Банктің инвестициялық операциялары негізінде бғалы қағаздар портфелі қалыптастыруының екі мақсаты болады: бірішісі – банкке табыс әкелу, екіншісі - өтімді активтер қатарын толықтыру.

Банктің инвестициялық операция жүргізетің бағалы қағаздары екі топқа бөлінеді:

1. 
   мемлекеттің бағалы қағаздары;
   
2. 
   корпоративтік бағалы.
   

- Дисконттық, мұндай бағалы қағаздар алғашқы нарықта инвесторларға

жеңілдікпен сатылып, номиналдық құны бойынша өтіледі.

- Купондық, яғни номиналдық құнына пайызбен бейнеленген табыс әкелетін

бағалы қағаздар. Купон мерзіміне қарай жылына 2-4 ретке дейін төленеді.

- Аралас, яғни купон және дисконт түрінде қатар табыс әкелетін бағалы қағаз. Бұл жағдайда инвестор банктің табысы екі көзден: дисконт түріндегі және купон мөлшерлемесі түріндегітабыстардан құралады.

Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар жатады:

• 
  акциялар
  
• 
  облигациялар
  
• 
  депозиттік және жинақ сертификаттары
  
• 
  ипотекалық куәліктер
  
• 
  депозитаралық қолхаттар
  

Облигация – оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және эмитенттің осы ұаражат сомасы мен пайызды қайтарып беру туралы міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.

Қазақстанда айналыста жүрген облигациялар табыстылығына қарай екі түрге бөлінеді:

1. 
   купондық облигация-инвестор банкке пайыз мөлшерлемесі формасында, яғни алты айда немесе жылына бір рет табыс әкелетін түрі
   
2. 
   дисконттық облигация-инвестор банктің облигацияны шығарудан номиналдық құнынан төменгі бағада сатып алып, оны өзінің құнымен сату арасындағы айырма түрінде банкке табыс әкелетін түрі.
   

Лизинг – бұл лизинг берушінің қзіне тиесілі құрал – жабдықтарды, машиналарды, ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларын, өндіріске, сауда-саттыққа және қоймаға арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен, белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шартын білдіреді.

Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді: шұғыл және қаржылық лизингтер.

1. 
   Шұғыл лизинг – бұл мүліктің қызмет ету мерзіміне қарағанда, оның пайдалану мерзімінің қысқалығын және мүліктің құның толық өтемеуін сипаттайды.
   
2. 
   Қаржылық лизингі – бұл уақытша пайдалануға берген лизинг затының мерзімі ішінде өзінің толық амортизациялық құнын төлеп шығуымен немесе өзін-өзі өтуімен байланысты сипатталады.
   

Факторинг операциясы – жабдықтаушының жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметтері үшін төленбеген төлем құжаттарын банкке сатумен байланысты комиссиондық-делдалдық операция.

Факторинг операциясына үш тарап қатысады:

1. 
   Факторингтік компания - өздерінің клиенттерінен шот-фактураны сатып алатын арнайы мекеме.
   
2. 
   Клиент – факторинг компаниясымен келісімшарт жасасушы өнеркәсіптік немесе сауда фирмасы.
   
3. 
   Кәсіпорын – тауарды сатып алушы фирма.
   

Форфейтинг мәмілесінде үш қатысушы болады:

1. 
   Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші;
   
2. 
   Импортер, яғни тауарды несиеге алушы;
   
3. 
   Форфейтор, яғни мәмілені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.
   

III. Экономиканы және халықты несиелендірудің операциялары.

3.1 Қорытынды.

Кеңес үкіметі тұсында Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі оның аумағында КСРО несиелік жүйесінің филиалдары мен бөлімдері жұмыс жасады. 70 жыл бойы республикадағы несиелік-банктік қызметте қатаң орталықтандыру және шоғырландыру, әкімшілдік, ұсақ регламенттік әдістері орын алып, бір деңгейлі банктік жүйе қызмет етті. Банктер нарықтық экономикада басты делдал болып табылады. Өздерінің қызметтерінде жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасайды. Айталық клиенттердің салымдарын қабылдай отырып, жаңа міндеттемені жасаса, ал қарыздар беру арқылы қарыз алушыларға деген жаңа талаптары қалыптасады. Нарық экономикада банктер қоғамның барлық капиталын иеленетін монополистерге айналады. Банктердің нарықтық экономикадағы ролі мемлекеттік меншікті реформалаудағы, инфляцияны төмендетудегі және т.б. байланысты экономиканы басқару органы ретінде көрінеді. Банктік реформаны жүргізудің қажеттігі мыналармен түсіндіріледі: қаржы ресурстарының дұрыс бөлінбеуінен; банктерде мерзімі өткен қарыздардың зиянды мемлекеттік кәсіпорындардың есебінен көбеюі; шаруашылық органдардың арасындағы төлемдер мен есеп айрысуларды жүргізуде бұрынғы жүйенің қабілетсіздігі. Екінші деңгейлі банктер мен Ұлттық банк арасындағы қарым-қатынас банктік заңдылықтар мен нормативтік актілерге байланыты құрылады. Банктер арасындағы және банктер мен клиенттер арасындағы қатынастар келісім-шарттар негізінде қалыптасады. Банктерге жасалатын бақылау мен қадағалау: мемлекеттік, халықаралық, аудиторлық және құрылтайшылық болып келеді. Коммерциялық банктер пайда табу үшін басқа эмитенттердің бағалы қағаздармен сауда-саттық операцияларды жүргізеді. Берілген операциялар бірнеше қызметтерді атқара алады. Олар өтімділігі жоғары табысты активтерді қалыптастыру құралы бола алады. Бұл операциялардың басқаша тағайындалуы – алыпсатарлық табыс алу. Бағалы қағаздар нарығының бағалық конъюнктурасы алыпсатарлық операциялар үшін қолайлы болып келеді. Банктер комиссиондық төлем ақы үшін бағалы қағаздарды сақтайды, олардың есебін жүргізеді және бағалы қағаздармен басқа да депозиттік қызметтерді көрсетеді. Коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200 – ге жуық әр алуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді. Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру.

1. 
   Сейтқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер», Алматы, 2001
   
2. 
   Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы, 2004
   
3. 
   Баймұратов О. «Қазақстан қаржы нарығы», Алматы, 2007
   
4. 
   Ілияс А.Ә. «Төлем жүйесі: теория және практикасы», Алматы, 2007
   
5. 
   Айқын газеті 26.09.2006 [1]
   
6. 
   С. С. Сахариев, А. С. Сахариева. «Әлем экономикасы», Астана, 2005
   
7. 
   Көшенова Б.А. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары», Алматы,2000
   
8. 
   Хамитов Н.Н. «Банк ісі», Алматы, 2006
   
9. 
   Абленов Д.О. «Қаржылық бақылау және басқарушылық аудит теориясы, әдіснамасы, тәжірибесі», Алматы, 2007
   
10. 
    Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. «Макроэкономика», Алматы, 2003
    
11. 
    Шеденов Ө.Қ., Сағындықов Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ч.С., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе, 2004
    
12. 
    Әубәкіров Я.,Есқалиев М., «Экономика теория негіздері», Алматы, 2004
    
13. 
    Мәуленова А.«Экономикалық теория»,Алматы, 2004
    
14. 
    Шөлейбай Б. «Банк ісіндегі тәуекел-менеджмент», Алматы, 2005
    
15. 
    Сахариев Б. «экономикалық теория негіздері», Алматы, 2004
    
16. 
    Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы», Алматы, 2005
    
17. 
    Тасмағамбетов Т.А., Омаров А.С. «Қаржы есебі», Алматы, 1998
    
18. 
    Алдаберген Ә. «Банк жүйесінің тұрақтылығы – экономикалық дамудың  кепілі»  Егемен Қазақстан, 2004 ж  11- қараша.
    
19. 
    Джемпеисова Г. И., Даулетханова Ж. Д. «Банк ісі», Өскемен, 2006
    
20. 
    Мыржақыпова С.Т., Нұрғалиева А.М., Қ.Е.Сақыпова. «Банктік қадағалау және аудит», Алматы, 2001
    

Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министірлігі

"Еуразия" академиясы, "Еуразия" институты

Қаржы деканаты

Орындаған: Муратова Камшат

Тексерген: Оқытушы

Габдулина А.Б

Орал 2008.

Жоспары:

I. Коммерциялық банктің ұйымдастыру құрылымы.

1.1 Коммерциялық банктердің жіктелуі.....................................................4

1.2 Коммерциялық банктердің қызметі......................................................5

1.3 Коммерциялық банктердің операциялары .........................................9

II.

2.2 Банктердің пассивтік операциялары.....................................................14

2.3 Банктердің активтік операциялары.......................................................20

III. Экономиканы және халықты несиелендірудің операциялары

3.1 Экономиканы және халықты несиелендіру.........................................25

3.2 Қолма-қолсыз есеп айырысуды ұйымдастыру және жүргізу.............26

3.3 Коммерциялық банктердің инвестициялық қызметі...........................29

Қорытынды...................................................................................................31