Дастанның көркемдік ерекшеліктері

«Құтты біліктің» авторы т‰ркі тектес халықтардың ауыз әдебиетінің кәусар бұлағынан еркін сусындады. Сол арқылы ақын халық фольклорының қыруар мол м‰мкіндіктерін жазба әдебиеттің тәжірибесімен өзара ұштастыра білді.

Дастанның басты қаћармандарының есімі К‰нтуды, Айтолды деп аталуы да халықтың ежелгі наным-сеніміне байланысты болып келеді. Ислам діні тарағанға дейін т‰ркі тектес елдердің к‰нге, айға табынғаны мәлім. Сондықтан мұндай атаулар көне дәуірде өмірге келген ауыз әдебиеті туындыларында жиі ұшырайды. Ж‰сіп Баласағұн ғұлама-ақын ретінде ауыз әдебиетінің сан қилы жетістіктерін зор шеберлікпен пайдаланылған.

«Құтты білікті» оқи отырып, автордың шығыс классикалық поэзиясының таңдаулы ‰лгілерімен, әсіресе, ұлы Фирдоусидің "Шахнаме" дастанымен жақсы таныс екенін, одан ‰лгі-өнеге алғанын аңғару қиын емес. Мәселен, Ж‰сіп Баласағұн жырдағы әрбір сөздің мән-мағынасын құбылтып, ойнатып пайдалануды, әрбір лексикалық элементті ажарлап, айшықтап беруді ұлы ұстазынан ‰йренген секілді.

Ақын табиғаттың кейбір сиқырлы құбылыстарын, жан-жануарлардың т‰рлі қасиеттерін адамның мінез-құлқына ұқсата отырып, қаћарманның көркем бейнесін айқындай т‰седі. Сондай-ақ ол адамға тән қасиеттерді табиғат көріністеріне теңеу арқылы далаларды, асқар тауларды, тілсіз өзен-көлдерді кәдімгідей жандандырып, құбылтып, адамның өзіне ұқсатып бейнелейді. Мұның бәрін ол зор ақындық шабытпен, өз қаћармандарының ішкі жан д‰ниесіне терең поэтикалық барлау жасау арқылы суреттейді. Бұған «Құтты білік» дастанының көркем көріністерін жырлайтын өлең жолдарынан мысал келтірер болсақ:
Қара жер ағы кеті, жұпар шашаты,

Безенбек болып, д‰ние көркін ашты.

Жарқын жаз дәулет құрд, өктемдеді

Безеніп: көк, жасыл, сары тағынды.

Г‰л ж‰з ашып, к‰лімдетті жер-көкті [14].

Ж‰сіп Баласағұн ойшыл-ақын ретінде т‰ркі тектес халықтардың тағдырын табиғаттың осындай көктемгі жандану, ояну, қайта т‰леу кезіндегі көріністеріне астарлап, меңзеп теңейді. Сол арқылы автор ен даланы д‰рліктірген бұл көктемгі өзгерістер - т‰ркі елінің оянуы деген пікір айтпақ болады.

Дастанда әсіресе мал бағумен айналысатын ру-тайпалардың к‰нделікті тұрмыс-тіршілігіне қатысты афоризмдер, бейнелі сөздер, теңеулер, бейнелер көп ұшырайды. Мінез-құлқы әрт‰рлі адамдардың бейнесін жасау кезінде ақын қой, қасқыр, жылқы, сұңқар секілді жан-жануарларды, жайлаулар мен шөлдерді көбірек ауызға алады:
Адамның көңіл-к‰йі бейне бір ат секілді,

Бірде семіреді, бірде азады.

Әй, бектердің бегі, құс қанатсыз ұша алмайды ғой. [14].

«Құтты білік» дастаны аруздың ықшамдалған мутакариб деп аталатын өлшем т‰рімен жазылған. Е.Э.Бертельстің айтуына қарағанда, феодализмнің енді ғана өріс алып келе жатқан алғашқы кезеңінде жыр дастандардың басым көпшілігі осы өлшеммен жазылған. ¤йткені мұның өзі халық ауыз әдебиеті өмірге әкелген он бір буынды бармақ өлшеміне мейлінше жақын болып келеді [17.175].

Ақын ойларын сол кездегі астрономия, геометрия, математика, медицина, философия тағы басқа ілімдер саласындағы мағлұматтармен безендіріп отырады. Оларға қатысты тараулар да бар.Белгілі бір ойды айтқаннан кейін оны бір дананың, қарияның, не елбасының, не ғалымның сөздерін келтіріп, дәлелдеп, т‰йіп тастайды. Кейіпкерлердің атының, к‰н, ай сынды аспан денелеріне орайластырып қойылуының өзінде мән бар. Бұл тәңіріні пір тұтқан т‰ркі жұртының космологиялық наным-танымына қатысты есімдер. Т‰ркі атаулар мен қоса араб, парсы, иран есімдері де кездеседі. К‰ллі шығыс елдеріне мәлім Нұшырбан, Фаридун, Заххақ, Афрасиаб есімдер қазаққа да мағлұм. Бірақ бұлар өте аз қолданған. Кейіпкерлері мен қоса бір рет те болса аталып қалатын адам аттарының ұзын саны отыз екі, ал соның жиырмасы (ішінде Құранның келтірілген де есімдер бар) араб-иран есімдері. Жер,су, ел аттары аталады. Бірқатар ғұлама ғалымдардың, жићанкез батырлардың , билеушілердің аттары ауызға алынады, немесе мифтер мен аңыздардағы кең тараған белгі қасиеттері арқылы меңзеледі (4710, 4718, 6547, 6548, 6550 тағы басқа бәйіттер). Демек поэзия туындысы, иә философиялық туынды дегенмен, осындай нақты деректілік белгілері ғылыми, ақындық ой-толғамның негізділігін к‰шейте т‰скен. Осы сипаттарының өзі-ақ өркендеген іргелі мәдениеттің, қалыптасқан жазба мәдениеттің мәуесі екендігігнің дәлелі. Жалпы дастанның тексінде шамамен төрт ж‰здей ғана кірме сөздер кездесті. Араб, парсы тілдерінің синтаксистік т‰зілуіне бейім жолдар жоққа тән. Мұны назар аудара санап, т‰степ отырғанымыз «Құтты білікке» араб, парсы әдебиетінің, мәдениетінің ықпалы, әсері к‰шті деген кейбір ертеректе айтылған әр алуан пікірлердің негізсіз екенін білдіру ғана. Сондықтан да «хан тілі» десек те, «қарлұқ-қыпшақ», «оғыз-қыпшақ», «т‰ркі тіл» десек те, «Құтты біліктің» қоспасы аз, таза т‰ркі тіліндегі шығарма екендігі ш‰бәсіз. Жаратылыстану, математика ілімдеріне қатысты терминдер, ел-жер, кісі аттары да ерте ортағасыр сипаттарын көзге тосады. Дидактикалық сарындағы ақылман дастанның жанрлық табиғаты тереңнен, әрідегі ғасырлар қойнауындағы өркениет топырағынан тамыр байлағанын атап айтқан жөн.

Бұл ежелгі Мысыр еліне, ‰нді жұртына, араб, парсы әлеуметіне ежелден-ақ мәлім өсиет, даналық сөз т‰ріндегі жанр [11.98].

Шығарманың образдар ж‰йесі, көркемдігі жөнінде сөз еткенде қанатты, бейнелі сөздердің, мақал-мәтелдердің жиі ұшырасатынын айтудың артықшылығы жоқ. Текстің кез-келген жолдарынан афоризмге тән ұшқырлық, қанатты сөзге тән ұтымдылық көрініп тұрады. Троптардың басым көпшілігі ежелгі т‰ркілердің нанымына, дәст‰ріне, көшпенді жұрттың тіршілік-санасына жақын ұғымдардан туындайды. Заман бояуларын қанық т‰сіреді. Бәйіттердің структуралық т‰зілімдері, ырғақ-сазы қанатты сөздерге, мақал-мәтелдердің поэтикалық бітіміне іш тартып тұрады. Ішкі ұйқастар мен ‰ндестік ‰йлесім, сөздің поэтикалық трансформациясына, жалпы ой ‰лгілерінің ұшқырлығы және қанатты сөздердің, шешендік сөздердің бітіміне, философиялық т‰йіндеулеріне жақын, келуі шығарманың тұтас стиліне, бейнелеу ж‰йесіне ерекшелік, белгілі бір поэтикалық тұтастық, заңдылық береді. ¦йқастары берік, теңеулері де дәл де нақты. Бұл т‰ркі өлеңінің тарихи қағидасы.

Мақал, нақыл сөздер көбінесе ауыспалы келер шақпен айтылып, әр уақытқа да тән әрекет, ой-тұжырымды білдіріп тұрады. Бәйіттерде баяндауыштар әмәнда бастауыштан кейін т‰сіп отырса да, ішкі ‰ндестік тәртібіне қарай инверсияға т‰скен шумақтар да баршылық.

Поэма ассонанс, аллитерация, анафора, символика, эпифора, қала берді полиптотон сынды суреткерлік айшықтарға бай.ақын ішкі ұйқасқа, ішкі ‰ндестікке жиі барады. Бәйіттің басындығы ассонанс, аллитерация ауық-ауық сөз арасындағы, сөз ішіндегі аллитерацияға ұласып кетеді. Кейде 187-бәйіттегідей:
Сеңә сөзлә дім мен сөз‰м ай оқұл,

Сеңә берді бұ пәнд өз‰м ай оқұл,-

Аллегория, гипербола, контраст, лаконизм, символ секілді әдеби мәнердің кесімді классикалық ‰лгілеріне ‰ндесетін ақындық өрнектер уақыт көшінде жасымай, тотығып к‰ңгір тартпай, сара алтындай сақталып жеткендігі өлең сөздің өлмейтіндігінің бір дәлеліндей.

Образдың т‰зу әдітерінде де өзіндік ерекшеліктер басым. Көне дастан бір қарағанда қарапайым тілмен жазылғандай көрінгенмен, жалпы көркемдік әсері тегеурінді, өзінше поэтикалық ойлау ж‰йесі көзге ұрып тұрған ескерткіш. Бейнелеп ойлап, бейнелеп сөйлеу, бейнелеп көру - эстетикалық талғам биігінің, терең де тебіреністі философиялық толғаныстың жемісі. Негізінде лаконизм кездессе де, бұл көргенді көргендей жеткізетін қара-д‰рсін көшірме емес, к‰рделі бейнелердің астасуынан туған поэтикалық сурет. «Арыстан мінсең, қылышыңды қамшы қыл!» (2354), «Жас кезде у ішсем де шырын еді. У қылды ішкен асты б‰гін енді» (370) - деп ойын сомдап т‰сірген. Мұндай мысалдарды әр беттен-ақ тізіп т‰сіру қиынға т‰спейді. Бұл бәйіттер поэзия шығармасының ғана зерлері емес, көркем ойлап, келістіріп сөйлеудің көрнекті ‰лгісі. Ел тұрмысы мен тарихи мәдени танымның жанды көрінісі. Керек жерінде градация, гипербола, гротеск, литота, ирония, сарказм сипаттарын астастыра бірін-бірімен к‰шейте қолданады. К‰рделі шеберлік. Сондай-ақ, дәст‰рлі троптардан, дәст‰рлі заңдылықтардан шығып, өзінше тың өрнектер т‰зуімен шығарманың көркемдік-эстетикалық құдіретін, өміршеңдігін к‰шейте т‰скен.

Әсірелеу, ірілендіру тәсілдерін тілге тиек еткенде, ашып айтатын ерекшелік – «Құтты білікте» орынсыз әсірелеу , өмір шындығынан алыс толғамдардың әсте кездесе бермейтіні. «Құтты білік» поэзия туындысы болса да, реалистік қалыптарды қатаң сақтай алған, тіршілік диалектикасына негізделгеен, мейлінше табиғи шыншыл шығарма [10].

Дастанның көркемдік қасиеттерінің ішінде к‰рделі троптармен қатар лаконизмнің де мол ұшырасатынын білдіре отырып, образдардың автологиялық жаратылысы да атап көрсетілген .

Дастан бәйіттерінде сараланған әлеуметтік троптардың бірегей портеттері, қоғамдық-әлеуметтік құбылыстардың өзекті өрнектері, сан қырлы философиялық кескіндеулер уақыт озса да тозбайтын, бояуы солғындамайтын таланттылықпен бедерленген суреттер екендігі к‰мәнсіз. Солардың бәрінің тұғырындай тұтас дәуір тұрқы туралы толғаныстары көркемдік қуатымен де, ширыққан шиеленісті к‰йімен де, шыншылдығымен де б‰кіл дастанның идеясын меңзейді. Тағы да заман азған, парықсыздық жайлап, надандық талаған тұста қайтіп ел болмақты к‰ңірене, к‰йзеле жырлаған.

Құтты ел құру ‰шін не істемек жөн, адам қандай, қоғам қандай болмағы ләзім, бәрін де жіпке тізгендей ақындық тілмен т‰гендеп шыққан Ж‰сіп көзі көріп, көкірегін өртеген заманның ащы шындығын ашына ақтарады.

Қорытынды тараулардағы осынау әлеуметтік толғамдар 85 тарау бойы насихатталып, уағыздалып шыққан моральдық-этикалық тебіреністердің астарын ақтарып, тәрбиелік мағынасын м‰лде тереңдетіп жібереді.

Халықта Құт, Дәулет, Ырыс, Несібе деген құдіретті ұғымдар бар. Сол сөздің қат-қабат мағыналық астарын ұлт д‰ниетанымымен астастыра алуан қырынан ашқан кенеулі толғам, келісті тілек, ықыластар, ырым-нанымдар қаншама. Атамыз қазақ «Құт қонған», «Құт дарыған» деп с‰йінеді елге, жерге, текті кісі тәңірлі шаңыраққа мейірімі т‰скенде. Қаншама тілге ж‰йрік, сөзге сергек дегенмен қазақ жұртының кез-келген жерде оңды-солды сапырып шашып-төге бермейтін, қадірін кетірмей қастерлеп қолданатын ұғымдарының бірі де осы. Бақ - Дәулет, Береке! Т‰ркі жұртының ұлы ойшыл ақыны, энциклопедияшы ғұламасы Ж‰сіп Хас-Хажыб Баласағұн әлемге әйгілі «Құтты білік» дастанынан осы дәулет, құт-береке, ырыс ұғымын басты толғамдардың бірі етіп алғаны тегін болмаса керек.

Ел санасындағы сан сырлы құт, дәулет сымбатының ежелгі дәуірден бейнелі келісті т‰скен тұсы да осы «Құтты білік» дастаны. Д‰ниедегі ғаламат тарихи-мәдени, әдеби ескерткіштегідей бірегейі, иісі т‰ркі жұртының рухани мақтанышы «Құтты біліктегі» ұлағатты төрт ұғым К‰нтуды, Айтолды, Огд‰лміш, Оғдұрміш сынды төрт бас бас кейіпкердің бірі осы Даулет. Оған Айтолды аты берілген. К‰нтуды Айтолдымен алғаш жолыққанда өзінің д‰ниеге нұрын бірдей т‰сіретін әділетті де, мейірімді екендігін, тұрақтылығын, ақ жол әділ заңды ұстанатындығын айғақтап, атамыз қазақ атын к‰нге балап К‰нтуды қойғандығын т‰сіндіріп, дәулеттің есімі неге Айтолды екендігін сұрайды.

730. 
     Айтолды айтты: - Дана кісі атымды,
     

Ж‰зі жайнар жаћандағы әр елдің.

Бозаң тартып, ажары азып кетілер.

Қайта туы, қайта толар, оңалар [14].

6434. 
      Қанша берік бекет, орда қаланы,
      

Қалған Құра, бағын өлім байлаған [14].

«Әділдік-құт. Құт құрығы - кішілік. Әділдіктің заты - тұнған кісілік!»- дейді ғұлама. Әділет - әділ хан, елбасы. Жаћанға жарығын тең шашқан к‰ндей К‰нтуды:

Заң алдында бәрі бірдей мен ‰шін,

Кесем әділ. Болмайды ешбір келісім.

Бегі әділ ме! - Берік елдің жұлыны!

Бар тілекке жетер қолы, қысқасы! – [14].

Айдай бірде толып, бірде солып ортайып тұратын ай дидарлы Айтолды, дәулет уәзірі. Осынау төрт бас кейіпкердің портреттері, әдеби көркем тұлғалары арқылы-ақ ел өмірінің төрт діңгегі Әділет, Дәулет, Ақыл, Қанағат жайлы ұлағатты ғибрат айтылады [11.182].

Құтты ел құру ‰шін не істемек жөн, адам қандай, қоғам қандай болмағы ләзім, бәрінде жіпке тізгендей ақындық тілмен т‰гендеп шыққан Ж‰сіп көзі көріп, көкірегін өртеген заманның ащы шындығын ашына ақтарады. «Ащы айтты деп кінәлама ақынды, ащы сөздің т‰бі балдай татымды» дей отыра жан к‰йзелісін жасырмайды. Ж‰сіп Хас-Хажыбтың ақындық мұң-зарын тарихқа жетік қазіргі оқырман да т‰сініп қабылдайтынына к‰мәнданбаймыз. Тура бастап, тік сөйлейтін ақиқатшыл арқалы талант осы бір т‰йінді тарауларда барынша серпіліп, ашыла да ашына т‰скендей.
6451. Ай, білікті, бақсақ заман сыңалын

Бәрі өзгерген, өзгерткен ел райын

Ақылдылар тілін ашпай сорлады!

Көбейді елде қорлаушы да, зорлар да,

Бас көтермес сорлы болды қорланған.

Кісі жаны тілден бөбөлек болды, көр!- [14].

Қоғамның тіршілік-танымның әр сәтіне, әр құбылысына Ж‰сіп Баласағұнның өз т‰йіні, айқын көзқарасы, байсалды, байламы бар. Адалдық, тіл, білім, ерлік, ездік, байлық, махаббатсынды терең мағыналы астарлармен, аллегориялық парықтаулармен өмірдің мәні зерделене т‰седі.Сипаты айқын, сырлары қанық. Тіл өнеріне жеке бір тарау арнаған ғұлама көлемді дастанның әр тұсында т‰ркі тіліне деген ерекше құрмет сезіммен тебіренеді. Дастанның соңғы қорытынды тарауларында да «т‰ркі тілін ‰ркек, тағы киіктей» сылап, сипап қолыма ‰йреттім, мәнерлеп зерледім, тіздім, сөйтіп осы сөздерді жаздым дейді.

Кітаптың сексен бес тарауының әрқайсысы бір-бір мәнді-мағыналы тақырыпқа арналған да, сол тақырып аясы, ақынның көзқарасы ұтымды тіл, бедерлі оймен нақышталған. «Адам баласының қадір-қасиеті біліммен, ақылмен екендігі айтылатын» алтыншы тарауда:

155. 
     Ақылды ұға, білімділер біледі,
     

деп қайырады. Білімсіздік надандық - кесел дерт. Дертіңді емде, еөзің ашылсын дейді. Ал жетінші тарауда тұтастай «Тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда, зияны айтылады».

Алдыңғы тарауда ақыл, білім мәні сөз болса, енді сол ақыл мен білімнің тілмәші тіл хақында небір зерлі ой кестесін төгеді. Бірде қазіргі қазақ халық әдебиетіндегі мақал-мәтел, қанатты сөздерге етене жақын құлаққа жылы тиетін ұшқыр тіркестермен жаныңды баураса, бірде тіл туралы тосын да, тапқыр ой ұшқырлығымен тәнті етеді.
Тілімнен көп жапа шектім, есебім:

Бас кесілмес ‰шін, тілді кесемін!

Сөйлемесең, «Мылқау екен!» - деп, сөгер.

Сөзің т‰псіз қараңғыға көз болсын! - [14]

Керек сөзді сөйлер кісі, жасырмас.

¤сиетімді қабыл алғын, құлыным!

Сөзімді іске, тұтсақ к‰міс батады [14].

«Ж‰сіп Баласағұн өзге тіршілік иелерінен артық, ардақты ететін ақыл-ой мен ғылым білімді жан-жақты зерттеп жырлайды. Ақын ардақтаған асыл қасиеттердің бірі әрі бірегейі - ақыл.Кісінің адамдық қасиетін танытар ең алғашқы белгі де - ақыл. Ол ақында «Қымбатыңның қымбат, құнсыз тәннің сымбаты» саналады», - дейді М.Әліпханов [3.105].

Баста бәрі - қимас асыл сиыңның.

Ж‰сіп Баласағұн ақыл қасиетін ашып, танытуға көркемдік әдіс пен бейнелі тілдің бар м‰мкіндігін пайдаланады, таным қабілетін сарқа жұмсамайды. Ақыл атаның қанымен келер Алланың сыйы саналады. Елік ақын бейнесіндегі ¤гд‰лміштен ақылдың шығар көзін сұрағанда, ол ақылды «бір Алланың бұйрығы мен атамның ақ батасы» деп жауап береді. Оның бұл жауабына ақылдың шығар көзін тегін ғана емес, өзінің кішілік қасиетінде ұғамыз. Ақын ақылды туғанда-ақ кісіде болатын қасиет көріп, ақыл арқылы жинақталатын жанының қорын білем дейді.

1818. Туғанда ақыл-есі болса адамда,

Сияр саған бар білімі ғаламның.
Білім адам әрекетінің жемісі десек те, ақыл Алладан деген таным баса айтылады. Кейін келе біліммен толысатын ақыл сәби кездегі негізден бастау алады.
1825. Білім, даңқ - тоқуменен табылар

Сәби кезде-ақ ақыл,сана табы бар [14].

Ж‰сіп Баласағұн білімді де әр қырынан сипатталады. Білім жайында ақынның тағы бір айтатыны - оның кісіні құрметті, абыройлы ететін сипаты, яғни кісі білімімен беделді, құрметті дегенді танытады. Дастанның әр тұсында кейіпкер сөзімен, я ақынның өз аузынан білім - құрмет көзі екені көп айтылады. Бұл ақынның өзі таныған ақиқатын көпшілік қауымның көңілі мен санасына сіңіре т‰спек болған әрекет-ниеті деп білеміз.

Білімдіге тиді бектік орын да [14].

1830. Біліктіге береке мол білгеннен.

1707. Бақ та білсең, білікті ерге лайықты.

1778. Құт-ырыс та - біліктіге жарасар.

Қуат-к‰штің бәрі сонда,қарасаң.

5551. Ғылымменен құт-береке табылған [14].

«Құтты білік» дастанының өн бойын ерекше бір жақсылыққа бөлеп тұратын құштарлық пен с‰ю бар. Ол ең әуелі адамға деген с‰йіспеншілік, адамдықты, ізгілікті с‰ю, ж‰ректен, шын пейіл, адал көңілден туатын ізгі қасиеттерді с‰ю, қайырымдылықты, кішіпейілділікті қалау, ибалық, әдептілікті әспеттеу с‰ю - адам қасиетінің ең асылы.

М.Әліпханұлы: «Құтты білік» дастанында негізінен ізгілік, ж‰рек сырын, ж‰рек көзін әңгіме етеді. Дастандағы құт қонған бақытты ел, ізгілікті ту еткен К‰нтуды бек, кейіпкерлердің әрекетіндегі тазалық пен мол махаббат - бәрі де кемелділікке бет алған талап-талпынысты танытады. Дастандағы төрт кейіпкердің де тұла бойы тұнған кісілік, адамдық. Бәрі де тек қана адалдықты арман еткен ізгі етті, ізгі қылықты жандар. Құт-береке, бақ бейнесіндегі Айтолды алғашқыда өзін адамдар ісінен аулақ ұстаған тақуа кісі еді. Сондай к‰йдегі Айтолдыны бұл д‰ниелік өмір ісіне құштар еткен К‰нтуды бектің әділ саясаты мен ізгілікті істері болатын. Елікті де тәнті еткен - Айтолдының адамдығы мен кісілік қасиеттері. Ақыл бейнесіндегі Оғд‰лміш те өзін ізгіліктің құлы, қызметшісі санайды. ¤зі ізгілік, әділет бейнесіндегі К‰нтуды бек те д‰ние, байлық дегеннің бәрі бар, атақ-даңқы да жеткілікті, к‰ш-қуаты да қас жауларын қаймықтырып келген. Оның өмірден ұзақ аңсап іздегені - адами асыл қасиеттер. Ол дегенің - бас м‰шесі ж‰рек секілді қаланың ізгілікті көздеген бас әкімі» - [3] өз еңбегінде.

Ж‰сіп Баласағұн әрбір ізгілікті істің алдында Құдайдың құдіретін еске алып, оның әлем мен адамды жаратқан ерекше құдіретін айтады. Құдайдың адамды қаншалықты с‰йетіні адамның жаратылысынан көрініп тұр.

Дастандағы Құдайды с‰ю әлемнің әдемі ‰йлестігі мен адамның асыл қасиетін танытудан туған. Ақын өз шығармасын Құдай алдындағы құлшылығын мойындап, кішілік көңіл-пейілімен көрсеткен мол махаббатын айтумен бастайды да, соңында сөз таба алмай қиналған к‰й кешеді. Құдайдың құдіреті мен ізгілігін толық танытып айту м‰мкін емес.

Дастанда Құдайдан кейін мадақталатын, с‰йіспеншілік тудыратын тұлға - Пайғамбар. Оның адамдар қауымын аңсап келуі де - мол махаббаттың нәтижесі. Құдай адамды ерекше ықыласпен с‰йіп, мейіріммен жаратса, оның өкілі Пайғамбар да адамдарды с‰йіп өткен.

‡мбетіне тілек, бағыт берді ол! [14].

3858. ¤гд‰лмішке тағы айтты Елік:- бұл сенің

Ағаң, ойлы адам екен, білсеңіз

Сөзін естіп, сезбесем ой - к‰лігін

Құлқын, т‰рін , қылық-мінез, білімін

Естіп, оқып, көңілімнен өткіздім.

Қайтсең де енді тілегіме жеткізген [14].
Сөйтіп дастанда көрінетін төрт кейіпкер де бір-бірін адамгершілік қасиеттерін тәнті еткен жандар. Сонда да олар бір-бірімен кездесуді қалап, қызметте де, тірлікте де бір болуды тілейді. Бір-бірін іздеп тапқан осы кейіпкерлердің өзара қарым-қатынастары тағы да с‰йіспеншілікке толы. Әр істе де шын пейіл көрсетіп, с‰йе білу - зор қасиет. Дастандағы мол махаббат оқырманын жақсылыққа жақын етіп, ізгілікке бастайды. Дастандағы кейіпкерлер тез т‰сініп, жылдам жарасып жатады.

Ж‰сіп Баласағұн тереңдеп таныған кісіге т‰пкі ой-арманы ізгілік екенін байқатады. Ізгілікті дәріптеу арқылы ақын т‰пкі ой-армандарын табыстырады. Ізгілікті дәріптеп, марапаттауға ақын өзіндік таным қабылдауларын қолданған. «Құтты білік» мазмұны соншалық бай,әрі ауқымды. Ж‰сіп Баласағұн адамдық әлемді м‰сіндеуге әр қырынан келеді. Сөйтсе де әрт‰рлі тақырыптар бір ғана ізгіліктің қыр-сыры мен құдіретін ашып, танытуға жұмсалады. Дастанның аты «Құтты білік» болса, сол құт пен бақты табатын білік-ізгілік. Ізгілік - Ж‰сіп баласағұнның ең басты айтар ойы. Осы ізгілік туралы айтуды ақындағы ізгілікке құштарлық пен ізгілікке іңкәрліктен бастаған жөн. Әрбір кейіпкер өз аты мен затына айналған ұғым, қасиетті таныту қамында көрінеді. Айтолды - құт-береке, бақтың көрінісі. Оқиға мен әңгіме сұхбаттың басталар тұсында Айтолды тірлігі тақуалыққа жақын еді [11.188].

466. Бірде өзін-өзі сөгіп қашыққан

¤нерім - мың , қалдым оқшау халықтан! [14].

Оның бетін бұл өмірдің ісіне қаратқан - К‰нтуды бектің ізгілігі. Құт-береке, бақ бейнесіндегі Айтолдыны тәнті еткен бек сарайы емес, оның ізгілігі.
487. Келіп жетті Елік тұрған ордаға

Ақыл ділі к‰ткен тілек орнына

Қызметіне өзімді арнап бергім кеп [14].

Дастанның құрылымында символдың сипаттық ерекше орын алатыны белгілі. Әділет бейнесіндегі К‰нтуды - ізгіліктің сақшысы. Оның бек, Елік сипатында келуі құт-береке, ақыл ой, қанағат-рақымның ізгілікке кіріптар, ізгіліке құштар екенін көрсетеді [3].

939. Жерді өпті де, Айтолды т‰регелді

Әділ төре өзіңсің, демер елді!

¦лық болдың - жасың ұзақ болғай-ды

Ізгіліксің - басың есеп болғай-ды [14].

Заңды т‰зу ж‰ргізсе егер, ж‰лгілеп!

Екі әлемде к‰ні оңынан туады [14].

Баласағұн заманындағы батырлық, бағландық тіні бөлек. Ежелгі дәуір ақыны ең әуелі жау - дос, жауынгерлік, ерлік деген абстракциялық т‰сініктердің нақты суреттерін сызады. Олардың қоғамдық, әлеуметтік қисындарын алға тартады. Қызыл сөзбен әспеттемей, поэтикалық әрін де жоғалтпай, өзекті заңдылықтарын т‰сіндіреді. Жау дегеннен-ақ жау шапқандай бай-баламдап, ұрандап жан таласып, жан бергін деп «‰рейді» ұшырмайды. Ежелгі т‰ркілердің Баласағұн жазған танымы өзгелеу, әлдеқайда байсалды, биіктеу көрінеді. Жаудың аты жау. Жаусыз қалай жауынгер болмақ? Атың, атағың, к‰ш-қайратың, кісілігің, білім-парасатың, адамшылық қасиетің, арсыздығың - бәрі де жауың мен к‰ресіңнен танылады. Ерлер жаугершілікте сынға т‰седі., жаугершілікте ширайды. Жаумен жауынгер болып шығасың, жау атыңды жалпақ әлемге жаяды, абыройыңды асырады. Жау екен деп жаныңды отқа тастама. К‰шті, саны басым жау болса елші салып тілдес, жақындаспаққа ниет қыл. Табысқын, сыйласқын, сонда да мәмлеге келмесе, табысуға иілмесе соғыс, жеңіп ал дейді. Ал жауласқан екенсің, сақ, сабырлы бол, шабуылды шұғыл бастап, тез бітір, жау әскерінің аз-көбін біліп сырыңды алып қоймасын, көзі ‰йреніп ‰лгірмесін дейді [3].

2366. Созба ұрысты - жау сырыңды алады,

Көп қараса, көзі де әбден қанады...

Көргеннен соң, ‰йреніп басылар...

Жіті адымда! ¤лдің - созсаң арбасып [14].

Ел қорғауды, қаћармандықты осындай оралымды ойлармен әрі ақтайды, әрі қайрап жігерлендіреді. Қолбасылар, әскери құрылымдар, баћад‰рлерді қалай ұстау туралы толғаныстары өз алдына. Бұл да бір заманына сай бөлек ұғым, серпінді, сергек тебіреністер.
2425. Ел жаулаушы қылышымен алады,

Ел бастаушы қаламымен алады!

Ал, қаламсыз - басшысыз, ел шашылар

.

Елді, жерді табындырса қаламың,

деген де тебіреністері бар. Хас сарбаздар хақында:

Жаман болмас - жақсыларды жақтасаң.

Ат - баптаса, ұшқан құспен жарысар! – [14]

деп, қосынды ұстау, тәрбиелеу, қолбасының қосын алдындағы хақын, парызын саралайды... Бәйіттен-бәйітке ауысқан сайын б‰тін тараудың мазмұны айшықталып, қаћарман баћад‰р тұлғасы көзге елестейді. Қандай басшы, қандай батыр жаћангер болмақ керектігі б‰тін тұлға - бітімімен мінез-құлық, ақыл-парасатымен аңғарылады. Елдік, ерлік деген қасиетті ұғымдар таза ппоэтикалық суретке айналумен бірге, санаға берік ұялайды.

2045. Ж‰ректілер ж‰рексізді бастаса,

Ж‰рек бітер бәріне де басқаша!
Біл, арыстан басшы болса иттерге,

Арыстандай к‰ркірер кеп иттер де! [14]

Баласағұн т‰ркі елінің тағы бір серпіліп, тізесін жазып өркениетке ден қойған тұсы. Сондағы, қайтсек ел боламыз, қайтсек іргелі ел, берік мемлекет боламыз дегендегі құтты тұғыр, алтын бесік - білім, білік еді. ‡лкен мұратқа бет бұрғанда, тәріңінен тілек тілеп, елдікке ден қойғанда сол мемлекеттің, халықтың қаймағы - ерлері, анасы, баласы, ақсақалы қандай болмақ? Елдіктің таяныш, тіректері, бектері мен игі-жақсылары қандай болып, қайтпек керек? Осы сауалдарға жауап іздей отырып, Ж‰сіп Баласағұн сан т‰рлі әлеуметтік топ өкілдерінің, сан алуан адамдардың портреттерін жасайды [10.154].

Есті-ессіз, ұлық-кішік бар - онда.

Бай-кедей бар , надан, аңқау, бар залым!

Басқаратын қандай болу керек бек?! [14].

Ақыл керек, бекке керек білік те,

Сақилық та керек лайық жігітке.
Бек халықты тек білікпен сендірер,

Барлығын да ақылына жеңдірер.

Заң, ұятты сақтай білер ж‰гініп!

¦рпағы өссе, тарайды ұрқы көшелі... [14].

Бегің қорықпай, кейде қорқып тұрады ел,

Бегің онда қорқау болды, ұға бер...
Яғни, елдің құты - білімді, мейірімді бек... ¦шқалақтық, жеңілтектік, ызақорлық, қызбалық, тыраштанушылық, ашкөз сұғанақтық, өтірікші, опасыздық - осының бәрі де ортағасыр ғұламасының сөзімен айтқанда «надандықтың белгісі!»
Мешкей тынып, сұғанақ көз тояр ма?

Ашкөзділер жаћанда жеп тояр ма?

К‰ллі жаћан емі қонбас, жазылмас!

Сұғанақ көз көрде ғана қояды.

Кедеймін дер, әлемді оған қиса да! [14].

Елді тұтас ұстағысы, әділ билегісі келетін бекке бұлардан басқа да ‰ш қасиет керек дейді ғұлама. Қаћарман жігерлілік, жомарттық және шырын тіл. Бек те, ұлық та, құл да, к‰ң де тілге, сөзге ж‰гінген. «Т‰ксиген ж‰з, іріген сөз, құр кердең» елді бектен жирендіреді, өнерлі ойлы бектің «даңқы өсіп, төрден орын тиеді» дейді тағы.

Қараның ең қоры ол елде, масқара!

Бегі ішсе, елдің шырқын алады!

Тоқсан толғамның т‰йіні - әділ заң, білім, ақылда. Елдің құтын тасыты, ырысын арттырсаң, елден де береке көресің, м‰мкіндігі мол, бай елден өзің де аласың. Елді саясатпен т‰зе. «Ел былығы саясатпен арылар!» Егер, ер елге әділ заң т‰збесе, ел обырлардың жеміне айналады «ел қырқысып, бұзылар, тұғыр құлар, бектік жығылар» - дейді ойшыл.
¤зің - бексің, д‰ниеге құл болма,

‡кім к‰тпе, өзің билеп бұр жолға!

Жақсылыққа іңкәрланар жаман да.

Ел ‰стінде жалаңдар сол арамдар.

Ессіздердің көзі ашылмас елінде.

Т‰гел ізгі болар атшы, қосшысы! [14].

Кім дана болса, жақын білімге,

Біліктіні жақын тартар т‰бінде.

Білімнен әзіз не бар дейсің жаћанда,

«Білімсіз надан!» десе, қорлық адамға! –
деп т‰йеді. Ж‰сіп Баласағұн пайымдауынша, «кісі асылы екі т‰рлі, бірі бек те, бірі дана елбасы», ізгі, ұлағатты кісі екі т‰рлі «бірі - ұстаз да, бірі – шәкірті». Қараны айтсын, ханды айтсын, ең әуелгі қасиетті, қадірлі нәрсе білім деп санайды.
Білімсізге төрден орын болса, көр:

Төр - босаға, ал босаға болды төр!

Есік - биік, төр - тағыңның өзінен!

Мейлі ол төр, мейлі есіктің иесі! [14].

«Құтты білік» т‰ркі елінің ел болу жолындағы қоғамтану, елтану дастаны десе де сияды. Көркемдігі кемел, ойы зерек, тұғыры берік ақылман трактаттың қазақ жерінде жазылуының өзі,осы өңірді мекендеген жұрттың құпия да қастерлі жазуы болғандығының өзі көп жайды меңзесе керек. «Құтты білік» жазылған тұста «Игорь жасағы жайлы жыр» да, «Моңғолдың құпия шежіресі» де д‰ниеге келмеген- тін. Орта Азия, т‰ркі тарихының аласапыранға килігіп, т‰ркі дарабоздарының шашасына да, санасына да шаң тимеген тұнық тұста туған туынды. Сонысымен де қымбат. Қазіргі қазақ еліне байырғы елдік, мемлекеттік дәст‰рін, суреткерлік салтын сезіндіруімен қымбат.