ІІ тарау. Дастанның идеялық мазмұны мен көркемдік ерекшелігі

1. 
   Дастанның жанрлық ерекшелігі мен идеялық мазмұны
   

Ж‰сіп Хас-Хажыб әдебиетте әділетті, ырысты елдің, құтты мемлекеттің ‰лгісін жасаған өз өмірі, к‰йініш-с‰йініші жайлы, өмірдегі өкініші, кәрілік пен жастық жайлы, халықтың салт-дәст‰ріндегі ерекшеліктерді де, тұрмыс ерекшеліктерін де астастыра отырып, өзі тамаша білетін т‰ркі фольклорының маржандарын таланттылықпен сіңіре өрбітіп, өз дәуірінің барынша кемел суреттерін т‰сірген. Экспрессивті, эмоциональдық әсері к‰шті риторикалық, сұрақ-жауап ‰лгісі ауқымды дидактикалық дастанды ширатып, тілге жеңіл, ж‰рекке жақын оралымды мәнерге жеткізген. Дастанның бірнеше тарауы ұйқас жағынан да, өлшем жағынан да классикалық қазақ поэзиясында бертінге дейін, әлі де ұшырасып қалатын бір бітімде шыққан [11.73].

Ақын «Құтты білікте» қандай адам «ұлы хас-хажиб» болып істеуі м‰мкін деген сауал қойып, оған өзі егжей-тегжейлі жауап айтады. ¦лы Хас-Хажиб - әмірші патшаның көрер көзі, есітер құлағы, ол мемлекет заңдары мен сол елдің әдет-ғұрпының дұрыс орындалуын қадағалап отырады. Сондай-ақ ұлы уәзір - қазына ісін басқарушы адамға, сарайда қызмет ететін хат көшірушілер мен қол өнершілерге патша атынан әмір береді, елшілерді қабылдап, шығарып салып отырады, ресми т‰рдегі салтанатты жиындардың заңға сәйкес өтуін қадағалайды, әрі кедейлер мен жетім-жесірлердің арызын тыңдап, оны Табғаш Қара Богра ханға жеткізіп отыруы тиіс. Бұған қарап Ж‰сіп Баласағұнның патша сарайында қандай қызмет атқарғанын ғана емес, сонымен бірге ақын «Құтты білікте» өзіне өте жақсы таныс мәселелерді мейлінше терең біліп барып жазғанын да аңғарамыз.

«Автор өз шығармасының кіріспесінде дастанның қайсы тілде жазылғанын айта келіп, былай дейді:

Ал, бұл - біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы.

Сонымен «Құтты білік» дастанының тілін қазіргі т‰ркі тілдерінің қайсы тобына жатқызуға болады деген сауал туады. Бұл жөнінде б‰гінгі туркология ғылымында әрт‰рлі пікір айтылып келеді. Мәселен, С.Е.Малов «Құтты білік» көне ұйғыр тілінде жазылған десе, А.М.Щербак қарлұқ тілінде, Г.Ф.Благова дастандағы сөздердің талдану сипатына қарап, бұл шығарма қарлұқ-қыпшақ тілінде жазылған деген қорытынды жасайды.

Ал, біздің ойымызша, қалай болған к‰нде де Ж‰сіп Баласағұн өз дастанын сол кезде Қашқардан бастап, сонау Амударияға дейінгі ұлан-ғайыр өлкелер мен уәлаяттарды өзіне қаратқан Қарахан мемлекетінде өмір с‰рген т‰ркі тайпаларының бәріне бірдей т‰сінікті, ортақ әдеби тілде жазғаны даусыз. Оның ‰стіне, есімі к‰ллі әлемге мәшћ‰р шығыстанушы-ғалым В.В.Бартольдтың: «Қарахан елінің азаматтары өздерін ұйғыр деп атаған емес, Ж‰сіп Баласағұн ‰шін өзі жазған тіл ұйғыр тілі болған емес» деген әділ пікірін ұмытпау керек [17.157].

Қаз¦ПУ профессоры А.Көшербаева өзінің зерттеу еңбегінде былай дейді: «Бұл еңбектің назар аударған ерекшелігі - адам психологиясының т‰рлі жақтарын көрсететін қызғылықты деректердің, адамның көңіл-к‰йі, қайғы-қасіреті, қуаныш-с‰йініші, ерік тағы басқа мәселелердің молдығы», - деп атап көрсеткен. Сонымен бірге автор жанға шипа тек тәуіптің дәрісі ғана емес, қасындағы жора-жолдас, көрші-қоңсың, құрбы-құрдастар, сондай-ақ, бұған адамдар арасындағы қарым-қатынас, әлеумет пен қоғамның да қатты әсері тиіп отырған дейді. Дастанда д‰ниені құрайтын төрт т‰рлі элемент жайлы, адам темперементтері туралы, денсаулық сақтау, ауру-сырқау және оның себептері, бұлардың жас өзгешелігі мен ауа-райына тәуелділігі, тамақтану гигиенасы, ауру адамды емдеудің тәсілдері, адамдарды тәрбиелеу - мемлекет көздейтін негізгі шаралардың бірі, зұлымдық - барып тұрған әлеуметтік ауру, оны оқу-тәрбие арқылы ғана жоюға болады деген ағартушылық идеялары аз емес. Мәселен, ел билеушіден әділет, дәулет, қанағат, парасат сияқты төрт қасиет т‰гел табылса, онда мұндай басшысы бар елдің қойының ‰стіне бозторғай жұмыртқалайтын болады, оның әділдігі тек барша жұртты ғана бақытқа жеткізбейді, сонымен бірге әкімнің өзін де бақытты етеді, атын б‰кіл әлемге жаяды. Білім мен ақыл әділетке қосақтасып ж‰руі тиіс, бұласрсыз әділ заң шығаруға болмайды. Ақыл әр кез қанағатын да реттеп отырады. Мәселен, адамның азға қанағат етуі, тағдырға бой ұсынуы, жаман жолға т‰суі - барлығы да ақылдың арқасы. «Құтты біліктің» он бес тарауы т‰гелдей дерлік тәлім-тәрбиелік мәселелерді әр қырынан сөз етеді. Бұлардың бірінде адамға білім мен ғылымның не ‰шін қажет екендігі (6, 10, 28 - тарау) айтылса, енді бір тарауларда бақытқа жеткізудің жолдары, адамның жақсы-жаман қылықтарын (9, 16 - тарау) сөз етеді.

«Құтты біліктің» 29-30 тарауларында Қарахан мемлекетінің ел билеген басшылары мен ізгі жақсылары туралы айтылады. Автор бұларды жұртқа ‰лгі етіп ұсынады, оларға еліктеу қажеттігін еске салады. Ж‰сіп басшы атаулыға тиянақты білім, иол тәжірибе керек дейді: «Ақылмен іс қылған бек елге с‰йкімді келеді», «Халықтың ауыртпалығын олармен бірге көтерген адам - басшылықтың төресі», «Жақсы қызметкер төменнен төменнен төрге барады». Әрбір басшы, ел билеуші жан-жақты, әмбебап білімді, ақын ойы ерекше жетілген, білгір адам болуы шарт.

«Ж‰сіп Баласағұнның өзге ақын-жазушылардан бөлек болатын жағдайы адам болу мен адамгершіліктің ж‰йелі жолы, өзіндік танымын жасай білуіне байланысты. Ол адамгершілікті көркемдік тұрғыдан суреттеумен шектелмей, оны ілім, таным, ойшылдың деңгейіне көтере жырлайды»,-дейді М.Әліпханов [3.10].

«Құтты білік» дастанында соншалық мол мазмұнды арқау еткенімен, негізгі айтар ойы - адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі, сол арқылы мемлекет пен қоғамды қуатты, құтты ету. Дастан мазмұны өте астарлы, танымы терең де тұңғиық ұғым-т‰сініктерге толы. Оған ерекше ‰ңіліп, зерттей қарар болсақ, шығарманың өзегі - толық адам екенін танимыз. Дастандағы құт-береке бақ - толық , жетілген адамның еншісі. Ақынның айтуынша құттың кілті - кісінің ділі, тілі, қылығын бірдей қамтыған жан-жақты жетілуі мен кемелденуі. Т‰птің т‰бінде, дастан мазмұнынан құт-береке, бақытқа өз әлемін асыл етумен ғана жетуге болатынын ұқтырады. Адамның адами жетілуі мен кісілік кемелденуі - дастанның ең басты идеясы.

«Бұл дастанда «¤зіңді сақта» деген көп қайталанатын қағида бар. Оның «¤зіңді сақта» дегені кісінің өзін танытар қасиеті - адамдығы мол кісілігіне байланысты айтылған. Затың адам, атың адам болған соң, қасиетіңе лайық бол, діліңе дақ т‰спесін, адал бол, адам бол деп жар салудан ақын жалыққан емес. Адамның өзі адамдық, кісілік қасиетінсіз қаңырап бос қалады. Оның адам атанып журуі де қасиетін танытар адамгершілігінің бар кезінде ғана болатын жағдай. Дастанда шын мәніндегі көңіл тоярлық кісіліктің сиректігі, жоқтығы жиі айтылады. Ақын шығармасы да осы зәрулік пен қажеттілікке байланысты туса керек. Дастан мазмұны кісіліктің қадір-қасиетін жан-жақты танытуға құрылған. ¤йткені адам да, қауым да кісілікке зәру»,-дейді М.Әліпханов өз еңбегінде. [3].

Адалы - аз адам атты пендеміз

Көңілі ашық, әділ ерге - ел ғашық.

869. 
     Кісі сирек емес, сирек - кісілік,
     

«Құтты білік» дастанының мазмұнынан ұғарымыз кісі өзін-өзі құрметтеп, кісілікті болып көрінсе, өзіне ғана тән қасиеті мен тірлігін танытады, кісілерге жақсылық жасап,адамдығын асырады. Әйтеуір тірі ж‰ріп кісі атана қою қиын, әркім де кісілік жасап қана адам атанады. Тірліктің де, адам болудың да ақтауы мен кепілі - кісілік пен адамдық. Ал, кісілік пен адамдық Әл-Фараби айтқандай, даналық пен қайырымдылықтан,яғни ізгілік пен танымнан тұрады. Адамдағы барлық асыл қасиет танып-білу мен ізгі болудан бастау алады. Ж‰сіп Баласағұнның адамдық пен кісілікті шексіз құрметтеп, дәріптеуі осы танымнан туса керек. Дастанның б‰кіл мазмұны кісіліктің қадір-қасиеті, мән-мағынасы, қыр-сырын әңгімелеуге құрылған. Сөйтсе де ақын шығармасының әр-әр тұсында т‰пкі ойын тыңдаушысына соншалық жалаңаштап, жеңілдетіп, ашық айтып жеткізуге тырысады. Көбіне қат-қабат қыртысты, к‰рделі к‰йде келетін астарлы асыл ойларын әр т‰рлі әдеби тәсілмен онан сайын тура, ашық айтады [3.21].

Кісілікті кісілікпен құрметте[14].

Ақын ‰немі асыл қасиеттер мен кеселді қасиеттерді қатар алып, салыстырып, жарыстырып суреттейді. Алғашқысы адамдарды асқақтатып, ардақты етсе, құтты етсе, кейінгісі төмендетіп, арзандатып, к‰лкі к‰йге т‰сіреді. Дастанның б‰кіл мазмұны осы асыл қасиеттер мен кесел қасиеттердің қыр-сырын ашуға құрылса да, теңіздей танымның тамшыдай т‰йінін байқаймыз.

Ақын дастанның әр-әр тұсында ебін тауып, кеселді қасиеттерді жекелеп, я тобымен аптап отырады. "Біраз нәрсе кісінің қас дұшпаны" деп мыналарды тізіп айтады: тілдің жалған айтылуы, айтқан сөзден қайтуы, шарапқа аңсары ауғаны, ж‰генсіз іс-қылық, зымяндық, ашулы тіл. Осы тобымен бұл қасиеттердің дастанның әр-әр тұсында қайталанып келетіні бар. Әсіресе жалған айту, өтірік сөз кісілікке артықша зиянды болып көрінеді [3.27].

848. 
     Жақтырмаймын: жалғандықты жалғанда.
     

Ж‰сіп Баласағұн б‰кіл шығармашылық өмірін адамгершілік қалып-қасиеттің кемеліне келіп, жетілуіне жұмсайды. Ол қай тақырыпты сөз етсе де, т‰пкі ой-т‰йінін негізгі мұраты адамгершілікке алып келеді. Ол адамдық қалып қасиеттің негізін ізгілік пен танымда тапқанымен, кісілердегі осы қасиеттерді өзгек амалы таусылғанда әрі арнайы т‰рде сақтап қалуға тырысады. Осы өлім жайы Ж‰сіп Баласағұнның «Құтты білік» дастанды ж‰йелі сөз болады. Қорқыныш пен ‰рей туғызатын өлім туралы көпшілік қауымға ортақ ұғым ақынға да тән. Ж‰сіп Баласағұн - өз заманынан озыңқырап, ойы асып туған данышпан ақын. Ол бұл өмірдің қуанышы мен қайғысын, рахаты мен ренішін бөле жармай, тұтас к‰йде қабылдайды. Ақынның ойынша адам өзінің тегі, қасиетімен бірге өмірінің өтерін, ертеңгі к‰ні өлерін, өлімін де ұмытпай ж‰руі тиіс екен. Ақын «¤зіңді ұмытпа, адамдығыңды сақта» деп қанша қайталаса, өтпелі өмір мен өлім жайында соншалық жиі айтады.

«Құтты біліктің» жанры жөнінде т‰рлі пікірлер бар. Көп жылдар бойы бұл жазба мұраны «патшалар салтанаты», «хандар низамы» ‰лгісіндегі көп кітаптардың бірі ретінде атап келдік. Парсылар мұны «Т‰рік шаћнамасы» деп атаған. Біздің ойымызша, Бұл шартты т‰рде айтылған теңеу. Болмаса, дастан өзінің жанрлық құрылысы, ерекшеліктері жағынан Фирдоусидің «Шаћнамасына» м‰лдем ұқсамайды. "Шаћнама" ертедегі «Оғызнама», «Қорқыт ата кітабы» сияқты батырлық жырлар ‰лгісіндегі эпопеялық дастан болса, Ж‰сіптің кітабы ғибрат т‰ріндегі сюжетсіз дастан.

«Құтты біліктің» тілінде шығыс әсері, атап айтар болсақ, араб-парсы сөздіктері аз емес. Дастан хасида стилімен жазылған. Оның да бір ескірген т‰рі. Хан-хақандарға арналған кітаптың көтеріңкі; хасида стилімен жазылуы заңды құбылыс. Бірақ солай бола тұрса да, «Құтты білікте» салт жырларының дәст‰рі басым сияқты. Бұл реттен Ж‰сіп исламнан бұрынғы әдет-ғұрыпты көбірек жырлаған. Сол себепті Ж‰сіп Баласағұнның шығармасында бір ғана шығыс әсері ‰стем деп айтуға болмаса керек. Т‰ркі тілдес тайпалардың тілінде жасалған сан алуан тұрмыс-салт жырлары сол кездің өзінде-ақ аз болмаса керек. Олар айтыс, толғау, терме т‰рінде айтылған. Ж‰сіптің с‰йенген ‰лгісі халық аузындағы осындай дәст‰рге байланысты Ж‰сіптің дастанында көбіне-көп хан-хақандар ортасының салты жырланған. Бұл реттен Е.Бертельс «Құтты білікті» белгілі шығыс ғибратнамасы «Кабуснама» жазба ескеркіштермен салыстырады. Кейбір зерттеушілер оны орыстың етедегі «Домострой» ‰лгісіндегі әдебиетіне теңейді. Асылы, Ж‰сіптің шығармасында реализм сарыны, мазмұн байлығы жоғарыда аталған кітаптардың анағұрлым тереңірек [19.71].

«Құтты білікті» зерттеушілер оның жазу стилін парсы әдебиетіне еліктеуден туған деген пікірді ұзақ уақыт айтып келді. Мысалы, Е.Бертельс дастанның өлең өлшеуін сол кезде қалыптаса бастаған т‰ркі тайпаларының қара өлең, не болмаса 7-8 буынды жыр өлшеуіне ұқсамайды. Ж‰сіп иран әдебиетіндегі м‰такарриб өлшеуін қолданған дейді. Бұлай болғанда, Ж‰сіп ежелгі т‰ркі әдебиетіндегі өлшеуді алмай, парсы әдебиетіндегі ‰лгіні алған болады. Фердаусидің «Шаћнамасы» осы өлшеуде жазылған. Ж‰сіп дастанының тілін, өлең өлшеуін бұлайша бағалаудың ғылымилығы мен шындығы шамалы сияқты. ¤йткені, м‰такарриб өлшеуі т‰ркі әдебиетінде қолданған өлшеу емес. Асылы, «Құтты біліктің» мазмұны да, тілі де, өлшеуі де В.В.Радлов жинап бастырған «Оғызнама» аңызына жуық келсе керек.

Бір кіз бар эрді, жалғуз олтурур эрді.

Жакші көр‰кл‰г бір кіз эрді.

Ануң көз‰ көкт‰н көкрәк эрді («Оғызнама»),-

Ешитим ешітсің ажурма юзің,- [14]

Білімін жиып-терген бос сақтаса,-

«Құтты біліктің» тіл ерекшеліктері жөнінрде де араб-парсы әсерін асыра бағалаушылар аз емес. Олардың ішінде бұл дастанды жаңалық емес, парсы әдебиетінің назирасы (көшірмесі) дегендер де болды. Ондай зерттеушілер бұл пікіріне дастандағы ислам әсерін, араб-парсы сөздігін дәлел ретінде тартады. Бұл т‰ркі әдебиетін ислам ұғымындағы мазмұны бір, т‰рі бөлек басқа тілде әдебиет деп танудан туған ұғым. Олар араб, парсы, т‰ркі тіліндегі әдебиетті бірыңғай ислам дәст‰рі деп қарайды. Сол себепті т‰ркі поэзиясын ислам әдебиетінің ‰шінші тілі ретінде бағалайды.

Бұл пікірлердің екеуіне де қарсы дәлел айтарлық жағдайлар аз емес сияқты. «К‰лтегін», «Оғызнама», «Қорқыт ата кітабы», «Құтты білік», «Диуани лұғат ат-т‰рік» сияқты жазбаларды бір ғана ислам мәдениетінің жемісі деуге болмайды. ¤йткені, бұл әдеби жазба мұралардың басты тақырыбы дін емес, т‰ркі тайпаларының әлеуметтік өмірі, тұрмыс-салты екенінде дау жоқ. Оның ‰стіне Ж‰сіп араб-парсы сөздерін орынсыз қолданрбайды. Тек ретіне қарай, тың мағыналы лұғат болмаған жерде ғана қолданатын секілді.
Сән аймыш бул сөз барша андағ турур,

Ақийқат көру барша тілдағ турур,-

¤леңмен жазылған бұл философиялық трактаттың жанрлық ерекшелігі, поэтикасы автордың ақындық талантын, ‰здік дарыны мен білімділігін де, сол кездегі жазу өнерінің қаншалықты дәрежеде дамығанын да көрсетеді. Әуелі екі кіріспеде ақын жаратқанға ш‰кіршілік етіп, кітаптың жалпы мәнімен таныстсырып өтеді. Кіріспенің өлеңмен жазылған нұсқасы текске ‰ндес, жақын. Соңғы тарауларда Ж‰сіп Хас-Хажыб өмірдің өтпелілігін, заманның опасыздығын, достардың жапасын айтып, өзінің кемшілік к‰нәларына к‰йініп к‰ңіренеді, кейінгілерге өсиет сөздерін қалдырады [3.34].

Әрине, Ж‰сіп Баласағұнның шығыс әдебиетінен алған әсері жоқ деп айтпаймыз. Ақын Иранның ерте кездердегі «Панднама», «Ардашир папахан», «Калила мен Димна» сияқты әдебиет ‰лгілерімен жақсы таныс болса керек. Бұл шығармалардың өзі б‰кіл шығысқа ортақ еді.

Ж‰сіптің жырлайтын образдары Айтолды, К‰нтолды, ¦ғд‰лміш, Оғд‰рміш деген адам аттарының реалистік сипаты аздау көрінеді. Ақын өмірде болған адамдарды емес, болуға тиіс адамдар типін жырлайтын сияқты. Сондықтан да дастан ғибратқа толы. Образдары сараланбаған,оқиға ғибрат сөздерді жай ғана баяндау ‰лгісінде өрбіп отырады.

«Құтты білік» жазбасының мәдени мәні орасан зор. Х-Х1 ғасырларда араб-парсы Орта Азиядағы т‰ркі тайпаларының тілін жұтып қоюға дейін барып тұрғанда, Ж‰сіп Баласағұнның т‰ркі тілінде көлемді де к‰рделі дастан жазуы өз кезеңі ‰шін ‰лкен тарихи жаңалық болды. Дастанның көркемдік ерекшеліктері айтарлықтай биік болмаса да, осы тарихиқызметі жағынан жазба биік бағаланады. ¤йткені, «Құтты білік» Х-Х1 ғасырдағы Жетісу жерінде тұрған т‰ркі тайпаларының барлық салт-санасын, әдет-ғұрпын, олардың арасындағы т‰рлі жіктерді, қарым-қатынасты, мәдениетін және тілін толық қамтыған шығарма. Бұл реттен дастанды бір ғана хан-хақандар салтын жырлайтын шығарма деп бағалауға болмайды. Онда т‰ркі тайпаларының салт-санасы да көрініс тапқан. Кейбір жыр деректеріне қарағанда Қарахандар мемлекетінде тап теңсіздігінің ‰лкен орын алғаны байқалады. Бір жағынан хан сарайы, екінші жағынан бұқара халықтың өмірі суреттеледі. Сол себепті Е.Бертельс Ж‰сіп дастанындағы әділдік идеясын халық арманынан туған тілек деп дұрыс бағалайды. Ж‰сіптің өзі де ақс‰йектерден шыққан ‰стем тап өкілі емес, көбіне бұқара халыққа арқа с‰йеген ақын. Оның ақындар туралы сөзінде көшпелі елдерге тән ақындық өнерді дәріптеу салты да бар. Ақын өзін хандарға ақылшымын, халық өкілімін деп ұғындырады.
Ақындар келер алдыңа,

Сөз шебері сәуегей.

Сөздері өткір қылыштан,

Қылдан нәзік қиялы,

Тыңдасаң тыңда ақынды,

Нәзік сөздің бұлағы.

Ақындарды сыйлай біл,

Даңқыңды жұртқа жырлайды,

Қабағы қатса қуандыр,

Қарны ашса тойындыр.

Ақындардың сөзінен,

Пайдалы нәрсе болмайды,-

Ежелгі әдеби мұралардың ерекшелігі көркемдік таным д‰ниесі мен әдеби тіл құнарын, шығарманың поэтикалық жаратылысын табиғи ұштастыруы. «Білікті мен біліксіз қашан тең болып еді», «Біліксіз майсыз с‰йек тәрізді», "Білікті ер өлді, аты өлмеді, Біліксіз өлген сәтте аты да өшті», - деген білік туралы т‰йінді тұжырымды ойлары Ж‰сіп Баласағұн тебіреністеріне іш тартады. Білікті бол, тілді бол. Сол білік пен тілді ұтымды қолдан. Сонда елден ерек білімді боласың, басың да амандықта, құтты, баянды ғұмыр кешесің. Ж‰сіп Баласағұн ақыл, білім тілмәші - тіл, сөз кісіні ұлы қылар, бек қылар дейді.

Т‰ркі сөз өнерінің, тілінің ерекше бір дамып, жетілген тұсында жазылғандықтан болар қарахандар дәуіріндегі ескерткіштерден шығарманың бітіміне сәйкес тілдік ерекшеліктері де айқын дараланады. «Құтты білік» қалай дегенде де поэзиялық туынды; соған орай тілі көркем, бейнелі, әсерлі болып келеді. ¤лең сөздің өлшемі мен талаптары айқын.

Қай-қайсында да т‰ркі тілінің таза табиғаты адастырмайды. Кірме сөздер сирек, жоққа тән. Бола қалғанда да дәст‰рлі т‰рде жарасып, кірігіп сіңісті болған сөздер ұшырасады. Араб-парсы сөздерінің әсері бар деп ж‰рген «Құтты білік» дастанының өзінде небары 400-ге тарта иран-парсы сөздері кездеседі. Оның да дені кісі, жер аттары. Есім сөздердің бейнелілігі, мәнерлі мағыналы келетіндігі т‰ркі сөзінің табиғатындағы бар өрнектілік, ежелден келе жатқандығын байқаймыз. «Құлабыз», «Ертіс», «г‰р», «алып», «шабақ» секілді кез-келген сөзді дәлелге келтіруге болар еді. Осы сөздің әрқайсысының мағыналық астары бар [12.97].

Екіншісі, бақ-дәулет, яғни елге құт қонсын деген тілек. Бақ-дәулет мәселесі дастанда патшаның уәзірі Айтолды бейнесі арқылы жырға қосылған.

‡шіншісі, ақыл-парасат. Ақыл-парасаттың қоғамдық ролі уәзірдің баласы ¦ғд‰лміш бейнесінде жырланады.

Төртіншісі, қанағат-ынсап мәселесі. Бұл мәселе дастанда уәзірдің туысы, дәруіш Одг‰рміш бейнесі арқылы әңгіме болады.

Композициялық құрылысы жағынан дастан 6520 бәйіттен (екі жолдық өлең) тұрады. Бұл 13.000 өлең жолы деген сөз. Соның бәрі 85 тарауға бөліп берілген. Шығарманың негізгі бөлімдері екі жолдық месневи т‰рінде жазылған [12.162]. Қорытынды іспеттес ‰ш тарау өзара ‰ндесіп келеді де, негізгі текстен ұйқас, ырғақ өлең құрылымы жағынан өзгешелеу шыққан.

«Құтты білік» дастанының сюжеті де автор алға қойған дидактикалық міндеттерге, яғни шығармашылық әділдікті, бақ-дәулетті, парасатты, қанағатты бейнелейтін төрт қаћарманның іс-әрекетіне тікелей байланысты етіп құрылған. Дастанның сюжеті мейлінше қарапайым болып келеді.

К‰нтуды деген патша өзінің әділ саясатымен жер-жићанға есімі мәшћ‰р болады. Құдіретті де, әділ патшаның атақ-даңқын есітіп, оған іштей тәнті болған Айтолды деген данышпан сол патшаны іздеп алыс жолға аттанады.¦зақ сапарда көп қиыншылықтарға ұшырап ақыры К‰нтудыны іздеп табады. Патша алдымен Айтолдыны жан-жақты, әбден сынап көреді. Ақыры оны патша өзіне уәзір етіп алады. Патша енді мемлекеттің барлық істерін уәзіріне сеніп тапсырады. Айтолды уәзір кезінде ел-жұрттың жағдайы жақсарып, бақ-дәулеті арта т‰седі.

Жазылмас дертке шалдыққан Айтолды к‰ндердің к‰нінде жарық д‰ниемен мәңгілікке қоштасады. Уәзір ажал төсегінде жатып, К‰нтуды патшаға және жастай қалып бара жатқан ¦ғд‰лмішке өсиет-уағыз айтады. Арада талай жылдар өтеді. ¦гд‰лміш ер жетіп, К‰нтуды патшаның қарамағына қызметке кіреді. Ол жас та болса, аз уақыттың ішінде-ақ өзінің іскерлігімен, адамгершілігімен көзге т‰седі. Бірте-бірте ол әкесінің орнын басып, патшаның ең жақын, сенімді адамы болады. Патша енді мемлекет істерін соған тапсырады. ¦ғд‰лміш ел басқару ісін әкесінен де жақсы ж‰ргізеді. Ел-жұрттың бақ-дәулеті еселеп, артып, ол басқарған мемлекет жайқалған г‰лстанға айналады.

Бір к‰ні патша онымен әңгімелесіп отырып, ¦ғділмішке көмекші болуға жарайтындай білгір, іскер адам керектігін айтады. Сонда ¦ғд‰лміш іске әбден лайықты бір туысқаны бар екенін ескертеді. Ол адамның аты Одг‰рміш екен.

Патша ¦ғд‰лмішке қалайда сол кісіні тауып, маған ертіп әкел деп өтініш жасайды. ¦ғд‰лміш көп іздеп, ақыры Одг‰рмішті табады. Бірақ ол бұл өмірдің бар қызығынан безіп, тәркі д‰ние жолына т‰скен дәруіш болып, тау кезіп кеткен екен. Дана-дәруіш бес к‰ндік пәни өмірдің к‰йбең тіршілігіне қайтып оралғысы келмейтінін айтып, патша сарайындағы жоғары лауазымнан, абырой-атақтан, д‰ние-м‰ліктен бас тартады.

Жылдар жылжып өте береді. Бір к‰ні Одг‰рміш ауыр науқасқа шалдығып, ¦ғд‰лмішті шақыртады. Ол келеді. Дәруіштің жазылмас кеселге ұшырағанына ¦ғд‰лміш д‰ниеден өтеді. Ал, ¦ғд‰лміш өз ісін одан әрі жалғастыра береді. Дастанның хикясы осымен бітеді [17.162].

«Құтты білік» дастанының мән-мағынасы бұл қарапайым сюжетінде емес. Мұндай сюжет дидактикалық шығармаларды көмекші қызмет атқарады. Басқаша айтқанда, бұл дастанда көтерілген басты мәселе шығарма қаћармандарының басынан өткізген оқиғаларында емес, сол қаћармандар арқылы айтылатын автордың өсиет-уағыздары мен ғибрат сөздерінде, сұрақ-жауаптарында жатыр.

Шығарманың негізгі тематикалық бағыт-бағдарын автор дастанның басты қаћармандарымен оқушысын таныстыру арқылы аңғартады. Мәселен, ел-жұртты басқарып отырған патшаның есімі К‰нтуды болып, мұның өзі аллегориялық тұрғыдан әділдікті, шындықты бейнелеп көрсетуі тегін емес. Сондай-ақ патшаның уәзірі Айтолды да бақ-дәулеттің символы ретінде көрінеді. Шығармада аспандағы айдың дөңгеленіп, толуы - елдің бақ-дәулетінің кемеліне келгенін аңғартады. ¦ғділміш - ақыл-парасаттың бейнесі ретінде алынғаны бесенеден белгілі болып тұр. Ал, Одг‰рміш адам бойындағы қандай қасиетті бейнелеп көрсетеді? Мұны бірден т‰сіну қиын. ¤йткені оны басқа қаћармандар секілді автордың таныстыру сөзімен емес, тек шығарма текстін оқып барып қана т‰сінуге болады. Одг‰рміш бейнесі - әрбір адам қолда барға қанағат ете білу керек деген қарапайым қағиданы аңғартады.

Сонымен, «Құтты білік» дастанының сюжеттік бөлімі негізіне шығарманың бас қаћармандарының өзара әңгімесінен, сұрақ-жауаптарынан, олардың бір-біріне жазған хаттарынан тұрады. Айталық, дастанның 14-20 тараулары К‰нтуды мен Айтолдының өзара әңгімесі болып келеді. Ал, Айтолды мен Одг‰рміш арасындағы сұқбат шығарманың 21-22 тарауларында баяндалады. К‰нтуды мен ¦ғд‰лміштің диалогіне автор дастанның 24-38 және 72 тарауларын арнаған. ұдан кейін ¦ғд‰лміш пен Одг‰рміш (40-44, 46-67 тараулар), К‰нтуды мен Одг‰рміш әңгімелері (70-71 тараулар), Айтолдының К‰нтудыға жазған хаты (23 тарау), К‰нтудының Одг‰рмішке жолдаған екі хаты (39,45 тараулар), Одг‰рміштің К‰нтудыға арнаған сәлем хаты (44 тарау) болып келеді.

«Құтты білік» дастанын композициялық құрылысы тұрғысынан қарасақ, шығарманың әрбір тарауы белгілі бір моральдық, этикалық, философиялық мәселелерге арналған. Соның өзінде автор шығарма желісін ‰зіп алмай, дастанның бір тарауын екіншісімен жалғастырып отырады.

Сонымен, өз дәуірінің көкейтесті мәселелерін қоғамдық әлеуметтік тұрғыдан терең т‰сінген ғұлама ақынның «Құтты білік» дастанында көтерген ең басты мәселелердің бірі - ел басқару мәселесі. Елді, мемлекетті қалай басқару керек, ел басқаратын адамда қандай қасиеттер болуы шарт. Міне, автор осы сауалдарға өз заманының оқыған, көзі ашық, ойшыл азаматы ретінде әрі феодал табының м‰ддесін қорғайтын өкілі ретінде жауап береді.

«Құтты білік» дастаны Қарахан әулеті ‰стемдік ж‰ргізген орта ғасырдағы аса маңызды қоғамдық-саяси мәселелерге арналған. Ж‰сіп Баласағұн мемлекет пен патша, әкімдер мен қарапайым халық, патша сарайының қызметкерлері, олардың праволары мен міндеттері, феодал-клерикал топ пен қалың бұқара арасындағы қарым-қатынас туралы оқырманға ой салады.

Ақын ел басқарған патшадан бастап, аспазға дейінгі барлық хан сарайы қызметкерлерінің т‰р-сипаты, мінез-құлқы, ақыл- парасаты,

міндеттері, жауапкершілігі қандай болу керектігін жеке-жеке баяндап шығады.

Автор әңгімені әмірші - патшаның өзінен бастайды. Ел-жұртты басқаратын адам-ақыл парасаты ұшан-теңіз, ниеті т‰зу, сөзі шырын, өнер сақтамайтын болуы шарт. Білім мен өнерден құр алақан жандар әділ билік ж‰ргізе алмайтынын айтады.

Ж‰сіп Баласағұн ел басқарған әкімдерді сол кезде хан сарайында кең тараған жаман қылықтардан сақтандырады:
Бек халықты тек білікпен сендірер,

Барлығын да ақылына жеңдірер.

Білік кетсе, бек қалады - желік құр.

Заңды ұстап, бұрсын елге б‰йрегін!

Ішкіш бектің- тозар елі құсалы! [14].

Алайда ел басқарған адам қанша зерек, қанша іскер болса да к‰ллі мемлекетті, барша істі жалғыз өзі ойдағыдай басқара алмайды. Мемлекеттің к‰ш-қуатын нығайтып, ұлыстар мен кенттерді г‰лдендіре т‰су ‰шін әкімшілік нығайып, ел дәулеті еселеп артуы ‰шін патшаға істің көзін білетін адал, білімді көмекшілер керек. Ақын мұндай көмекшілердің бірі - әміршінің кеңесшісі, оның көрер көзі, есітер құлағы саналатын адамы, елдегі барлық істі қадағалап отыратын уәзірі, ал екіншісі - ләшкербасы дейді.

Ақын уәзір мен ләшкербасы қандай адамдар болу керектігін сипаттап береді. Сондай-ақ ақын: есік ағасы (патша сарайында болатын т‰рлі ресми салтанаттарды басқарушы адам), саркотиб (кеңсе қағаздарын жазатын адам), жұлдызшы (астролог - астроном), ханса (аспаз), ізіщі баші (шекер-шәрбат - жасаушы), тағы басқаларға қажетті игі қасиеттерді егжей-тегжейлі сипаттап жазады.

Ж‰сіп Хас-Хажыб Баласағұн мемлекет және оны басқару істері, әкімдер мен ел билеушілер жайында пікір айтқандар ең алдымен ‰стем таптың м‰ддесін қорғап, феодалдар әкімшілігін нығайта т‰суді көздейді. Ақын дастанда идеал болатындай патшаны, автордың өз қиялынан туған ел билеуші әділ әкімдерді армандайды. Солардың көркем бейнесін жасайды.

«Құтты білік» дастанында ақын «елдің әкімдерге» қоятын және «әкімдердің елге» қоятын талаптарын ашып айтқан. Сонымен бірге, автор «әкімдер елге» мынадай ‰ш талап қоюға праволы деп есептейді: «Ей, елдің көсемі, халықтың өзіңе қойған ‰ш талабын орындағаныңнан кейін, өзің де халықтың төмендегі ‰ш нәрсені талап етуге құқықты боласың: Бірі - сен қандай жарлық шығарсаң да жұрттың бәрі оны сөзсіз тез орындауы керек. Екіншісі - мемлекет салықтарын өз уақытында жомарттықпен мемлекет қазынасына тапсырып тұрсын. ‡шіншісі - б‰кіл халық досыңа дос, дұшпаныңа - дұшпан болу керек».

Ел билеушілердің еңбекші халыққа қоятын бұл талаптардың бәрі феодалдық мемлекетті нығайта т‰суге, әрі қалың бұқараның ‰стем тапқа тәуелділігін арттыра т‰суге бағытталған.

«Құтты білік» дастанының авторы кедейлер, аш-жалаңаштар, жетім-жесірлер, кемтар жандар туралы айта келіп, ел билеген әкімдерді шапағатты, мейірімді, жомарт, ынсапты болуға, мал д‰ниесі мұқтаж жандарға ‰лестіріп беруге ‰ндейді:

Соқырға, қартқа, ақсақ-тоқсаққа көмектес [14].

Ақынның білімді қаншалықты жоғары бағалайтынын дастанның атынан аңғару қиын емес. Ж‰сіп Баласағұн өз шығармасын «Құтты білік» деп тегін қоймаса керек. Дастанда оқу-білім, ғылым мәселелеріне арналған арнайы тараулар бар. Сонымен бірге, ақын мемлекет, қоғам, ел басқарған әкімдер, король, этика деген мәселелерге арналған тараулары да білімнің к‰ш-құдіретін ардақтап ғалымдарды көкке көтере мақтайды.

Ақыл-шырақ, қара тілді ашатын,

Білім- жарық, нұрын саған шашатын.

Білім болса, бектік қылар қылса ер.

Білім кімде болса - бек ћәм басың ол.

Көтерді бәрін, білімін ол қолданды [14].

Данышпанға босағадан орын тисе, төр етеді.

Әрине, Ж‰сіп Баласағұн халыққа ‰стем таптың өкілі ретінде қарайды. Сондықтан ол қарапайым халықты қоралы қойға, ал білімді адамды - сол қойлардың соңына ерткен серкеге теңейді. Ақын дастанда өзі өмір с‰рген дәуір талап еткенде бірқатар маңызды мәселелерге өзінше жауап беруге әрекет жасаған. Ж‰сіп Баласағұн өзінің дидактикалық сарында жазылған шығармасында мораль, этика, әдептілік, тәлім-тәрбие туралы өсиет-ғибрат сөздер айтады. Қоғамдағы адамдардың өзара қарым-қатынасы, сөйлесуі, сыйласуы, әсіресе, тіл әдептілігі егжей-тегжейлі сөз болады. Ақын маск‰немдікті, жалқаулықты, әдепсіздікті, дөрекілікті, жылпостықты, жаман мінез-қылықтарды өлтіре сынайды.

Шығармада жақсылық пен жамандық, әдептілік пен дөрекілік, шындық пен өтірік, аңқаулық пен аярлық өзара қарама-қарсы қойылған. Сол арқылы автор айтар пікірін тереңдете т‰седі. Мәселен, ақын: ауырмаса - денсаулықтың қадірін білмейді, өлім болмаса - тірі кездің қадірін білмейді, қайғысыз адам - қуаныш сезімінің құдіретін толық сезе алмайды деген секілді бірқатар философиялық пікірлер қозғайды.

Н.Келімбетов: «Құтты білік» дастанында автор ерекше мән беріп, зор шабытпен жазылған аса маңызды мәселелердің бірі - адамдардың бірін-бірі құрметтеуі, ізет көрсетуі, сыйлауы болып табылады. Атап айтқанда, мұнда жастардың қарттарға, қариялардың жастарға, әкімдердің өз қол астындағы қызметшілеріне, жалшылардың өз қожаларына, балалардың өз әке-шешесіне, ата-ананың өз перзенттеріне деген ізгі құрметі қандай болу керек деген сауалға жауап берілген [17].

Ж‰сіп Баласағұн әдептілікті жырлай келіп, солардың ізіндегі ең бастысы - тіл әдептілігі деген қорытынды жасайды. Дастанның бір тарауы, дәлірек айтсақ, жетінші тарауы т‰гелдей осы мәселеге - тіл әдептілігіне, яғни мәнерлі, мәнді, сыпайы сөйлей білу өнеріне арналған. Автор оқушыысын абайлап, ойланып-толғанып барып сөйлеуге, тілге сақ болуға шақырады. Қысқаша әрі мазмұнды сөйлей білу - әдептілік басы деген пікір айтады.

Ақын кісіні адамгершілік арнасынан шығарып, жұртқа әдепсіз, дөрекі, надан етіп көрсететін кейбір мінез-қылықтарға көркем сөзбен сипаттама береді. Мұндай жағымсыз мінездер мал-м‰лікке тоймайтын аш көздік, сараңдық, мейірімсіздік, ашушаңдық деп көрсетеді. Әке-шешеден тәрбие көрген, әдепті жандар қашанда нәпсісін тия білетін, жомарт, бауырмал, сабырлы, инабатты болып келетінін айтады [17.171].

Сөйтіп, Ж‰сіп Хас-Хажыб Баласағұн қоғамдық-әлеуметтік көзқарасында кейбір қайшылықтары бола тұрса да өз дәуірі ‰шін прогрессивті роль атқарған бірқатар ағартушылық моральдық, этикалық принциптерді жырлап, оларды әлеуметтік мәселе ретінде көтере білген көрнекті қоғам қайраткері болды.