I теоретические основы логопедии

253 
арқылы біртіндеп дыбыстық белгінің күшін, ұзақтығын, қарқынды ажыратуға 
үйренеді.  
Бала түсінетін сөздерді молайтуда бала бір уақытта сөзді естіп затты көріп
онымен іс-әрекет жасағаны өте маңызды. Сөзбен зат арасындағы байланыс 
есту және көру сезімдерінің бірнеше рет сәйкестендірілуі арқылы болады. 
Бала заттарды көріп естігеніне деген реакцияларын басып тастамай , оларды 
күшейту, таң қалу, қызығушылық таныту маңызды болып саналады. Бала 
заттармен іс-әрекет жасағанда заттардың атаулары, олар туралы түсініктері 
тез қалыптастырылады.  
Сөз түсінік болу үшін, сөз жалпылама мәнге ие болуы үшін, сөзді бірнеше 
рет қайталаумен қатар көп шартты байланыстарды, әсіресе қимылдарды 
үйреткен жөн. Бала заттармен әрекет жасау барысында затпен сөздік нұсқау 
бойынша неғұрлым көп тапсырма орындау білігін меңгеруі керек: сүт іш, 
сүтті құмырадан құй, сүтті үрле т.с.с.. Ұқсас тапсырмалар беріп іс-
әрекеттерін сөзбен байланыстыру арқылы баланы ана тілінің грамматикалық 
үлгіде меңгеруге үйрету керек. 
Мүмкіндігінше ерте, баланы сөз тіркестерімен, фразаларды қабылдауға 
үйретеді. Олардың алғашқылары үлгі түрде болады: сөздер белгілі кезекте 
интонациясы өзгертілмей айтылады. Балаға айтылған нұсқаулар, күнделікті 
тұрмыстық сипатта болады. Ең алдымен, ол бір адамды түсінуді үйренеді, 
кейін баланың көбейіп келе жатқан мүмкіндіктеріне сай, осы жұмысқа оны 
қоршаған ересек адамдар да қатыстырылады. 
Фраза өзімен өзі түсінікті болмайды, ол баланың жүйке жүйесіне жалпы 
әсердің бір бөлігі ретінді түсінікті болады. Фразаларды түсінуі, басында 
жағдайға (ситуацияға) сай жеке бөліктерден тәуелді болатыны ескеріледі, 
сондықтан фразаларды айтқан кезде сөздердің ретін, интонацияны ауыстыру 
қажет емес. 
Бала мынадай нұсқауларды түсінуге үйренеді: «есікті аш», «орамалды ал», 
«кітапты ал», сабақ барысымен және тұрмыстық жағдаймен байланысты т.б.
Мұндай нұсқауларды түсінуге үйретуге арналған жұмыс ым-ишараға,
сүйеніп жасалады, балаға көрнекі-бейнелі-әрекетті кешенді жағдайды 
сөзбен байланыстырып саналы түрде қабылдауға көмегін тигізеді.
Қабылдау мүмкіндігі баяу дамиды, сөзді түсіну тек қана қабылдаудың көру 
мен тактильді-вибрациялық анализатор жағынан (фонация кезіндегі дауыс 
перделерін, шығарылған ауа ағымының күші мен бағыттылығын сезіну, т.б.) 
дайындалғанында ғана мүмкін болады.
Біртіндеп есту және қимылдарды ажырату анықталады, баланың өзіндік 
сөйлеу тілі мен оны түсінуі дамытылады. Акустикалық анықсыздықтар 
алғашқы болып жойылады, кейін өзіндік сөйлеу тілінің қателері түзетіледі. 
Өзіндік сөйлеу тілін қалыптасуы фонематикалық қабылдаудың, әлсіз 
акустикалық ажыратулардың дамуына байланысты болады. 
Жұмыс барысында баланы саналы түрде сөйлеу тіліне талдау мен 
жинақтауға үйретуге көңіл бөлінеді.
Н. И. Жинкин (1972) балаға сөздерді қайталатып жаттатпай, керісінше
баланы саналы түрде таңдау жасатып ойлауға бағытталған тапсырмаларды 

254 
орындау жағдайына итермелеуді ұсынды. Жұмыс кейін кеңейіп 
біріктірілетін шағын тақырыптар жағдайында жүргізіледі. Бұл баланың 
өзінің сөйлеу өнімі мен басқалардың сөйлеу тілін саналы түрде түйсінуіне 
әкеледі. Заттық-сөздік қиыстырулармен жасалған жұмыстан соң әңгімелеу 
мен оқығанды айтып беруге көшуге болады. 
Балада логикалық, грамматикалық және тақырыптық топтарын (ыдыс-аяқ; 
жиһаз; қол жуу, сабын, сүлгі, су, жуу, сүрту; ұшу.) түсіну қалыптасады. 
Біртіндеп күрделенген фразаларды, нұсқауларды, тапсырмаларды түсіну 
бойынша, өз сөзімен айналасындағылардың сөйлеу тілінің құрамын саналы 
түрде талдау мен жинақтау жұмысы жүргізіледі. Баланы бірінші 
қалыптасқан қате пікір бойынша қызбалық түрде әрекет жасамай, фразаны 
соңына дейін тындауға, оның мазмұнын түсінуге үйретеді, Баланың сөйлеу 
тілін түсінуі көпке дейін жағдайға, контекстке, оның жалпы жағдайына, 
сабаққа деген эмоциональды көңіл-күйіне және басқа факторларға 
байланысты болады. Жұмыста сөйлеу тасқыны алдымен тоқырап, кейін 
толық айтылады. 
Жұмыс жалпыламалардан нақтылауға қарай жүргізіледі: түс— қызыл, көк; 
дәм— қышқыл, тәтті т. б. Нақты акустикалық ажыратуларға үйрету (тында-
көрсет) грамматикалық құрылымдарды түсінуді, дыбысталуы бойынша 
ұқсас сөздердің мағынасын түсінуді қамтамасыз етеді.
Бала 
сөздің 
дұрыс 
дыбыстық-буындық 
құрылымын 
іздегенде
жаттығуларды (тапсырмаларды) орындаған кезде бекіген сөздермен естіген 
дыбыс қосындыларын салыстыру іске асырылады. Қоршағандардың сөйлеу 
тіліне назар аудару және сын көзбен қарауға үйрету қажет. 
Бала қоршаған орта дыбыстарын тындап, оларға қызығушылық танытып, 
оларға еліктегісі келеді. Мысалы, таңертеңгі уақытта ұйқыдан ояну. 
Сенсорлы алалиясы бар балалардың жазуымен оқуы бұзлған болса да,
сауат ашуға мүмкіндіктері бар. Сауат ашуға оқытуды неғұрлым ерте 
бастаған жөн. Баланы сауат ашуға ол кейбір дыбыстарды әлі айта алмаса да, 
үйретеді.
Практикалық тәжірибе мен зерттеулер көрсеткендей әріптерді меңгергенге 
және дыбыстарды қосу техникасына кері әсерін тигізбейді. Бала дыбыс, 
буын, сөзді естіп алып, әріпті, немесе буын жазылған параққа қарап, 
буындарды біріктіреді, кеспелі әліппеде сөздер құрастырады Осылай 
біртіндеп балада фонемамен, графема, артикулеманың байланысы 
қалыптастырылады. 
Жұмыстың бастапқы кезеңдерінде және де, қиын жағдайда, жұмыстың 
тиімділігі тек қана баламен жүйелі, ұзақ уақыт жұмыс жүргізілгенде ғана, 
әсіресе жеке сабақтар арқылы, оларға белсенді сөйлеу тәжірибесі қажет 
болғанда кейде шағын топтарға біріктіріп жүргізгенде іске асырылады. 
Арнайы стационар жағдайында түзету жұмысында ақауды жартылай теңелту 
жылдамырақ болады.
Мұндай балалармен жұмыс күрделі, әртүрлі жағдайда, әр түрлі тәсіл 
қолданғанда тиімді болуы мүмкін. А. Г. Ипполитованың ойы бойынша, 
жұмыстың алғашқы 3—4 айында түсінбеумен сөйлемеудің ең қиын 

255 
жағдайында баланың 8—10 сөзді түсінуіне қол жеткізуге болады, алайда, 
2—4 сөз оның белсенді сөз қорында пайда болады. Тиімділігі аз болған соң, 
жұмыстың қажет- қажет еместілігі туралы сұрақ туындайды. Алайда, М. Е. 
Хватцев, ең ауыр жағдайда жұмыстың мәні туралы айтып, 1-2 сөз 
түсінбейтін, сөйлемейтін бала үшін, қалыпты дамыған бала үшін мыңдаған 
сөздермен тең деген ойын айтқан. Сенсорлы алалиясы бар балалардың саны 
жеке мекемелерде аз, олармен қарым-қатынасқа түсу қиын, олардың тәртібі 
ерекше, зияты төмен. Осыған байланысты, жұмыс темпі де баяу, үзілістер 
ұзақ. Арнайы стационар, арнайы балабақшадағы сабақтардың мөлшері 
әртүрлі, баланың жағдайына байланысты — 3—5 минуттан, 20—30 минутқа 
дейін, күніне 2—3 реттен. Кейіннен, амбулаторлы жұмыста бала аптасына 
2—3 рет, 20— 30 минуттан сабақ алып, үйде бекіту жұмыстары жүргізіледі.
Сенсорлы алалиясы бар балалардың кейбілеулері сөйлеу мүмкіндіктері 
шектеулі балаларға арналған мектептерде немесе көмекші мектептерде
оқып, логопедтің көмегін алады. 
Сенсорлы алалияның диагностикасы күрделі, көп жағдайларда
қорытындыны мөлшерлеп шығарады. Сенсорлы алалиясы бар балаларды 
келешекте зерттеп, олармен жасалатын түзету-тәрбиелеу жұмысының 
жүйесін құру — логопедия теориясы мен тәжірибесінің өзекті мәселесі 
болып табылады.

жүктеу/скачать 5.47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: