МЯ‘НЯВИ ЭЮЗЯЛЛИЙИН лирик-психолоъи

Бу дюврц сяжиййяляндирян Й.Гарайев йазыр: «70-жи илляр театрда айрыжа, мцстягил бир лирик-психолоъи цслубун йцксялиши вя мющкямлянмяси илляри олду. Ж.Жаббарлынын сярт реалист драматурэийасындан, С.Вурьунун мянзум вя поетик театрындан, М.Ибращимов, С.Рящманын йени новатор комедиогра­ф­ийа­сындан сонра психолоъи тямайцл, цслуби бир истигамят сявиййясиндя сящнядя тясдиг вя тясбит олуна билди.

Театрын вя бядии фикрин мцасир инкишаф мярщялясиндя психолоъи драмын юн плана кечмяси бир просес кими ганунауйьун вя мянтиги щадися иди».³¹

Илйас Яфяндийев «Сян щямишя мянимлясян» ясяринин йаранмасы иля ялагядар йазыр ки, о пйесин мейдана эялмяси тарихи бир мащнынын тя‘сири иля баьлыдыр. «Гараэиля» адлы халг мащ­нысыны мян чох хошлайырам. Щяр дяфя гулаг асанда мяня еля эялир ки, о мащны иля ялагядар ня ися демяк истяйирям­...Бир ахшам Тофигин кабинетиндя отуруб сющбят едяркян те­­левизийада «Гараэиля» мащнысыны мцьяннилярдян бири охуйу­р­ду. Арамызда беля бир сющбят олду:

«Бу мащныйа гулаг асанда ня ися накам бир мящяббят ящвалаты йазмаг истяйирям.

-Йаз! Анжаг, сян аллащ, тяблиьатдан-заддан йазма, лирик-психолоъи бир драм ясяри йаз!»³²

Психоло­ъи бир сяпэидя йазылмыш ясярин мяркязиндя йенийетмя бир гызла ащыл бир кишинин уьурсуз мящяббяти, инсанларын бир-бириня гаршылыглы мцнасибяти, мя‘няви мя‘сулиййяти вя жавабдещлийи дурур. Йазычы бурада, щеч вахт гожалмайан вя кющнялмяйян мящяббятин няйя гадир олдуьунун, онун цлвилийинин, мя‘няви эюзяллийинин лирик, инжя тясвирини вермишдир. Црякачан бир мащныны, лирик бир няьмяни хатырладан ясярдя йазычынын исте‘дады, сяняткар мящаряти ачыг шякилдя эюзцнц эюстярир.

Ясяр щаглы олараг мцяллифиня бюйцк шющрят газандырмышдыр. Пйесдяки щадисялярин жяряйан етдийи жоьрафи мякан чох да эениш дейил, тясвир олунан сурятлярин сайынын да азлыьы иля о бири ясярлярдян фярглянир. Лакин бюйцк сяняткарлыгла гялямя алынмыш мясялянин мащиййяти, онун идейа-бядии вя естетик дяйяри, ясярин тя‘сир гцввяси олдугжа бюйцкдцр.

Сон иллярдя ядябиййатда юзцня йер тапмыш лирик-психолоъи драмын илк нцмуняси олан щямин ясярдя И.Яфяндийев щадисяляри, ясасян йаш вя дцнйаэюрцшляри е‘тибариля бир-бириндян фярглянян ики персонаъын мцряккяб психолоъи диалогу цзяриндя гурмушдур.

Образларын бири эянждир, 18 йашлы щямин гыз орта мяктяби тязяжя гуртарыб, лакин гябул имтащанларында бир бал аз йыьдыьына эюря бу ил института дахил ола билмямишдир. Щяйаты китаб сящифяляриндян юйрянян, онун енишли-йохушлу йоллары иля щяля аддымламайан Нарэиля ишыьа, азадлыьа жан атыр. Ядиб, тяжрцбясиз, садялювщ, лакин аьыллы, дахилян зянэин бир эянжля, бюйцк цряйя, тямиз виждана вя саф мя‘нявиййата малик олан Щясянзадя кими мцасиримизин дахили алямини, онларын кядяр вя севинжлярини, ажылы-ширинли эцнлярини эюзляримиз гаршысында жанландырыр.

Инамла демяк олар ки, Нарэиля йазычынын йарадыжылыьында йени бир кяшфдир. Онун тямиз гялби эцжлц вя тцкянмяз щяйат ешги иля чырпыныр. Цряйиндя йува салмыш саф щиссляр эцнляр кечдикжя бюйцйцр, жошгун цлви мящяббятя чеврилир. Ушаглыг вя эянжлик илляри язаб вя язиййят ичярисиндя кечмиш Нарэиля еля илк эцндян Щясянзадя иля мя‘нян вя рущян бирляшир, онлар бир-бирлярини дяриндян дуймаьа башлайырлар. Щясянзадя иля достлашдыгдан сонра Нарэиля щяйата, йашамаьа мящяббяти артыр. Бцтцн инсанлары Фяряж кими худбин, рийакар, рязил щесаб едян Нарэиля Щясянзадядя ишыглы бир дцнйа кяшф едир вя щеч бир тяряддцд етмядян бцтцн юмрцнц, эянжлийини, тямиз вя аловлу цряйини щямишялик она вермяйя щазырдыр.

Нарэилянин йашадыьы аиля шяраити, онун дцшдцйц микромцщит, кечирдийи щяйат тярзи, йекнясяклик бу эянж гызы тянэя эятирмишдир. Аилядя онун ляйагяти, эянжлик гцруру аддымбашы тящгир едилир, о ата гайьысына, ана нявазишиня мющтаждыр. Валидейн ожаьынын истисиндя гызынмайан бу гыз щяйатда юзцнц тянща щисс едир, юзцня цряк досту, кюнцл сирдашы ахтарыр. Сарысач гыз да, Сурик вя Додик кими достлар да онун мя‘няви ещтийажларыны юдямяйя гадир дейилляр. Тямиз вя инжя гялбли Нарэиля эюзяллийя, сяадятя жан атыр. Деспот, залым аталыьы Фяряжин гяддарлыьы, тящгирляри, она гаршы кобуд ряфтары, анасы Нязакятин ирадясизлийи вя горхаглыьы гызы тянэя эятирир. Щяйатда кимсясиз, тянща галмыш Нарэиля бу гаранлыг мцщитдян узаглашмаг истяйир. Лакин бу чятин­ликляря, тящгирляря, тянщалыьа бахмайараг о, бядбинляшмир, цмидля йашайыр. Нящайят ахтардыьыны тапыр. Нарэиля, 20 ил бундан яввял севимли арвады Хуршуд ханымы итирмиш, инди тяк-тянща йашайан, сачларына дян дцшмцш 46 йашлы гоншусу Щясянзадянин евиндя юзцня йува гурмаг, онунла хошбяхт олмаг арзусу иля йашайыр. Инсанлары щяля йахшы танымайан, щяйат тяжрцбяси аз олан Нарэиля анжаг Щясянзадя иля хошбяхт олажаьына цмид бясляйир. Нарэиля Щясянзадяйя дейир: « Дцнйадакы адамларын щамысындан чох мяним хошума сиз эялирсиниз!» Мцряккяб характеря малик олан бу гыз Щясянзадяни щяйат идеалына чевирир, ону вцгар вя мярдлик рямзи щесаб едир: «Сиз мяни истясяниз дя , истямясяниз дя мян сизи щямишя... йетмиш йох, лап йцз йашыныз оланда да севяжяйям... Юзц дя мян сиздян тез гожалыб юляжяйям. Юзцнцз эюряжяксиниз... Хащиш едирям бир дя бундан онра мянимля йаш барядя данышмайасыныз...Йахшымы?»

Ясярин икинжи гящряманы Щясянзадя, щяйат йолдашы вяфат етдикдян сонра щеч кимя мейл салмамыш, йеэаня оьлу Айдынын тярбийяси иля мяшьул олмуш, инди дя онунла бирэя йашайыр. Дцнйаэюрмцш, алижянаб, тямиз вижданлы бир инсан олан Щясянзадя аиля сяадятиндян, мящяббятин щярарятиндян чохдан мящрум олмушдур. Бюйцк бир завода рящбярлик едян, коллективин гайьысыны чякян бу инсан тянщалыг щисс етмир.

Щясянзадя Нарэилянин саф вя тямиз дуйьуларына гаршы лагейд гала билмир, бюйцк щяйажан вя сарсынтылар кечирирся дя, тямкинини горуйуб сахлайыр, вижданынын щюкмц иля щярякят едир: «Ня цчцн щямишя о гыз, эедяндян сонра мян юзцмц бу гядя йалгыз, бу гядяр гямэин щисс едирям? Еля бил ки, о бир дя гайытмайажаг... Ня цчцн мян гяти гярара эяля билмирям? Йохса мян бюйцк инсан мящяббятинин гцдрятиня инанмаьы йадырьамышам?» Щясянзадя хошбяхтлийи дцзэцн баша дцшя билмяйян, эянжлик щиссийатына гапылан, аьыллы олса да, аьыллы щярякят етмяйян Нарэиляни алдатмаьа чалышмыр, онун арзуларыны пуч етмяк истямир. Ейни заманда о, йаранмыш сямими хейирхащ мцнасибятлярин инкишаф едиб гол-ганад ачмасына йол вермир, щяр сюзц юлчцб бичир, чох ещтийатлы щярякят едир ки, гызын гялбини сындырмасын. Щясянзадя чалышыр ки, Нарэиля зящмятя, ямяйя мющкям баьлансын, щяйатда дцз йол тутсун вя щяйаты, инсанлары дцзэцн дярк етсин.

Драматург бюйцк усталыгла Щясянзадянин дахили алямини ачыр, ону охужуйа ясил хейирхащлыг вя фядакарлыг нцмуняси кими тягдим едир. Щясянзадянин мцдриклийи вя гайьыкешлийи Нар­эиляни жясарятляндирир, о цряйиндян кечян арзуларын вя истяк­лярин щамысыны чякинмядян Щясянзадяйя дейир.

Хошбяхтлийин ясл мя‘насыны инсанлара, жямиййятя, халга хидмятдя эюрян Щясянзадя Нарэиляни аиля батаглыьындан да, вящши Фяряжин ялиндян дя гуртарыр, ону эениш вя ишыглы щяйат йолуна чыхарыр. Бундан ялавя, кцсцлц доланан ана иля бала арасындакы «сядди» учурур, онлары барышдырыр. Нязакят ханымла Нарэиля арасында яввяллярдя олдуьу кими мещрибан ана-бала мцнасибятляри йенидян бярпа олунур.

Щясянзадя Нарэилядян узаглашмаг цчцн алижянаб щярякят едир, иш йерини дяйишдириб башга шящяря кючцр. Йазычы эюстярир ки, Щясянзадянин гябул етдийи бу гярар сон дяряжя аьыллы, тямиз црякли бир инсанын ядалятли, дцзэцн щюкмц иди.

Нарэиля юз арзусуна чата- Щясянзадя иля говуша билмир, лакин бцтцн бу щярякятляр гызын гялбиндя бир ишыг йандырыр, онда щяйата, инсанлара, йашамаьа бюйцк цмид йарадыр.

Ясярдя цз-цзя дуран ики Инсанын арзу вя истяклярини севян вя севдикляри цчцн дя щяйяжан кечирян цряклярин инжя сясини, гялб дюйцнтцсцнцн бядии тясвирини эюрцрцк.

Пйесдя ясас конфликт дя бу ики сурятин бир-бириня бяс­лядик­ляри мцнасибятлярдян, дахили щяйяжанлардан йараныр. Ясярля таныш олан охужу бюйцк фярящ вя гцрур щисси кечирир: Ня йахшы ки, щяйатда мярд, хейирхащ, хырда щисслярдян узаг, бюйцк црякли Щясянзадя кими алижянаб инсанлар вардыр!

И.Яфяндийевин исте‘дадлы бир сяняткар кими инсан гялбинин ян дярин гатларына нцфуз етмяк габилиййяти, инсан тябиятини вя психолоэийасыны усталыгла ишыгландырмаг мящаряти бу пйесдя юзцнц даща парлаг бир шякилдя эюстярир. Мцряккяб психолоъи диалог формасында гурулмуш, драматик мцкалимя цсулундан, лирик тясвирдян, мцхтялиф мащнылардан, йуху сящняляриндян, романтик цнсцрлярдян истифадя едян йазычынын ясас мягсяди ондан ибарят олмушдур ки, пйес бядии жящятдян даща дольун чыхсын, охужу вя тамашачыларын хошуна эялсин.

Ясярдяки диэяр бир йахшы жящяти дя гейд етмяк лазымдыр ки, яэяр «Атайевляр аиляси»ндя мянфи образларын фяалиййят даиряси даща эениш олуб, онларын сясляри дя даща ужадан чыхырдыса, «Сян щямишя мянимлясян» ясяриндя мцсбят сурятляр щадисялярин эедишиндя вя щяллиндя ясас рол ойнайыр, мцщцм проблемляр онларла баьлыдыр вя бцтцн мювгелярдя цстцн фяалиййят онларын ялиндядир.

Ясярин ясас сурятляри Нарэиля иля Щясянзадядир. Бунунла йанашы Нязакят, Фяряж, Ряшид, Фяряжов, Сарысач гыз вя б. образлар да тясвир олунмушдур ки, бунларын щяр бири ясярдяки мятляблярин, йазычы мягсядинин ачылмасында мцяййян рол ойнайыр.

Драматургун тясвир етдийи Нязакят вя Фяряж дя мараглы, йадда галан, ориъинал жизэиляря малик олан образлардыр.

Нарэилянин анасы Нязакят яслиндя о гядяр дя пис адам дейил, лакин Фяряжин тя‘сири алтына дцшдцкдян сонра, гызына гаршы мещрибанлыьыны, инсани хцсусиййятлярини итирмиш, горхаг вя ажиз, щеч бир щцгугу олмайан ев гуллугчусуна чеврилмиш бир гадындыр. Тяклик горхусу вя ещтийаж щисси онун фяаллыьыны, щцгугларыны ялиндян алмышдыр. Араларында няинки мящяббят-севэи, щятта щеч бир мя‘яви-рущи йахынлыг, инсани мцнасибятляр олмайан язазил Фяряж кими бир адама яря эетмяйя мяжбур олан Нязакят тамамиля дяйишмишдир.

Нязакят она эюря беля бир адама яря эедир ки, о щяйатда тякдир, кюмяйя, мадди йардыма мющтаждыр. Фяряжин «Щюкмдарлыьы» Нязакяти мцт‘иляшдирир, итаяткар бир гула чевирир, юз щцгугуну тяляб етмяйя жясаряти чатмыр. Щятта яри ону мяжбур едир ки, юз доьма, йеэаня баласы олан Нарэиляни евдян говсун. Дцздцр Нязакят Фяряжин бу тялябини йериня йетирмир, чцнки инсани кейфиййятлярини там итирмямиш Нязакятдя аналыг щисси баш галдырыр. Фяряжя гул олмагдан тянэя эялян ана юз щцгуглары уьрунда мцбаризяйя башлайыр. Нязакят жясарятлянир Нарэиляни евя гайтарыр, ана иля бала арасындакы «учурум» даьыдылыр, яввялки мещрибан мцнасибятляр бярпа едилир. Йазычы, бу ишин мцсбят щяллиндя Щясянзадянин хейирхащ фяалиййятини юн плана чякир.

Щясянзадя Нязакятля гаршылашдыгда она дейир: «...Ушаьы доьмаг щяля ишин лап башланьыжыдыр. Ясил мясяля ону бюйцтмяк, инсан арасына, щяйата чыхармагдыр. Сиз ися ону, щяйатынын кюмяйя, инсан цнсиййятиня мющтаж олдуьу ян важиб дюврцндя, яринизля дилбир олуб, юз атасынын евиндян байыра салдыныз!...Яэяр Нарэилянин атасы бирдян дирилиб эялсяйди, сиз она ня жаваб верярдиниз?..Сиз жинайяткарсыныз...Юз ушаьыны юлдцрмяк истяйянлярля сизин щеч бир фяргиниз йохдур». ³³

Бу сющбятдян сонра Нязакят дяйишир, йазычы ананын кечирдийи щяйяжанларыны, дахили изтирабларыны реал бойаларла тясвир едир... щадисяляр инкишаф едир, сящняляр дяйишир, мцяллиф Щясянзадя иля Нязакяти йенидян гаршылашдырыр. Яввялки эюрцшдя Щясянзадяйя «мян сяни биабыр едярям», «сизи кцчянин ортасында даша басарам!» - дейя тящгир едян Нязакят инди тамамиля башга бир «дилдя» данышыр,чцнки о, Щясянзадянин нежя адам олдуьуну дярк етмишдир:

«Нязакят /щяйяжаныны эцжля боьараг/ - Билирсинизми биз барышдыг...

Щясянзадя - Тябрик едирям... Мян буну эюзляйирдим...

Нязакят - Ижазя верин сизя дцнйалар гядяр тяшяккцр едим... Сизин тя‘сириниз олмасайды, биз ана-бала арасындакы ящвалат ким билир щаралара эедиб чыхарды... Бялкя дя щеч юляняжян барышмаздыг... Сиз алижянаб адамсыныз... Сиз дяйярли инсансыныз».³⁴

Эцнащларыны баша дцшян ана Щясянзадядян дюня-дюня цзр истяйир.

Инсанлар арасында тямиз вя саф мящябббяти, яхлаги мцна­си­бя­т­ляри тяряннцм едян «Сян щямишя мянимлясян» пйесинин икинжи ады «Бой чичяйи»дир. Бу ад ясяря тясадцфи верилмямишдир. Орада символик бир «бой чичяйи» образы вар. «бой чичяйи» - йахшы адамлар юлцб эетдикдян сонра онлардан щяйатда ябяди галан йадиэар демякдир. Даь йерляриндя битян бу чичяйин чох мараглы бир кейфиййяти вар - о,хязял олуб гурудугдан сонра да ятрини итирмир.Йахшы адамлар да белядир - юлцб эетсяляр дя йахшы ишляри, эюзял ямялляри унудулмур, щяйатда щямишя йашайыр.

Йазычы беля бир фикри тясдиг едир ки, «бой чичяйини» йаддан чыхаранлар щяйатда хошбяхтликля говуша билмирляр, онлар фярящ вя севинж тапмагда ажиздирляр. Щясянзадя она эюря хошбяхтдир ки, о, щяйат йолдашы Хуршудун хатирясини язиз тутур. Нарэилянин дя юз бой чичяйи вар: атасынын хатиряси она ляйагятля йашамаьа кюмяк едир.

«Нязакят она эюря хошбяхт дейил ки, о юз бой чичяйиня - Нар­эи­лянин атасына хяйанят едиб. Сарысач гыза эюря бу «фярсиз планетдя» ябяди олан щеч ня йохдур. Щяйат бир ичим судур, демяли, бой чичяйи дя мя‘насыздыр. Сарысачларын щяйаты мящз буна эюря дя жылыздыр, сольун вя мя‘насыздыр... Бой чичяйисиз хошбяхт олмаг мцмкцн дейил. Пйесдя ващид бядии мянтигин ифадя вя тясдиг етдийи бу идейа эюзялдир, ишыглы вя шаиранядир».³⁵

Йазычынын эялдийи гянаят ондан ибарятдир ки, бой чичяйиня инанмайанлар цчцн севэи, мящяббят ютяри бир щиссдир, щяйат онлардан ютрц «чискинли пайыз щавасы кими» жансыхыжы вя дарыхдырыжыдыр.

Ясярдя тясвир олунан икинжи дяряжяли образлардан бири дя Нарэилянин ряфигяси Сарысач гыздыр. О. аилядя саьлам тярбийя эюрмямишдир. Атасы щяр эцн ичир, евя сярхош эялир, анасы евдя дава салыр. Беля бир мцщитдя бюйцйян гыз «азад, гайьысыз», «истядийи кими» йашамалы олур. Вахтынын чохуну кеф мяжлисляриндя, ресторанларда кечирир. Щяля щяйатын дибиня там енмямиш Сарысач гыз Нарэилянин заводда ишя дцзялдийини ешитдикдя гяфлят йухусундан ойаныр. О да щяйатда юз йерини тапмаг, файдалы ишля мяшьул олмаг истяйир. «Сярбяст, азад щяйат», ресторан вя кеф мяжлисляри ону тянэя эятирмишдир.

Йазычы Сарысач гыз образыны ясяря дахил етмякля эянжлярин тярбийясиндя аилянин явязсиз ролуну юн плана чякмяк истямишдир.

Сарысач гыздан тамам фярглянян Нарэиля, ятри щеч вахт азалмайан «бой чичяйини» унутмамыш, мцщарибядя щялак олмуш атасынын хатирясини щямишя язиз тутмушдур. Бу ися она щямишя вижданла, ляйагятля йашамаьа, мя‘няви эюзяллийини горуйуб сахламаьа кюмяк етмишдир.

Ясярдя тясвир едилмиш тяклик, тянщалыг мясяляси мцхтялиф йозумларда изащ едиля вя баша дцшцля биляр. Цмумиййятля, тяклик арзуолунмаз, хошаэялмяз бир щал олуб, инсана гям, гцсся эятирир, онун дуйьу вя дцшцнжяляриндя гяриблик, нискинлик рущу ашылайыр. Пйесдяки «тянщалыг» ися йазычы тяряфиндян мцхтялиф аспектдя бядии щяллини тапмышдыр вя ону ики дювря айырмаг олар: ясярин яввялиндяки тяклик, йя‘ни тяклийин биринжи мярщялясиндяки вя финалдакы тяклик.

Накам мящяббятин тясвир вя тяряннцмцня даща чох цстцнлцк верян йазычынын бу ясяриндя иштирак едян бцтцн образлар ясярин сонунда тянщаланыр вя тяк галырлар. Бу щям Нарэиля иля Щясянзадяйя, Нязакятля Фяряжя, Сарысыч гызла Додика, ейни заманда «Гараэиля» мащнысыны охуйан Ряшидя дя аиддир. Лакин бцтцн бу тякликляри йарадан сябябляр, онларын мя‘насы вя бу тянщалыгдан доьан щиссляр бир-бириндян тамамиля фярглянир. Ялбяття, Щясянзадя иля Сарысач гызын, Нарэиля иля Нязакятин тяк галмаларынын сябябляри бир-бириня бянзямядийи кими, онларын охужуда йаратдыьы тяяссцрат да ейни дейилди. Щяр бир «тяклийин» юз мя‘насы вя юзцнямяхсус жящяти вар вя биз ашаьыда пйесин финалындакы тякликлярин бядии щяллини нязярдян кечиряк.

Щясянзадя юз ев-ешийиндян, Нарэилядян айрылыб башга бир шящяря эедирся дя тяк галмыр. Чцнки Нарэиля щеч вахт ону тяк гоймайажаьына сюз вериб. Нарэиля ися сюзцндя бцтюв адамдыр, о, щямишя Щясянзадя илядир. Щясянзадя инди йени бир коллективдя ишляйяжяк, коллективин гайьылары ону тяк бурахмайажагдыр. О, алижянаблыьы да , хейирхащлыг вя мцдриклийи дя «бу шящярдян» «о бири шящяря» апарыб. Бир дя ки, Хуршуд ханым щямишя онун цряйиндядир. Она эюря дя Щясянзадя ясярин сонунда тяк галмыр. Нарэиля илк мящяббятин ширин мейвясини дада билмир, Щясянзадя иля говушмаг она нясиб олмур. Лакин Нарэиля щямишя онунладыр. «Дцнйанын ян йахшы адамы» бцтцн юмрц бойу онун цряйини исидяжяк, Нарэиля йени адамларла ямяк коллективиндя ишляйяжяк, о доьма анасы Нязакятля йенидян юз ата евиндя йашайажаг, анасынын Фяряждян эизлин манат-манат йыьдыьы пула алдыьы жещизля яря эедяжяк. О севинир ки, инди анасы, щеч кимдян горхмадан ону гужаглайыб юпяжякдир. Инди Нарэиля щяйатда цмидля, инамла йашайыр. О, тяк дейил.

Нязакят Фяряждян айрылыб сярбястликля, доьма баласы иля говушур. Ана севинир ки, Фяряжин кюлялийиндян азад олуб, бир дя онун ямриля отуруб дурмайажаг. Кюлялик зянжирлярини гырмыш ана хошбяхтдир ки, Нарэиляни «Ваьзалы» щавасиля ата евиндян эялин кючцряжяк.

Фяряж дя арвадындан айрылдыгдан сонра тяк галмыр. Яввялки хасиййятляри - деспотлуг, гяддарлыг, наданлыг онун юмццк йол йолдашыдыр. Фяряж юляня гядяр дяйишмяйяжяк вя бу кейфиййятляр щеч вахт ону тяк бурахмайажаг.

Пйесдяки сурятляр бир-бириндян тамамиля фяргляндикляри кими онларын щяйат тарихчяляри, талеляри вя «тяклик фажияляри» дя бири диэяриня бянзямир.

«Сян щямишя мянимлясян» пйесини охудугда адамда никбин ящвал-рущиййя, хош тяяссцрат ойадыр, инсана мящяббят, щяйата вурьунлуг дуйьуларыны гцввятляндирир.

Йазычынын «Сян щямишя мянимлясян» ясяриндян сонра гялямя алдыьы нювбяти сящня ясяри «Мяним эцнащыми» адланыр. 60-жы иллярин икинжи йарысындан башлайараг И.Яфяндийев драматурэийасында габарыг шякилдя эюзя чарпан лирик психолоъи ахтарышларын нятижяси олан бу пйес, мцяййян мя‘нада «Сян щямишя мянимлясян»я йахындыр. Бу илк нювбядя ясярин гурулушу иля шяртлянир. Яввялки пйесдя олдуьу кими, бурада да пярдяляр, шякилляр йохдур. Диэяр тяряфдян, севян ашиглярин накам мящяббяти, «айрылма», «тяклянмя» просеси бурада да мювжуддур. Ясярдя драматург мцасир щяйатын актуал мясяляляриня, шяхсиййят вя жямиййят проблемляриня, инсанын мя‘няви сафлыьы кими мясяляря мцражият етмишдир. Йазычы бу пйесиндя дя, бундан сонра йаздыьы «Унуда билмирям» вя «Мящв олмуш эцндяликляр» драмларында да инсанын мя‘няви сарсынтыларыны, драматик конфликтляри, дахили чырпынтылары, эярэин анлары бядии васитялярля охужулара тягдим едир.

Йазычы юз йарадыжылыг цслубуна садиг галараг «Мяним эцнащым» пйесиндя дя яхлаги проблемляри юн плана чякир, инсанларын мцряккяб характери ону даща чох жялб едир. Бурада да ясярин ясас гящряманларындан бири Нуржащан севдийи яриндян айрылыб эедир, чцнки о, Сащибдя юзцня гаршы сойуглуг щисс едир, ондан шцбщялянмяйя башлайыр, щеч бир ясаслы сябяб олмадан гысганжлыг азарына тутулур. Яэяр «Сян щямишя мянимлясян»дя образларын бир-бириндян айрылма просеси, тянщалыг «фажияси» мянтиги ясаслара сюйкяняряк, бядии шякилдя ясасландырылмышса, «Мяним эцнащым»да айрылманын сябябляри, бизим шяхси гянаятимизя эюря юзцнцн тябии бядии щяллини тапмамышдыр. Бу сябябдян дя пйесин бядии тя‘сир гцввяси яввялки пйесдян хейли зяиф эюрцнцр.

«Мяним эцнащым»ын мязмунундан мя‘лум олур ки, Сащиб эянж йашларында чох аьыр щяйат йолу кечмиш, онун охумасында али тящсил алмасында Тащирин дя, Алмурадын да бюйцк зящмяти вя хидмяти олмушдур. Сащиб инди Азярбайжанын эюркямли балет улдузу олан Нуржащанла евляниб хошбяхт щяйат сцрцр. О, шящяр советинин сядри вязифясиндя чалышыр.

Ясярдяки щадисяляр инкишаф едиб эенишляндикжя кон­фликтдя ики хятт сабитляшир. Бири, Сащибля Нуржащан арасындакы мящяббят хятти, яр-арвад мцнасибятляри, диэяри ися Сащибля ялияйриляр, йалтаглар, икицзлц демагоглар арасындакы мцбаризядир.

Нуржащан-Сащиб хятти бир гядяр бясит шякилдя сона чатыр. Сащиб дцшмянляря гаршы мцбаризядя даща фяал вя мцбариздир. О, юз мягсядиня чатмаг цчцн бир аддым беля эери чякилмир. Ярля арвад арасындакы мцнасибятлярдя илк зиддиййят Нуржащанын ясас ролда ойнадыьы «Ъизел» тамашасына Сащибин эедя билмядийи эцндян башлайыр.

«Сащиб - Сяни тябрик едирям, язизим. Чох важиб бир мясяля иля мяшьул олдуьум цчцн эяля билмядим. Амма телевизорда эюрцрдцм. Сян он беш ил бундан габаг, о унудулмаз эежядяки кими мисилсиз идин...

Нуржащан - /онун эюзляринин ичиня бахмагда давам едяряк сакит/ Йалан дейирсян!

Сащиб - /тяяжцбля/ Йалан дейирям?

Нуржащан - икицзлцлцк едирсян!.. Сяня инанмырам. яввялляр сяни зянжирля дя баьласайдылар дайанмаздын».³⁶

Эюрцндцйц кими, щеч бир ясасы олмадан йаранмыш бу зиддиййят ясярдяки щадисялярин инкишаф едиб эенишляндикжя, Нуржащанын яриня мцнасибяти дя, шцбщяляр вя сябябсиз изтираблары да эетдикжя дяринляшир.Лакин Нуржащанын яриня гаршы сойуг мцнасибяти, дахили ясяб эярэинлийи, сябябсиз емосионал партлайышлары бир гядяр цздян тясвир олунур.

Мящяббят вя севэи ясасында 15 ил бундан яввял аиля гурмуш Сащиб вя Нуржащан характер е‘тибариля мющкям вя ирадяли адамлардыр. Бунунла беля, ярля-арвад бир-бириля дил тапа билмирляр. Сащибин бцтцн ся‘йиня вя сямимиййятиня бахмайараг Нуржащан дашы ятяйиндян тюкмцр.

Бядии образ кими Нуржащан чох зиддиййятли характеря маликдир. О бир тяряфдян, дуруб-отуруб ярини тя‘рифляйир: «Сянин алижянаблыьына, мярдлийиня щеч бир заман мяним шцбщям олмамышдыр. /онун ялини тутуб цзцня йапышдырараг/ Мян йарамаз-налайиг сюзляр данышдыьыны билмирям...»- дейир, диэяр тяряфдян щеч бир эцнащы олмайан Сащиби данлайыр, тящгир едир: «Бясдир! Нанкор! Алчаг! Мян сянин цчцн йалныз бир гадын олмамышам... Сян мяня раст эяляндя яйниня эеймяйя бир дяст туман-кюйняйин йох иди. Аферист!.. Инди сядр олмусан... Бюйцклярля отуруб-дурурсан. Инди сяня Айгыз кими он доггуз йашында эюзял лазымдыр. Нуржащан кющнялмишдир. Нуржащан даща лазым дейил. Нуржащан гожалыб. Нуржащан сящнядян эедир, Нуржащанын эцняши батыр...»³⁷Шящяр советинин сядри олан Сащиб ися бу тящгир вя сюйцшляря гаршы юзцнц чох лагейд вя пассив апарыр, бцтцн бу йерсиз щцжумларын сябябини айдынлашдырмаьа ся‘й эюстярмир, щятта ясярин сонунда Нуржащан еви атыб эетмяси щаггында гяти хябяр вердикдя беля, Сащиб бир яр кими бунун сябябини арвадындан тяляб етмир, она «мян сяни камил бир инсан кими севмишям» - дейир. Узун илляр бир йердя йашамыш арвадына «мящяббятин цзц ня цчцн дюнцб? - суалыны вермир, йаранмыш вязиййяти сакитжя гябул едир, арвад евдян бир дяфялик чыхыб эедир. Щяр шей анлашылмаз галыр. Сащибин, бцтцн бу щадисяляря гейри-фяал, мцлайим вя лагейд мцнасибяти охужуда тяяжжцб щисси ойадыр.

Ясярдя тясвир олунан икинжи хяттдя - Сащибин мянфи сурят­л­яря - Сяхавятя, Тащиря, Алмурада вя диэяр шяхсляря гаршы чох фяал шякилдя апардыьы мцбаризянин тясвири, онун принсипиаллыьы ясярдяки конфликти дя эцжляндирир. Эянжлийиндя она кюмяк етмиш Тащир вя Алмурад инди, Сащиб шящяр советинин сядри олдугда ондан йахшылыьын явязини вермясини, кющня щавадарларына мцнасиб, йаьлы бир вязифя вермясини тяляб едирляр. Сащибля «дил тапа» билмяйяндя онлар Сяхавят кими типля бирляшиб, ону лякялямяйя чалышыр, бющтан атыр, «йухарылара» эизли шикайят мяктублары йазыр, йохлама комиссийалары тяляб едирляр. Йазычы бу жябщядя Сащиби чох мцбариз вя принсипиал бир дювлят рящбяри кими тясвир едир. О, йалтаглара, сахтакарлыг вя ялияйрилик едянляря, икицзлцляря ял-гол ачмаьа имкан вермир, онлара гаршы чох амансыз олан шящяр советинин сядри аппонентляринин ич цзцнц ачыб ифша едир. Бцтцн щярякятляриндя щагг-ядаляти эюзляйян, халгын мянафейини щяр шейдян цстцн тутан фяал, жясарятли Сащибин бу жябщядя сюзцйля щярякяти бирдир.

И.Яфяндийев «Мяним эцнащым»да Хансу вя Айгыз кими мараглы эянжлярин дольун образыны йаратмышдыр. Хансу ишэцзар вя бажарыглыдыр. Шящяр совети сядринин мцавини вязифясиня тя‘йин олундугдан сонра бюйцк щявясля ишя башламышдыр. Тащирин ися «бюйцкляря сюз гайтаран», « бюйцк-кичик йерини билмяйян» Хансу кими эянжлярдян хошу эялмир. Бу жаванлар сюзц дцз цзя дедийи, кющня гайда-ганунларла барышмадыьы, «юзляри билдийи кими» гярар гябул етдикляриндян Тащирин онлары эюрмяйя эюзц йохдур.

Хансу гайнатасы Тащирля сющбятиндя дейир: «Сизин инсанлара мцнасибятиниз йанлышдыр. Сизин цчцн щюрмят етмяк кюля олмаг демякдир. Сиз щяр йердя, щяр аддымда юзцнцзц инсанлара гаршы гойурсунуз... Чцнки сиз щяр бир талантлы адамы щямишя юзцнцздян цч пилля ашаьыда эюрмяк истяйирсиниз! Она эюря дя ишыг эялян адамларын башындан басараг дяриси икигяпийя дяймяз демагоглары...тянтяня иля чыхарырсыныз мейдана!.. Сиз мяни юз евиниздян гова да билярсиниз... Лакин щягигят белядир вя мян буну демяйя билмярям».³⁸

Йазычы эюстярир ки, бцтцн бунлара эюря Тащир эянжляри севмир, онлары бяйянмир, чцнки эянжляр онун чалдыьиля ойнамыр. Айгызын атасындан ижазясиз балетя эетмяси, Хансу кими «дикбашла» евлянмяси онсуз да ата иля гызы арасында мювжуд олан учуруму даща да дяринляшдирир.

Хцсуси исте‘дад сащиби олан Айгыз эюркямли балет устасы Нуржащанын, хейирхащ мяслящятляр верян Сащибин сюзцнц цстцн тутуб, ата гадаьасына бахмайараг сящняйя, балет ардынжа эедир. Тащир ися бунунла щеч жцр барыша билмир вя гызы Айгыз щаггында дейир: «Мян онун сяадяти цчцн ня лазым идися, ня бажарырдымса, щамысыны елядим. Инсан ляйагяти щаггында ня билирдимся щамысыны она дедим. Онун эяляжяйини тя‘мин етмяк цчцн щяр шейи елядим. Лакин о, бунларын щамысыны вуруб бир щечя дюндярди. Мяним бцтцн арзуму, идеалымы алт-цст еляди».³⁹Лакин бажарыглы вя нязакятли, бюйцк-кичийин йерини билян, аьыллы вя гятиййятли Айгыз щеч няйи «алт-цст етмяйиб», о юзцня хошбяхт аиля гуруб, жямиййятдя юз йерини тапмышдыр.

«Унуда билмирям» йазычынын сайжа йеддинжи пйесидир. Тябидир ки, драматургун сяняткарлыьы илдян-иля артмыш, гялями пцхтяляшмиш, образлары даща дольун вя ятли-жанлы олмушдур. «Унуда билмирям» ясяри ядибин йарадыжылыьынын уьурлу сящифяляриндян бирини тяшкил едир. Йазычынын гцввятли исте‘дады бу ясярдя юзцнц ачыг-айдын бцрузя верир.

Мцасиримизин образыны йаратмаг нюгтейи-нязяриндян И.Яфяндийев бурада да, яввялки пйесляриндя олдуьу кими, инсанын мя‘няви аляминя дяриндян нцфуз едян, ижтимаи-яхлаги проблемлярин инжяликляринин тясвириня даща чох цстцнлцк верян, инсанын мя‘няви дцнйасыны дяриндян тядгиг етмяйи бажаран йазычы олдуьуну, ясярдяки бядии тясвири васитяляринин парлаглыьы иля бир даща сцбут етмишдир.

Драматург йени пйеси цчцн садя бир сцъет сечмишдир. Профессор Мющсцнзадянин гызы Нярмин Камран адлы бир эянжи севир. Лакин анасынын тя‘кидиля гыз, профессорун кечмиш тялябяси Жямиля нишанланыр. Анжаг эянжлярин бу севдасы баш тутмур, Нярмин ясярин сонунда щяр ики оьландан айрылмалы олур.

Бу садя сцъет ятрафында йазычы буэцнкц гайьыларла ялагядар, ижтимаи вя мя‘няви проблемлярля баьлы лирик бир сющбят, мараглы бир диалог башлайыр ки, охужуларындан щеч ким буна лагейд гала билмир, ясярин щяр ики гящряманы щеч вахт йаддан чыхмыр, онларын мящяббяти тамашачыларын цряйиндя ишыг йандырыр. Инсанын вятяндашлыг ляйагятиндян, тямиз вя саф мцнасибятлярдян доьан бу ишыг ясярдяки бцтцн щадисялярин цзяриня парлаг шца сачыр. Мящз бу ишыьын шю‘ляси милйонларла охужуларын гялбиня йол тапыр, цряйини исидир, щярарятини артырыр.

«Унуда билмирям» ясяриндя тясвир олунан щадисялярин мяркязиндя бир-бирини севян, лакин щяйатда баш верян щадисяляря, ижтимаи боржа, вятян тяясцбкешлийиня мцхтялиф мцнасибят бясляйян Камран вя Нярмин кими ики эянж тясвир едилир. Бунларла бярабяр, охужулар бурада профессор Мющсцнзадя, Кярям ями, Сяадят ханым, Жямил кими мцхтялиф характерли мцасирляримизля дя таныш олур, йазычынын дольун характер йарада билмяк мящарятини алгышлайырлар.

Мараглы вя йадда галан образларла, мцряккяб характерлярля диггяти жялб едян ясярин мяркязи конфликтини мцхтялиф сяжиййяли инсанларын мя‘нявиййатындакы чарпышмалар, дахили мцбаризяляр тяшкил едир. Садя аиля-мяишят мясяляляриндян башланьыж эютцрян бу мцнасибятляр инкишаф етдикжя аиля чярчивясиндян чыхыр, мцяллиф бюйцк усталыгла мяишят мясялялярини заманын актуал проблемляри сцзэяжиндян кечирир, щадисяляр инкишаф етдикжя жидди характер алыр, сийаси мя‘на кясб едир. Драматург мцхтялиф характерли инсанлары гаршылашдырыр. Дцнйаэюрцшляри вя щяйата мцнасибятляри мцхтялиф олан щямин образлар бир-бириля мцбаризя едир, юз истяк вя арзуларына чатмаг цчцн чарпышырлар.

Илк бахышда ади эюрцнян Нярмин-Камран мцасибятляри эетдикжя даща бюйцк вцс‘ят алыр вя дярин ижтимаи мя‘на кясб едир. Мцяллиф ясярдя йалныз аиля проблемлярини, мящяббят мясялялярини тясвир етмякля кифайятлянмир, щям дя мцсбят образларын мя‘няви бцтювлцйцнц, цряк эенишлийини эюстярир.

Ясярдяки сяккиз образын щеч бири диэяриня бянзямир. Онларын щяр биринин юзцнямяхсус щяйат тарихчяси, талейи, дцнйаэюрцшц вардыр. Юз ориъиналлыьы иля бир-бириня бянзямяйян, фяргляндирижи кейфиййятлярля охужулара тягдим едилмиш щямин образларын тясвириня И.Яфяндийев бюйцк ямяк сярф етмишдир.

Мя‘лумдур ки, И.Яфяндийев мцасир эянжлийин арзу вя ямялляринин онлара хас олан йени кейфиййятлярин, мяняви-психолоъи мягамларын тясвириня цстцнлцк верян сяняткарлардандыр. Йазычынын юз мювзулары вя гящряманлары вардыр. О, щеч бир тякрара йол вермядян, ясярдян-ясяря щямин гящраманларын щяйат йолуну изляйир, онларын щяйатындакы йениликляри, арзу вя ямялляриндяки дяйишикликляри тязя ясяриндя тясвир едир. Ширин бир дилля, мараглы мцкалимялярля, жялбедижи диалогларла гялямя алынмыш «Унуда билмирям» пйесиндяки Нярмин, Камран, Жамал да беля сурятлярдяндир. Бу сурятлярин щяр цчц мцяллиф тяряфиндян бюйцк илщам вя сяняткарлыгла ишлянилмиш, бядии образ сявиййясиня галдырылараг охужулара тягдим олунмушдур.

Ясярин ясас гящряманы дольун мя‘нявиййата, зянэин дахили алямя малик олан, ориъинал жизэилярля фярглянян эянж гыз Нярминдир. Нарэилядян фяргли олараг, Нярмин ясярин яввялиндя, аилянин йеэаня ювлады олуб яркюйцн бюйцмцш, шылтаг тябиятли бир гыз тя‘сири баьышлайыр. О, профессор атасы иля фяхр едир, никбин вя мцлайим хасиййятиня эюря щамы ону севир. Лакин беля дцшцнцлмямялидир ки, бу истяк вя севэи атасы Мювсцнзадянин рцтбяси вя ады иля ялагядардыр. Нярмин дахилян зянэин, тябиятян эюзялдир. О, тямиз дуйьуларла йашайыр, инсанлара инаныр, юз мящяббятини, арзу вя истяклярини щеч кясдян эизлятмир.

«Unuda bilmirəm» pyesinə yüksək qiymət vermiş xalq yazıçısı İsmayıl Şıxlı əsərin əsas qəhrəmanı Nərmini belə xarakterizə edir: «Nərmin incədir, zərifdir, təmiz və mehribandır. Onun təbiətində açıqlıq, düzlük və doğruluq var. Nərmin ürəyinin əksinə gedən, qəlbindəkini gizlədən, arzularını cilovlamağa çalışan və həm də bunları sün‘i, saxta yollarla, məharətlə pərdələməyi bacaran meşşanlaşmış qızlardan deyil. Nərmin müsbət ideal və amal axtaran, lakin bunu o qədər də aydın təsəvvür edə bilməyən bir qızdır. Nərmində özünə, öz hərəkətlərinə tənqidi yanaşmaq xüsusiyyəti var. Nərmin çətinliklərə rast gəlmədən yaşamışdır. Lakin həyatını axıra qədər bu cür yaşamaq və sakit keçirmək istəmir...Nərmin yeni bir aləmə qovuşmaq həsrətindədir».⁴⁰Anası Səadət xanım onu həmişə əzizləyir və nazını çəkir. Ana öz qızını Gürcüstanın uzaq rayonlarının birindən Bakıya oxumağa gəlmiş Kamrana deyil, adlı-sanlı valideynləri olan, elmlər namizədi, şəhərli Cəmilə verməyi üstün tutur ki, əziz balası gözündən uzaq düşməsin, Nərmin də öz meşşan anasının tələbləri ilə oturub-durur, anasının arzularına qarşı çıxış etmək istəmir.

Ana qızının gələcək xoşbəxtliyinə mane olur: «Mən özümdən çox atanın dərdini çəkirəm, o, bütün dost-tanışlarını Arazın o tayında qoyub gəlib. İndi sən də çıxıb getsən, onun həyatı necə olacaq?». Bu məsələdə Səadət xanımla birləşən Cəmil də Nərminin Kamranla getməsinə yol verməməyə çalışır. Səadət xanım, hər şeydən əvvəl öz şəxsi rahatlığından qorxur. Yenicə dissertasiya müdafiə etmiş Cəmili qızına tə‘rifləməyə başlayır. «Nərmin heç yerə getməyəcək!» hökmünü verir. Qızını bu yoldan döndərmək üçün: «Dünyada elə bir məhəbbət yoxdur ki, onun ömrü iki-üç ildən artıq olsun... Səadəti yalnız məhəbbətdə axtaranların heç biri xoşbəxt olmamışdır».

Daima dəyişən, dinamik bir obraz kimi təsvir edilən Nərmin bütün əsər boyu hərəkətdədir, əsərin ilk səhnəsində ərköyün böyümüş bir professor qızı təəssüratı bağışlayan həmin obraz əsərin sonunda tamamilə dəyişir, buraxdığı səhvlərini başa düşən, həyatı dərk edən, püxtələşib yetkinləşən bir xarakterə çevrilir.

Əsərdə daha çox yad edilən, gözə çarpan, müsbət kefiyyətləri və ciddi xarakteri ilə uzun zaman yaddan çıxmayan Kamran Gürcüstanın Borçalı mahalından Bakıya oxumağa gəlmiş tələbədir. Universitetin hüquq fakültəsində təhsil aldıqdan sonra, o, öz doğma elinə qayıtmaq istəyir, başa düşür ki, Bakıda qalıb firavan həyat keçirməkdənsə, orada xalqına, elinə, obasına daha çox fayda verə bilər.

Heç vaxt vətəndaşlıq borcunu unutmayan Kamran mərddir, mətanətlidir. Onun ən gözəl insani xüsusiyyətləri namuslu və qorxmaz olmasıdır.Kamran şöhrət ardınca sürünən gənclərdən deyil. O, yalana və saxtakarlığı nifrət edir, varlığını, vicdan və namusunu pula və vəzifəyə satanlara düşmən kəsilmişdir. Heç kəsin qoynuna sığınmayan bu gənc öz zəhməti, bacarıq və qabiliyyəti ilə həyatda özünə yol açmış mübariz bir insandır. Nərmini böyük məhəbbətlə sevən Kamran sevgilisinin məhəbbətinə ikiqat cavab verməyə hazırdır. Lakin onun həyata baxışı Nərmindən tamamilə fərqlənir. Gənc hüquqşünasın əsas qayəsi Borçalıya qayıdıb, onu boya-başa çatdırmış el-obasının qulluğunda dayanmaqdır. Bu hiss Kamranda o qədər güclücür ki, onu bu yoldan sevgilisi də döndərə bilməz. O, vətən qarşısındakı borcu şəxsi istəyindən, məhəbbətindən də uca tutur və qəti qərarı da belədir ki, Borçalıya qayıtsın, çünki o bir vətəndaş, vicdanlı bir insan kimi üzərinə düşən borcu yerinə yetirir. Kamran Nərminə deyir: Mən çətin yollardan keçmək, fırtınalara, tufanlara qalib gəlmək istəyirəm. Məni bundan məhrum edərlərsə dönüb bir əski parçası olaram.

Təkcə İ.Əfəndiyev yaradıcılığı üçün deyil, ümumiyyətlə bütün Azərbaycan dramaturgiyasında yeni olan bu obraz özünün bir sıra müsbət keyfiyyətləri, ibrətamiz xüsusiyyətləri ilə maraq doğurur, oxucuların qəlbində böyük rəğbət və fərəh hissi oyadır. O, sevgisindən bir addım da olsa geri çəkilmir, Nərminin onunla «dünyanın o biri başına getməsinə razı olmasına» baxmayaraq ictimai borcunu bir an da olsa yaddan çıxarmır. Bu cəhətdən Kamran Cəmilin tamam əksidir.

Yazıçı bu obrazları yaradarkən şablondan, təkrardan, saxta təsvir vasitələrindən qaçmışdır. Ona görə də Kamran müasir gənclərin ən yaxşı keyfiyyətlərini özündə cəmləşdirən bir obraz kimi diqqəti cəlb edir.

Dramaturq Cəmil kimi maraqlı və yadda qalan mənfi bir obrazı da əsərə daxil etmişdir. O, səliqəli, əxlaq qaydalarına əməl edən, yeri düşəndə kompliment deməyi, lazım olduqda adamlara hücuma keçməyi bacaran bir oğlandır. Cəmil elmlə məşğul olur, kosmik tədqiqatlar üzərində çalışır, lakin elm ona şan-şöhrət və gəlir üçün lazımdır. O, ikiüzlü, dönük və eqaistdir, qeyri-səmimidir.

Kamranın tam əksi olan Cəmil obrazını yaradarkən yazıçı oxucu və tamaşaçıya bu qənaəti aşılaya bilir ki, əgər iste‘dad sahibinin vicdanı təmiz deyilsə, vətəndaşlıq və insani borcunu unudursa, elmə qazanc mənbəyi kimi baxırsa, o, xalqa xeyir yox, ziyan gətirəcək. Cəmil Nərminlə ona görə ailə qurmaq istəyir ki, onun atası nüfuzlu bir professordur. Dramaturq Cəmilin daxili aləmini, nankorluğunu bütünlüklə açıb göstərmək üçün, onun həyatilə bağlı bir-iki məqamın üstündə durur : Meşədə azmış və donmuş Cəmili Kamran böyük çətinliklə evinə gətirib qayğısına qalmış, anası gecə-gündüz onun çarpayısının yanından ayrılmayaraq xəstəni ayağa qaldırmışdır. İndi Cəmil bu xilaskar qadının əhvalını belə xəbər almır, üstəlik oğlunun sevgilisini də əlindən almağa çalışır. Digər tərəfdən, maşınla adam vurub ağır halda yaralanmış qocanı orada qoyub qaçması bir yana, o, üstü açılacaq cinayəti günahsız Kərəm dayının üstünə atmaq istəyir. Kamran burada da Cəmildən qat-qat yüksəkdə durur, xırda hisslərdən qaçır, kişilik və mərdlik edib onun həbs olunmasına sərəncam vermir. Cəmilin siması indi hamıya daha aydın şəkildə bəlli olur.

Cəmil mənfi obraz kimi əsərdə tək deyil, o, Nərminin bə­d­­bəxt­l­iyinə səbəb olmuş Səadət xanımı bir növ tamamlayır. Yalnız öz şəxsi mənfəətini, ailəsinin səadətini düşünən bu xanım Kamranı sevmir. Çünki onun öz məqsədi və amalı var, Cəmil kimi yaltaq və ikiüzlü deyil. Ana hər vasitə ilə Nərmini Kamrandan uzaqlaşdırmağa çalışır. Cəmilin ailəsinin zahiri bəzək-düzəyi onun gözlərini qamaşdırdığı üçün Kamranı özünə kürəkən təsəvvür edə bilmir. Qızının daha münasib ərə getməsi üçün dəridən, qabıqdan çıxır, «özü üçün yaşamaq» xəstəliyinə tutulmuş Səadət xanım qızının gələcəyi haqqında ciddi düşünmür.

Meşşan təbiətli Cəmilin mə‘nəvi boşluğunu daha dərindən duyan Nərmin getdikcə ondan uzaqlaşır, hiss edir ki, onların arasında böyük mə‘nəvi bir uçurum mövcuddur. Cəmil nə qədər çalışır ki, bu uçurumu yox etsin, mümkün olmur. Əksinə, Nərmin Cəmilə yaxınlaşdıqca onun xasiyyətinə daha yaxından bələd olur, bu «alimin» daxilən boşluğundan usanır. Xüsusilə, Cəmilin maşınla qocanı vurub qaçması xəbəri Nərmini sarsıdır: artıq səhvini başa düşür, ona olan nifrəti daha da artır. Bu hadisə Nərminə imkan verir ki, Kamranla Cəmilin bir daha müqayisə etsin.

Qəza yerindən qaçmış «alim» özünə belə bəraət qazandırır: «Elm aləmi mənim kosmosa aid işlərimdən böyük ümidlər gözlədiyi bir vaxtda öz ayağımla gedib həbsxanaya girə bilməzdim!» Kamran isə qətiyyətlə ona deyir: «İnsanları ayaqlayaraq fəlakət içində qoyub kosmosa gedən elm bizə lazım deyil».

Böyük əzab və iztirablar keçirən Nərmin əsərin sonunda dərk edir ki, Kamransız xoşbəxt ola bilməyəcək. Artıq həyatda öz yerini tapmış Nərmin, əvvəllər meşşan Cəmilə meyl salmaqla səhv etdiyinə qəti inanır, barmağında gəzdirdiyi nişan üzüyünü qaytarır, Kamransız yaşamağın qeyri-mümkünlüyünü yalnız indi başa düşür və o, əsərin əvvəlindəki şıltaq, ərköyün professor qızı Nərminin üzərində qələbə çalır.

Nargilə və Nərmin! Minlərlə oxucu və tamaşaçı ürəində özlərinə əbədi yer tapmış iki doğma bacını xatırladan bu qızların taleyi, ailə həyatı nə qədər bir-birindən fərqlənir. Lakin hər ikisinin dağ çeşməsinin suyu qədər saf, ancaq nakam məhəbbətləri, haradasa onları bir-birinə yaxınlaşdırır, doğmalaşdırır. «Bacıların» hər ikisi məhəbbətin şirin meyvəsini dada bilmir, ülvi məhəbbətin həsrətilə öz-özləri ilə tək qalırlar...

İ.Əfəndiyev özünün bir sıra nəsr və dram əsərlərində ikiyə parçalanmış vətən torpağını ürək ağrısı ilə təsvir etmiş, bu mövzu ilə əlaqədar bir sıra maraqlı obrazlar yaratmışdır. Bunların arasında Möhsünzadə və Kərəm dayı da mühüm yer tutur. Onların hər ikisi Cənubi Azərbaycanda demokratik hərəkat şah rejimi tərəfindən boğulduqdan sonra Bakıya qaçmış, lakin bütün ömürləri boyu vətənin həsrətilə yaşamışlar. Professor Möhsünzadə hər şeyə inanan, sadəlövh, uşaq qəlbli bir insandır. Bütün həyatını elmə həsr etmiş professor ev işlərini arvadı Səadət xanıma e‘tibar etmişdir.

Kərəm dayı da Möhsünzadə dərdli adamdır. O, 20 ildən çoxdur ki, professorla dostluq edir. Sürücü işləyən bu sadə zəhmət adamı dostluqda sədaqətli, işgüzar və hazırcavabdır. Möhsünzadənin «insan hər şeydən əvvəl vətəndaş olmalıdır» sözləri tam mə‘nası ilə Kərəm kişinin də amalına uyğundur. Professor zahirən sakit görünsə də qəlbən narahatdır. Onun ən böyük amalı «tarixin tilsimindən çıxa bilməyən» iki qardaşın, vətən torpağının birləşməsidir.O, hərdən Araz sahilinə gəlib o taydakı qardaşı ilə xəyalən söhbət edir, yazıçının uğurlu tapıntısı olan bu səhnə oxucuya güclü tə‘sir edir.

Yazıçı Möhsünzadə və Kərəm əmi obrazları vasitəsilə mərd, təmiz qəlbli insanların dolğun surətlərini yaratmağa nail olmuşdur.

Bir ata kimi Möhsünzadə qızı Nərminin xoşbəxtliyinə laqeyd deyil. Kamrandakı yaxşı cəhətləri görən professor Nərminlə Kamranın məhəbbətinə mane olan Səadət xanımı nəzərdə tutaraq, qızına sanki ata xeyir-duası verir: Qızım sən bizə görə ürəyinin əleyhinə getmə, - deyir.

Nərmin də atasının dərdini yaxşı başa düşür, ikiyə par­çalan­mış vətən torpağının acısı Nərminə də yad deyil. Lakin bununla belə, Nərminin «mən öz sevgimi atamın böyük dərdinə qurban etdim» - deməsi Səadət xanıma qarşı e‘tiraz nidası kimi səslənir. Nərminin xoşbəxt olmamasında əsas günah anadadır, Möhsünzadə də əsərin axırında bir ata kimi Nərminə kömək etmədiyini e‘tiraf edir. Ancaq bu, Nərminin gələcək həyatına müsbət tə‘sir göstərmir, adi e‘tiraf olaraq qalır.

«Unuda bilmirəm» pyesi maraqlı və tə‘sirli bir əsər olmaq e‘tibarilə dramaturqun yeni yaradıcılıq qələbəsi idi. Onun gərgin bədii axtarışlarının gözəl nəticə verdiyi göz qabağındadır. Yüksək sənətkarlıqla qələmə alınmış hadisə və obrazlar, həqiqətən də uzun zaman unudulmur, yaddan çıxmır. Bunun əsas səbəbi, dramaturqun yaradıcılıq imkanları ilə əlaqədardırsa, pyesin səhnə taleyinin uğurlu çıxması, hər şeydən əvvəl onun quruluşunu vermiş rejissor Tofiq Kazımov və əsas rolların ifaçıları olan Amalya Pənahova və Həsən Turabovun oyunu ilə bilavasitə bağlıdır.

İlyas Əfəndiyev uzun ömürlü pyeslər müəllifidir.Onun əsərləri teatrlarımızın repertuarlarında özlərinə möhkəm yer tapmışdır. «Ən yaxşı dramaturqların müqəddəs arzusu odur ki, əsərləri səhnədə çox yaşasın. Yazıçı öz əsərində müasir dövrün hadisə və insanlarını təsvir edir. Həyat isə sür‘ətlə dəyişir, inkişaf edir. Bu gün üçün vacib və zəruri olan hər şey sabah vaxtı keçmiş və köhnəlmiş hesab edilir. Ona görə də yazıçı elə yazmalıdır ki, onun qələmə aldığı əsər 5-3 gündən və ya 1-2 aydan sonra köhnəlməsin... Zaman və insanlar dəyişir, ictimai quruluş yeniləşir, bəşəriyyət üçün dəyişməz və əbədi olan bir sıra xüsusiyyətlər bu əsərlər vasitəsilə yaşayır».⁴¹ Bu cəhətdən İ.Əfəndiyev özünü xoşbəxt sə­nətkar hesab edə bilər. Çünki onun pyesləri uzun illərdir ki,teatr səhnəsindən düşmür.­­

«Məhv olmuş gündəliklər» pyesinin tamaşasına baxan⁴³və onu həvəslə mütaliə edən⁴⁴oxucular yazıçının lirik-psixoloji pyesləri sırasına yeni bir uğurlu əsərin də daxil olduğuna ürəkdən sevinmişlər. Yazıçı həmişə olduğu kimi, bu dəfə də , yeni pyesdə müasir insanları düşündürən ictimai-əxlaqi məsələlərdən, dramatik münaqişələrdən, mə‘nəvi-psixoloji probemlərdən söhbət açan gözəl səhnə əsəri yaratmışdır.

«Məhv olmuş gündəliklər»də oxucuya çatdırmaq istədiyi mətləbi, bədii yükü ədib 22 yaşlarında olan dörd gəncin çiyninə «yükləmişdir»: Fəridə, Anjel, Qənimət və Savalan. Müxtəlif xassiyyətli, müxtəlif taleli və dünyagörüşlü bu gənclər mübariz və nikbindirlər. Ümumi cəhət ondan ibarətdir ki, bunların heç biri Ədalət kimi rüşvətxor, əliəyri, dələduzla barışa bilmirlər və ona qarşı ciddi mübarizədə birləşirlər. Bu mübarizədə daha fəal rol, Ədalətin ifşasında daha həlledici zərbə vurmaq Anjelin öhdəsinə düşür.

Bə‘zi tədqiqatçılar İ.Əfəndiyevin yaradıcılığında müəyyən təkrarlara, oxşar xarakterli və taleli surətlərə, mövzu və süjet yaxınlığına rast gəldiklərini qeyd edirlər. Həqiqətən, yazıçının bə‘zi povest, roman və pyesləri diqqətlə saf-çürük edildikdə, ədəbiyyatşünasların iradında müəyyən həqiqətin olduğu ilə razılaşmalı oluruq. Amma bu da həqiqətdir ki, yazıçı hər dəfə bu və ya digər mövzunu, həyat hadisəsini təsvir edərkən, yeni bir surət yaradarkən, onlara yenidən nəzər yetirir, onlara günün-zamanın gözü ilə baxır, müasirlik süzgəcindən keçirərək onları təzədən «dilləndirir». Özünəməxsus yazı metodu seçmiş İ.Əfəndiyev, belə hallarda heç kimi, o cümlədən özünü də təkrar etmir, qələmə aldığı obraz və faktları yeni çalarlarla canlandırır. Düzdür, yazıçının yaratmış olduğu surətlərdə, qələmə aldığı hadisələrdə bə‘zən yaxınlıq ola bilər. Nuriyyə ilə Səriyyədə, Nargilə ilə Nərmində, Həsənzadə ilə Kamranda, Adillə Ədalətdə yaxın cəhətlər, xassiyyətlərində bənzərlik tapmaq mümkündür. Lakin bunları eyniləşdirmək olmaz.

Ülviliklə eybəcərliyin, haramla halalın, yalanla həqiqətin mübarizəsini əks etdirən və ciddi xarakterlər dramı kimi şöhrət qazanmış «Məhv olmuş gündəliklər» pyesi yazıçının müasir varlığı dərindən dərk edən iste‘dadlı bir sənətkar olduğunu bir daha təsdiq edir. Əsərin əvvəlində dramaturq, həyat yollarında qoşa addımlamağa, ürəkdən sevdiyi Ədalətlə ailə qurub firavan yaşamağa hazırlaşan Fəridənin həyat tarixçəsini səhifələyir. Qaynar təbiətli, çılğın, yaraşıqlı bir qız olan Fəridə körpə ikən atasının itirmiş, o qədər də varlı olmayan anası Gövhər xanımın evində tərbiyə almış, boya-başa çatmışdır. Ər evinə «uçmağa» hazırlaşan bu xoşbəxt qız gündəliklərində yazır: «Mən xoşbəxtəm...Bir ay bundan əvvəl politexniki bitirdim. İndisə istədiyim oğlana ərə gedirəm. Sabah yox, birisi gün bizim toyumuzdur. Nişanlım gözəldir, yüksək vəzifə sahibidir. Nəcib oğlandır. Ah... Mən bu xoşbəxtliyi gözləyirdim. Mən anamın yarımçıq qalmış səadətini tamamlamaq istəyirdim... Mən sənə rast gəldiyim üçün öz taleyimə təşəkkür edirəm, Ədalət! Sən mənim himayədarım, dostum, yoldaşım, sevgilim olacaqsan! Biz səninlə gələcək illəri ürəklə, cəsarətlə qarşılayacağıq».⁴⁵

Əsərin başlanğıcında Fəridənin gündəliyindən oxuculara təqdim olunan bu qeydlər onun məhəbbət, həyat, ailə haqqında nə qədər saf və təmiz duyğularla yaşadığından, yalan və hiylədən uzaq olduğundan xəbər verməklə bərabər, qızın tərbiyə aldığı, böyüdüyü ata ocağının ab-havası ilə də bizi tanış edir.

Zəhmətkeş, əməksevər və fədakar bir qadın olan Gövhər xanım gənc yaşlarından ərini itirmiş, saçlarını vaxtsız ağartmış, yenidən ərə getməyərək yeganə övladının tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Ana övladını elə tərbiyə etmişdir ki, o, həyatın eyiblərini, adamların mənfi cəhətlərini görməsin, insanlara inansın, hamını özü kimi pak və doğruçu bilsin. Əxlaqi münasibətlərə əsaslanan ev tərbiyəsi almış, həyatı yalnız kitablardan öyrənmiş bu təcrübəsiz qız, həyatda baş verən hadisələri dərk etməkdə, qarşılaşdığı adamları tanımaqda çətinlik çəkir, sadəlövhdür, onu asanlıqla aldatmaq mümkündür. Fəridənin başına gələn faciə də onun adamları yaxşı tanıya bilməməsindən, Ədalət kimi hiyləgər və rüşvətxorun şirin dillərinə aldanmasından baş vermişdir.

Yazıçı əsərdə gənclərlə bərabər, Fəridənin anası - işgüzar uşaq həkimi, qızının «alnına kölgə salacaq heç nə etməmiş», «hər dəqiqə onun xoşbəxtliyini arzu edən» Gövhər xanım obrazını yaradarkən, qızını vicdanla böyüdüb boya-başa çatdıran namuslu və qeyrətli Azərbaycan qadınının surətini canlandırmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Ana öz işilə fəxr edir: «Mənim müalicə edib sağaltdığım körpələr indi institutlarda oxuyurlar. Məktəblərdə dərs deyirlər. Dağlarda mühəndislik edirlər. Elə ailələr var ki, mən iyirmi ildir gedib-gəlirəm...Bir zaman özlərini müalicə etdiyim körpələrin indi uşaqlarına baxıram...»⁴⁶ «Vicdan rahatlığı hər şeydən gözəldir» - deyə Gövhər xanım qızını tərbiyəli böyüdüb, ali təhsil vermişdisə də, onu keşməkeşli yolları olan həyat üçün hazırlaya bilməmişdir.

Fəridə ər evində tamamilə yeni bir mühitə düşür. Bərli-bəzəkli iri otaqlar, son dəbdə mebellər, rəngbərəng paltarlar, Moskvadan gətirilən mavi brilyant, qiymətli hədiyyələr, dəbdəbələr əvvəllər təzə gəlini sevindirirsə də , onun xoşbəxt günlərinin sayını artıra bilmir..Yazıçı Ədalətin xarakterini yavaş-yavaş üzə çıxarır. O, Fəridəni işə getməyə, məktəb yoldaşları ilə görüşməyə, rəssam Savalan tərəfindən portretinin çəkilməsinə icazə vermir... Dörd divar Fəridəni getdikcə sıxır, o, evdə özünü yalqız hiss edir. Aldandığını başa düşür.

Özünü dünyanın ən bəxtəvər qadını hesab edən Fəridə geniş otaqların divarları arasında sıxıldıqca, evin üfunətli və qaranlıq havasında boğulduqca dərk edir ki, xoşbəxtlik geniş və közəl otaqlarla, səadət gözqamaşdıran qaş-daşla, bahalı mebellərlə, al-əlvan xalılarla öl­çül­mür­müş. O, başa düşür ki, Ədalət bu var-dövləti əliəyriliklə, saxtakarlıqla, qanunları və insan ləyaqətini tapdalamaqla, vətəndaşlıq borcuna, ailəsinə, məhəbbətinə xəyanət etməklə toplamışdır. Günlər keçdikcə bu «xoşbəxt» ailənin sahibləri arasında dərin bir uçurum əmələ gəlir və yazıçı Fəridənin faciəsini bədii vasitələrlə, yüksək sənətkarlıqla, inandırıcı bir surətdə qələmə alır.

Pyesin sonunda Fəridə aldandığını, gündəliklərdəki qeydlərin də, səadət və xoşbəxtlik haqqındakı təsəvvürləri kimi saxta və yalan olduğunu dərk etdikdən sonra, yazdığı gündəlikləri yandırıb illüziyadan xilas olur və bununla da Ədalətin rüşvət və yalanla qurulmuş dünyasına öz e‘tirazını bildirir.

«Məhv olmuş gündəliklər» Fəridə və Anjelin uğursuz məhəb­bət­ləri ilə yekunlaşırsa da, oxucuda nikbin hisslər aşılayır. Yazıçı əsərə nikbin ovqat gətirən xoşxasiyyət, iste‘dadlı rəssam Savalan kimi, hələ tələbəlik illərindən Fəridəni ürəkdən sevən və indi də bu duyğudan dönməyən, lakin nakam məhəbbətin ağrısını ürəyində gəzdirən Qənimət kimi gənclərin maraqlı obrazlarını daxil etməklə, həyatda öz zəhməti, halal əməyi ilə dolanan və xoşbəxt yaşayan gənclərin Ədalətlərə nisbətən daha çox olduğunu sübut etməyə çalışmışdır.

Cənubi Azərbaycandan olan Savalanla Anjel arasında yenicə formalaşmağa başlayan lirik münasibətlərin təsviri inandırıcı və xoşagələndir. Özünəməxsus xarakterik cizgiləri, həyata münasibəti ilə fərqlənən rəssam dünyagörmüş, həqiqətpərəst bir gəncdir. Yazıçı onun bədii rəsmini çəkərkən xeyli əmək sərf etmişdir. Qənimətin onunla oturub-durması, Savalanla dostluq etməsi də təkcə həmyaş olmaları ilə əlaqədar deyil, onlar həmxasiyyətdir, həqiqət yolunun yolçularıdır. Qənimət ilk məhəbbətinin od-alovunu ürəyində gizli saxlamış, Fəridə ərdə olduğuna görə ona heç nə deməmiş, lakin bir gün də olsun onu ürəyindən çıxarmamışdır.

Yazıçı oxucularını inandırır ki, Savalan və Qənimət kimi fədakar insanlarla oturub-duran , onlarla yoldaşlıq və dostluq edən Fəridə xoşbəxt həyatını yenidən yaşayacaq, təzə gündəliklərini mütləq yazacaqdır! Çünki yazıçının təsvirində Savalan da, Qənimət də, Fəridə də Anjeldən fərqli olaraq həyatda yalnız «özləri üçün səadət» axtarmırlar. Vətənə və xalqa xidmət etmək, halal zəhmətlə dolanmaq, haqq-ədalətlə yaşamaq onların həyat idealıdır.

Əsərdə təsvir olunan maraqlı obrazlardan biri də Fəridənin məktəb yoldaşı Anjeldir. O, çox mürəkkəb xasiyyətə malik, orijinal xarakterli bir qadındır. Gənc yaşlarında həyatda düz yol tutmayan, xarici cır-cındıra uyan bu qadın Ədalət tərəfindən aldadılır, bədbəxt edilərək təhqir olunur.

Uşağı da götürüb xaricə gedən Anjel, bir-neçə il keçdikdən sonra rəfiqəsi Fəridənin evində təsadüfən Ədalətlə rastlaşır. Çox pis vəziyyətə düşür. Yazıçı Anjelin keçirdiyi hiss və həyəcanları, onun sün‘i gülüş və hərəkətlərini sənətkar qələmi ilə təsvir edir. Anjel Fəridəni sevdiyi üçün susmalı, əzablara qatlanmalı, ruhi sarsıntılar keçirməli olur. «Fəridə hər şeyi bilməlidir» qərarına gəlirsə də rəfiqəsinin yaratmış olduğu «səadət sarayının» dağılmasından qorxur və susur. Onun başına oyunlar açmış Ədalət kimi bir adamla üz-üzə oturmalı, gülüb-danışmalı olur. «Sən elə bilirsən ki, mən sənə görə susuram? Heyif ki, ortada Fəridə vardır. Mən onun da özüm kimi aldanmasına razı ola bilmərəm. Əgər sən ona da xəyanət eləsən, mənim intiqamım dəhşətli olacaq... Mənim əlimdə əlac olsaydı sənin başını elə vurardım ki, qanın yerə düşməzdi».

Bu illərdə Anjel tamamilə dəyişilmiş, başı daşdan-daşa dəymişdir. Həyatda heç bir müqəddəs şey tapa bilməyən bu qadın, Ədalətdən olan oğlunu onun öz adına rəsmiləşdirməyi tələb edirsə də, ata oğlundan imtina edir. Vəziyyət belə olduqda Anjel hər şeyi açıb Fəridəyə danışır.

Əsərdə, Fəridəyə nisbətən Anjel daha dinamikdir, o, daha çox yerlər gəzib, çox adamlarla rastlaşıbdır, rəfiqəsi kimi sadəlövh deyil, Fəridənin həyatı dərk etməsində onun müəyyən rolu vardır.

Yazıçı oxucunu Anjelin «gündəlikləri» ilə də tanış edir. Bu «gündəliklər» də Fəridəninkinə bənzəyir. Lakin bu qadının ürəyinin dərinliklərində gizlənmiş həyat eşqi, gələcəyə ümid işığı hələ tam sönməmişdir. Ədalətin ifşasında əsas rol oynayan Anjelin taleyi də Fəridəninkinə bənzəyir.

Bir məktəbdə oxumalarına baxmayaraq, əsərin əvvəlində Fəridə ilə Anjel başqa-başqa cəbhənin adamları kimi təqdim edilmişdir. Lakin illər keçdikcə Anjel əvvəl buraxdığı səhvləri dərk edir, o yoldan uzaqlaşır, təmiz, mərd və fədakar adamlarla dostlaşdıqca, onda həyatın işıqlı yollarına çıxacağına inam getdikcə artır.

Əsərin sonunda, təsvir olunan hadisələrin inkişaf istiqaməti oxucuda belə bir fikir hasil edir ki, pyesin iştirakçıları olan 22 yaşlıların hamısı, nə vaxtsa, bir əqidə və amal ətrafında birləşəcəklər. Bu obrazların əqidələri də , yazıçının hazırladığı zəmin də, bizə bunu deməyə imkan verir.

İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığındakı janr rəngarəngliyinə biz onun dramaturgiyasında da rast gəlirik. Əsasən lirik-psixoloji pyeslər yazan ədib 1973-cü ildə «Qəribə oğlan» adlı ilk komediyasını bitirib onu oxuculara təqdim etdi.

Azərbaycan ədəbiyyatında komediya janrının inkişaf yoluna nəzər saldıqda belə bir mənzərənin şahidi oluruq ki, 60-cı illərdə M.İbrahimovun «Kəndçi qızı» və «Yaxşı adam», S.Rəhmanın «Əliqulu evlənir» və «Yalan», Ə.Məmmədxanlının «Şirvan gözəli», Ş.Qurbanovun «Əcəb işə düşmüşük» və s. komediyaların yazılması, oynanılması və böyük hörmət qazanmasına baxmayaraq, 70-80-ci illərdə, nədənsə yazıçılar arasında komediya janrına meyl xeyli zəifləmişdir. Məhz İ.Əfəndiyevin qələmə aldığı «Qəribə oğlan» əsərini bu sahədə atılmış ciddi addım hesab etmək mümkündür. Əsər həmin boşluğu doldurmaqda şübhəsiz müəyyən rol oynamışdır.

Dramaturq əvvəlki əsərlərində tənqid etdiyi mənfi halları, ictimai həyatda və məişətdəki eybəcərlikləri, insan xarakterindəki gülünc halları, meşşanlıq, acgözlük, qənimətçilik kimi naqis və çirkin cəhətləri bu komediyada fəal vətəndaşlıq mövqeyindən tənqid edərək satirik gülüşün hədəfinə çevirmişdir. Əsər, lirik-psixoloji dram janrından komediyaya keçidin ilk addımı kimi maraq doğurur. Cəmiyyətdə mövcud olan əyintilərə qarşı mübarizədə komediya daha böyük əhəmiyyətə malikdir. «Çünki komediyanın məqsədi məhz nöqsanların tənqidindən, ideala zidd meyllərin ifşasından ibarətdir».⁴⁷ «Qəribə oğlan» komediyasında yazıçı cəmiyyətdə möhkəm kök atmış , tamahkarlıq, eqoizm, şəxsi mənfəət düşkünlüyü kimi mənfi halları ifşa etmişdir.

Əsərdə təsvir olunan əsas dramatik konflikt mə‘nəvi təmizliklə meşşanlıq arasındakı münaqişə üzərində qurulur və müsbət qəhrəmanın qələbəsi ilə nəticələnir.

Komik boyaların əlvanlığı ilə fərqlənən bu lirik komediyanın aparıcı obrazlarından olan, özünü hamıdan ağıllı və üstün tutan, insanlar üçün əxlaqi ölçü və norma hesab edən, Dadaş Rəhimoviç və onun arvadı Məlahət xanım konservatoriyanı təzəcə bitirmiş yeganə qızı Kəmalənin varlı, şöhrətli, tanınmış bir adama - nazir və ya nazir müavininin oğluna ərə getməsini, şəhərdə qalıb məs‘ul bir vəzifə tutmasını istəyirlər. Əsərin əsas qəhrəmanı, Kəmaləni ürəkdən sevən Valehdə isə bu «komponentlər»in heç biri yoxdur.

Əsərdəki hadisələr Kislovodskinin istirahət pansionatlarından birində cərəyan edir. Bir ilə yaxındır ki, Valeh Kəmaləni sevir, lakin məqsədinə nail ola bilmir. Çünki qızın atası tərəfindən irəli sürülən şərtləri yerinə yetirməkdə Valeh acizdir. Əvvəllər zəhmətkeş, zarafatcıl bir kişi olan Dadaş Rəhimoviç yeni vəzifəyə keçdikdən sonra tamam dəyişmişdir. O, artıq hər rast gələn adamla salamlaşmır, «hər adamla» oturub-durmur. Vəzifə onda təzə xasiyyətlər, yeni keyfiyyətlər əmələ gətiribdir. Dadaş Rəhimoviç özünü dartır, ətrafındakılara yuxarıdan aşağı baxır, şöhrət azarına tutulmuş ata qızını varlı-karlı bir adama ərə verməyi planlaşdırmışdır. Onun kürəkəni mütləq dövlətli olmalıdır, qızı «şah balası» kimi yaşamalı, həyatda korluq çəkməməli, həmişə maşınla gedib gəlməlidir və s.

Dadaş Rəhimoviç aspirant Valehin elçilərini qəzəblə geri qaytarır, çünki Valeh onun tələblərinə cavab verən namizəd deyil. Valehin köməyinə onun dostları -jurnalist tatar Muratov, bəstəkar özbək Batı, gürcü Otar, balkar Əhmədcan çatırlar. Onlar kələk düzəldirlər: Guya Valehin xaricdə miyonçu yaxın qohumu yaşayır, bütün var-dövlətini o, Valehə vəsiyyət edib. Dadaş Rəhimoviç bunu eşidib fikrindən dönür, elçilərə razılığını bildirir. Lakin təmiz qəlbli, doğrucul Valeh həqiqəti açıb Dadaş Rəhimoviçə danışır. İstəmir ki, quracağı ailənin təməli yalanla ucalsın.

Valeh məhz dostlarının köməyi nəticəsində qalib gəlir, arzusuna çatır. Qəzəblənib yırtıcıya dönən Dadaş Rəhimoviç aldandığı üçün qəribə, ağlagəlməz gülünc vəziyyətə düşür. Əlacsız qaldığı və başqa çarə tapmadığı üçün düşdüyü vəziyyətlə barışmağa məcbur olur. Qızı Kəmaləni kasıb, «dayısız», heç kimi olmayan Valehə verərək acınacaqlı, komik bir vəziyyətə düşüb öz-özünü ifşa edir.

Müəllif xoşbəxtliyi pulda, var-dövlətdə görən, ucuz şöhrət və ad-san dalınca qaçan Dadaş Rəhimoviç kimi valideynləri, Barsuk kimi üzdəniraq rəhbərləri, «zavqar» olmaq arzusu ilə müdirin qılığına girən Ümid kimiləri gülüş hədəfinə çevirir. Ədib bunları ifşa etmək üçün yumşaq yumordan deyil, ciddi, ifşaedici satiradan istifadə etmişdir.

Valeh Kəmaləni ürəkdən sevməsinə baxmayaraq əvvəllər ona qəlbini açmağa cəsarət etmir, qorxur, utanır və cəsarətsizliyinə görə də «dovşan», «qəribə oğlan» ləqəbini qazanır. Lakin əsərin sonluğunda mə‘lum olur ki, Valeh başqa gənclərdən heç nə ilə fərqlənməyən, lakin məhəbbət yollarında utana-utana addımlayan adi bir oğlandır. Bu «qəribəlik» isə əsərin qəhrəmanının təmizliyindən, həqiqəti düz üzə demək bacarığından, cəsarətli və obyektiv olmasından irəli gəlir. Valehin «çatışmazlığı» ondan ibarət­dir ki, o, bə‘zi gənclər kimi sırtıq və həyasız deyil.

İ.Əfəndiyev 60-cı illərdə yazdığı məqalələrin birində qeyd etmişdir ki, həqiqi sənət əsərində məişət mövzusu dar bir çərçivəyə sıxılıb qala bilməz ... Qəhrəman yalnız öz subyektiv hissləri ilə, öz şəxsi mənafeyi ilə yaşaya bilməz... Məsələ məişətdən yazmaqda deyil, dövrün qabaqcıl ideyalarını, zamanın tələblərini mənimsəməkdə və onları bacarıq, iste‘dad və sənətkarlıqla ifadə etməkdədir. Yazıçı daha sonra məişət mövzusunda yazılmış pyeslərdə qəhrəmanların hiss və düşüncələrinin «son dərəcə bəsit odlduğunu», oradakı konfliktin «sabun köpüyünə bənzədiyini» göstərərək yazır ki, bə‘zi əsərlərdə təsvir olunan «müsbət və mənfi obrazların sadəlövhlüyünə, avamlığına təəcüb edirsən».⁴⁸

Yazıçı «Qəribə oğlan» komediyasındakı hadisələri yalnız sevgi-məhəbbət «macərası» fonunda deyil, daha geniş miqyasda təsvir edir. Əsərdə pansionat həyatı, maraqlı komik vəziyyətlər, müxtəlif xalqların nümayəndələrinin mehribanlığı, ictimai-əxlaqi dəyərlər, qıza verilən cehiz və s. məsələlərin lirik-yumoristik, bə‘zən də satirik təsviri öz əksini tapmışdır.

Valeh öz qəribəlikləri ilə diqqəti cəlb edir. O, həqiqəti şax üzə deməkdən çəkinmir və başqalarından da bunu tələb edir. Həyatın mə‘nasını təmizlikdə və düzlükdə görən Valehin «cehiz məsələsində» də qəribəlikləri üzə çıxır. Yalnız cehizin siyahısını görən Valeh dəhşətə gəlir: Görəsən Dadaş Rəhimoviç bu qədər pulu necə yığmışdı? Adamın milyonçu dayısı olsun ki, bu qədər əşyanı ala bilsin! Dadaş əminin isə belə bir qohumu yoxdur. Digər tərəfdən , Valeh Dadaş Rəhimoviçin qızının evinə «ərə getməyi»də vicdanına sığışdıra bilmir.

İ.Əfəndiyev lirik-psixoloji məqamların, mə‘nəvi-əxlaqi vəziyyətlərin mahir yaradıcısı olmaqla bərabər, komik və satirik səhnələr vasitəsilə oxucu və tamaşaçını ürəkdən güldürməyi və düşündürməyi bacaran sənətkarlardandır. Görkəmli alim M.Arif «Dramaturgiyamıza bir nəzər» adlı əsərində yazır: «Gülüş var ki, ancaq dodaq əzələlərimizi hərəkətə gətirir, gülüş var ki, bizim qəlbimizə, beynimizə tə‘sir edir; gülüş var ki, nəinki teatr qapısına qədər, hətta artistin bir replikasından o birisinə qədər belə öz tə‘sirini davam etdirmir; gülüş var ki, teatrdan çıxdıqdan sonra da yadımıza düşəndə bilaixtiyar gülürük; gülüş var ki, bizi düşündürməyə...,həyəcan keçirməyə..., xəcalət çəkməyə məcbur edir».⁴⁹Alimin bu «təsnifatında» İ.Əfəndiyev gülüşünü «düşündürən», «qəlbə və beyinə tə‘sir edən» gülüş qrupuna daxil etmək olar. Dramaturq «Qəribə oğlan» əsəri vasitəsilə bizə belə bir gülüş bəxş edir.

İ.Əfəndiyev 1975-ci ildə yeni bir pyesini «Bağlardan gələn səs» əsərini yazır. Əsərdə əmək mövzusu qabarıq şəkildə qələmə alınmış, sadə peşə adamlarının hünəri, vətəndaşləq borcu, vəzifə cavabdehliyi, ailə və məişət problemləri özünün bədii həllini tapmışdır.

İstehsalat məsələlərini işıqlandıran üç pərdəli pyesdə dramatizm çox qüvvətlidir. Burada oxucu Vahid, Gülcan, Şirin dayı, Kamandar, Fərəh, Hətəm, Qubuş kimi müxtəlif xasiyyətli adamlarla tanış olur.

Dramaturq pyesin məzmununu yaradıcılığı üçün yeni olan, bu vaxta qədər toxunmadığı bağçılıqdan götürsə də, tədqiq və təsvir etdiyi əsas məsələ yenə də insan problemləridir; insanın cəmiyyət və xalq qarşısında mə‘nəvi borcudur. Yazıçının gəldiyi əsas nəticə ondan ibarətdir ki, insan öz borcunu və vəzifəsini yalnız saf, mə‘nən bütöv və təmiz olduqda, ictimai fəallıq şəraitində, ətrafda baş verən hadisələrə göz yummadan, onlara fəal vətəndaşlıq baxımından yanaşdıqda yerinə yetirə bilər.

İ.Əfəndiyev «yetmişinci illər dramaturgiyamızı ideya və bədii mündərəcə cəhətdən öz hüdudlarını xeyli genişləndirmiş, dramaturgiyada aydın nəzərə çarpan aparıcı meyllərdən kənarda qalmamış, bir çox mühüm mövzuları işləyib zənginləşdirmişdir».⁵⁰

Yazıçı «Bağlardan gələn səs» pyesində özünə xas olan prob­le­mlərə - insanın daxili aləminə nüfuz etmək, əxlaqi-psixoloji keyfiyyətləri işıqlandırmaq, şəxsiyyətin ictiami borcu və xalq qarşısında cavabdehliyini ön plana çəkmək kimi məsələlərə toxunmuşdur.

Pyes Vahidlə Gülcanın evlənmələrinin on illiyi gününün qeyd olunması səhnəsi ilə başlayır. Gələcək hadisələrin inkişafı üçün müqəddimə rolunu oynayan bu səhnədə oxucu əsas, aparıcı surətlərlə tanış olur. Vahid özünü ona görə xoşbəxt hesab edir ki, Gülcan kimi bir qızla evlənib. Nəinki on il, lap yüz il keçsə də onun məhəbbətinin yanından yel də keçməyəcək. Vahid belə bir inamla yaşayır. Lakin bədbəxtlik orasındadır ki, evdə Gülcan, işdə isə Hətəm və Qubuş özlərini təmiz və mehriban «göstərməklə» həqiqi simalarını uzun müddət Vahiddən gizlədə bilmişlər.

Vahid saf və təmiz vicdanlı bir adamdır. Lakin ailədə və işdə gözüaçıq, fəal deyil, çox işlərə laqeyd münasibət bəsləyir, arxayındır ki, yaxşı adam kimi ad çıxarıb, hörməti var. Bədbəxtliyi orasındadır ki, Vahid real həyatdan, ətrafda baş verən hadisələrdən konkret və düzgün nəticə çıxara bilmir. Əsərin əsas ideyası ailədə və cəmiyyətdə vicdanlı şəxs olmaq, vəzifə borcunu ləyaqətlə yerinə yetirmək , ətrafda baş verən hadisələrdən xəbərdar olmaq və fəallıq göstərməkdən ibarətdir.

Dramaturq pyesində o məsələni ön plana çəkib göstərmək istəyir ki, müasir həyatda hər bir şəxs ona tapşırılan vəzifə borcunu yerinə yetirərkən saxtakarlığa, əliəyriliyə, laqeydliyə yol verməməlidir, el arasında özünə hörmət qazanmaq üçün bu hələ azdır, eyni zamanda o, bu çatışmazlıqlara qarşı fəal mübarizə də aparmalıdır. Yazıçı qəhrəmanlarını belə sınağa çəkir.

Əsərin baş qəhrəmanı sovxoz direktoru Vahidə görə həyatda ən böyük xoşbəxtlik namuslu ailə həyatı qurmaq. halal çörək qazanmaq, vətənə canla-başla xidmət etməkdən ibarətdir. «Xoşbəxt ailə başçısı» olan Vahid əvvəl yaxşı bir adam kimi ad-san qazanmışdır. O öz vicdanının təmizliyinə arxalanır, ətrafda baş verən hadisələrin və kon­fliktlərin həllində fəal iştirak etmir, onlara soyuqqanlı, seyrçi münasibət bəsləyir. On il birlikdə yaşadığı arvadı Gülcana da, ətrafdakı adamlara da kor-koranə inanır. Vahid deyir: «Mən həmişə o fikirdə olmuşam ki, ən böyük xoşbəxtlik namuslu ailə həyatı ilə namuslu əməkdir, əgər ailədə xoşbəxtsənsə, əgər dövlətə, vətənə alnıaçıq, namusla xidmət edirsənsə, bunu dünyada başqa heç bir səadətlə əvəz etmək olmaz».

Vahid həyatın bütün əzab-əziyyətlərini görmüş, insanlara etdiyi yaxşılığı və köməyi sayəsində hörmət qazanmış, bacarıq və qabiliyyətinə görə yüksək vəzifəyə çatmışdır. O, hamını özü kimi yaxşı adam hesab edir, əliəyri adamların şirin dilinə inanır, namuslu adamların xəbərdarlığına fikir vermir, bir sıra həyati məsələlərə laqeyd münasibət bəsləyir. Bütün bunlar isə Vahidi əvvəlki düzgün mövqedən uzaq­laşdırır, tələbkar, diqqətli olmaq, nəzarəti artırmaq kimi keyfiyyətlər laqeydlik və arxayınlıqla əvəz olunur. Vahid elə fikirləşir ki, həyatda Kamandar kimi yaxşı adamlar çoxdur, pis niyyətlilər isə olduqca azdır və onlar ümumi inkişafa heç nə ilə mane ola bilməzlər. «Heç başa düşə bilmirəm ki, insanlara inanmadan necə yaşamaq olar. Axı bizim hər birimizin sevinci, xoşbəxtliyi bu insanlarla bağlıdır. İnsanlara inanmamaq, Robinzon kimi yiyəsiz adada tənha yaşamaq kimi bir şeydir» - deyən Vahidin bu sözləri əsərin leytmotivini təşkil edir.

Lakin ətraf mühitdə baş verən hadisələrdən təcrid olunaraq yaşamaq, hamıya yaxşı gözlə baxmaq, yağlı dillərə inanmaq Vahidi səhv və nöqsanlı bir yola gətirib çıxarır. Bunun nəticəsində Hətəm və Qubuş kimi tiplər əl-qol açır, öz çirkin niyyətlərini həyata keçirə bilirlər.

Əsərin əsas konflikti də Vahidlə bu tiplərin qarşılaşdığı zaman şiddətlənir və kimin kim olduğu aydınlaşır.

Əsərin əsas surətlərindən olan Gülcan İ.Əfəndiyev yar­a­dıc­ı­lığı üçün xarakterik olan, maraqlı və ziddiyyətli qadın obrazlarındandır. «Ürəyi istədiyi kimi yaşamağa» adət etmiş, öz şəxsi mənfəətini mə‘nəvi və ictimai vəzifədən üstün tutan, öz bayağı hisslərinin əsiri olan Gülcan bir sıra insani keyfiyyətlərdən məhrumdur. Onu da qeyd edək ki, başqa əsərlərindəki qadın obrazlarına nisbətən Gülcanın xarakteri, xasiyyətindəki əyintilər tam şəkildə açılmır, hərəkətlərinin səbəbləri anlaşılmaz qalır və o, müəllif tərəfindən «cəzalandırılmır». Yazıçı Gülcanın tərbiyə olunmasını Fərəh vasitəsilə həyata keçirməyə çalışır. Fərəh Gülcanla söhbətində «əri sevmək hələ azdır»., «ona həqiqi yoldaş olmaq, onun arzu və istəklərilə yaşamaq» kimi məsələlər qarşıya qoyur; Gülcan bunların nəinki heç birinə əməl etmir, hətta üç il ərzində bir dəfə də olsun ərinin işlədiyi bağlara baş çəkmir, Vahidin güzəranı ilə maraqlanmağı lazım bilmir.

Mə‘lum olur ki, əslində Gülcan heç vaxt Vahidi ürəkdən sevməmiş, ona ürək sirdaşı olmamışdır. Ailəni uşaq sevin­cindən məhrum edən arvad, əsas səbəbi ərinin boynuna qoymaqla Vahidi aldatmışdır. Məhəbbəti saxta olan bu qadın, həyatda da əsl sevinc, fərəh tapa bilmir. Əxlaqi borc və vəzifə haqqındakı qanunları da o özü yaradır. Gözaltı etdiyi, xoşuna gəldiyi Kamandara eşq e‘lan edəndə də, «istəyirsən arvadın, istəyirsən mə‘şuqən olum» deyəndə də Gülcan saxtakarlıq edir. Kamandar isə möhkəm xarakterli, sağlam mövqedə dayanan, arvadı Fərəhlə xoşbəxt yaşayan təmiz əqidəli bir gəncdir.

Beləliklə , yazıçı mə‘nəviyyatca puç, kasıb, insani keyfiyyətlərini unudan canlı bir qadın obrazını yaratmağa müvəffəq olmuşdur.

Pyesdə verilmiş Kamandar, Şirin dayı, Fərəh isə işıqlı niyyətlərin daşıyıcılarıdır. Şirin dayının peşəsi bağların üzərinə toplanmış sıx buludları qovmaqdan ibarətdir. O, vaxtsız yığılan qara buludları dağıdır və bağların buludsuz səmasının keşiyini çəkir. Onun mövqeyi Kamandar və Fərəhin arzuları ilə birləşir. Onların hər üçü bağların keşiyində dayanırlar. Şirin dayı qeyd edir ki, Hətəm və Qubuş kimi «qurumuş adamlar» ətraf mühitin havasının pozur,cəmiyyətə «cır meyvələr» verir. Ona görə də ilk növbədə, qurumuş ağacları çıxarıb atdığımız, quru budaqları kəsib təmizlədiyimiz kimi, onları da «alaq» edib təmizləməliyik. Çünki onlar insanları ləkələyir, xəstəlik mik­rob­ları yayırlar. Şirin dayının bu mülahizələri əsərdəki mənfi tipləri tam səciyyələndirir.

Yazıçı pyesdə öz müsbət keyfiyyətləri ilə Vahiddən fərqlənən, daha işgüzar və tələbkar, öhdəsinə düşən işə daha mə‘suliyyətli yanaşan Kamandar və Fərəh kimi gənclərin, təmiz vicdanlı el ağsaqqalı Şirin dayı kimi xeyirxahların, yalnız öz şəxsi mənfəətini düşünən Hətəm və Qubuş kimi tiplərin dolğun obrazlarını yaratmışdır.

Əsərdə təsvir olunan bütün cinayətlər, mənfi və naqis cəhətlər Kamandar və Fərəhin köməyi nəticəsində, onların işə daha ciddi yanaşmaları, adamlara qarşı prinsipial olmaları nəticəsində aradan qaldırılır. Vahiddə isə bu keyfiyyətlər olmadığından kollektivdə hörmətini getdikcə itirir.

İ.Əfəndiyev «Bağlardan gələn səs» pyesində də cəmiyyətdə yaranmış çatışmazlıqların meydana gəlmə səbəbləri və onların aradan qaldırılma yollarının araşdırmağa cəhd göstərmişdir. Yazıçı sovxozdakı hüquq pozuntularından, harınlamış adamların bəd əməllərindən, saxtakarlıqlardan, tərk olub aradan çıxan bağlardan və s. məsələlərdən ciddi söhbət açır. Çiçək və Təbriz kimi qabaqcıl işçilər ev dərdindən ailə qura bilmir. Məcidovun qardaşı tək oğlan isə üçotaqlı evdə yaşayır. Bağban Nuruşun beş nəfərlik ailəsi kiçik bir daxmaya sığınır, amma qapançı Qubuşun arvadına bir «Volqa», uşaqlarına digər bir maşın xidmət edir. Əmək haqqı 90 manat olan qapançı Qubuş on iki otaqlı zəngin bir mülkdə yaşayır, baş aqronom Hətəm Qubuşla əlbir olub meyvə oğurlamaqla məşğuldur və s. Yazıçı bir vətəndaş kimi bütün bu əyintiləri açıb ifşa edir, Vahidin bir direktor kimi sovxoz işçilərinin vəziyyətindən xəbərsiz olduğunu göstərir.

Yazıçının 80-cı illərdə yazdığı əsərləri arasında «Büllur sarayda» pyesi xüsusi yer tutur. Hər şeydən əvvəl, əsərin tərbiyəvi əhəmiyyəti qeyd olunmalıdır. Belə ki, həyata yenicə atılan gənclər əsərdən çox şey götürə, «Büllur sarayın» hörümçək toruna düşməkdən özlərini xilas edə bilərlər. Çünki gözəlliyin tərənnümünə və eybəcərliyin tənqidinə həsr olunmuş əsərdə müasir gəncliyin mə‘nəvi inkişafı, onun saflaşması və təmizlənmə prosesi ilə bağlı tə‘sirli, ibrətamiz səhnələr çoxdur.

Sözün həqiqi mə‘nasında lirik-psixoloji üslubda yazılmış «Büllur sarayda» pyesi dramaturqun mə‘nəvi gözəlliyin təsviri sahəsindəki bədii axtarışlarının yeni müv­əffəqiyyətli nəticəsi olub, oxucuları Aynur, Həbib, Bayandur, Təbriz, Lalə, Sədaqət kimi gənclərin özünəməxsus fərdi xarakterləri ilə, onların arzu və istəkləri ilə tanış edir, eyni zamanda ülviliklə eybəcərlik, halallıqla haramlıq arasında gedən çarpışmanı təsvir edir.

İctimai həyatda mövcud olan xəstəliklərdən biri də «əşya düşkünlüyü» mərəzidir. Mə‘nəviyyatca cılızlar, kasıb təbiət­lilər, halal zəhmətdən uzaq olanlar bu xəstəliyə daha tez mübtəla olurlar. Həmin xəstəliyin tibbi əlacı yoxdur, lakin iste‘dadlı yazıçı qələminin gücü ilə onu müalicə edib «sağaltmaq» mümkündür. İ.Əfəndiyev belə bir vəzifəni öhdəsinə götürmüşdür. «Büllur sarayda», hadisələrin bir qütbündə biz bu xəstəliyə tutulmuş Ağahüseyn, Qədim, Cavahir xanım, Fariz kimi mənfi tiplərin yazıçı tərəfindən «sa­ğaldıl­ması» prosesi ilə tanış oluruq, hadisələrin başqa bir qütbündə isə, bu xəstəlikdən uzaq olan, əri müharibədən qayıtmamış Qönçə, onun oğlu Həbib, öz sadəliyi və komik hərəkətlərilə əsərə yumşaq bir yumor və milli kolorit gətirən Bayandur, təmiz qəlbli Təbriz və b. adamlar durur.

Əsərdə haramla halallıq, məhəbbətlə məkr, ucalıqla alçaqlıq arasında silahsız və atəşsiz psixoloji mübarizə gedir. Bu mübarizədə atəşə daha çox tuş gələn - Qönçə xanımın halal çörəyi ilə böyümüş Həbib və «büllur sarayın» mikrobları ilə zəhərlənmiş Aynurdur.Cəbhələrin bir tərəfində Ağahüseynin «büllur sarayı», o biri tərəfdə isə Qönçə xanımın kasıb koması durur. Maliyyə dəyəri və quruluşu cəhətindən bir-birindən fərqlənən bu «sarayların» mühitində Qönçə xanımın koması daha uca, daha möhtəşəm və işıqlı, daha uca görünür. Rüşvətlə ucaldılmış birinci sarayın havası bataqlıq üfunəti verir, adam orada nəfəs ala bilmir, boğulur. İkinci sarayda isə insanın ürəyi açılır, ciyər dolusu təmiz hava ilə nəfəs alırsan.

Əsərin sonunda birinci saray dağılıb yerlə-yeksan olur, ikinci saray isə öz möhtəşəmliyi ilə saflıq və halallıq zirvəsinə yüksəlir, daha da əzəmətli görünür.

Pyesin qəhrəmanlarından biri Aynur Ağahüseynin sarayının dağılmasını qələbə kimi qarşılayır və bunu belə izah edir: «Uçub dağılmalı idi bu büllur saray, bu xaniman, çünki o çürük sütunlar üstündə qurulmuşdu. Biz bunu hiss edirdik, amma həqiqəti görmək istəmirdik. Brilyantın soyuq parıltısı gözlərimizi qamaşdırıb kor etmişdi. Biz unuduruq ki, xalqa xəyanətin cəzası amansız olur».

Aynur təmizlik və halallıq ocağı olan Qönçə xanımın komasına can atır, gec də olsa dərk edir ki, həqiqi büllur saray Həbibin yaşadığı kasıb mənzil imiş, «dünyanın ən yaxşı oğlanı» olan Həbiblə qovuşa bilməyən Aynur öz təqsirini boynuna alır və e‘tiraf edir ki, bütün günah onun özündədir. Yazıçı pyesin dördüncü şəklində Qönçə ana ilə, ona gəlin olmaq istəyən, lakin öz günahı ucundan arzusuna çata bilməyən Aynur arasındakı söhbəti təsvir edir:

«Aynur - Salam, Qönçə xanım.

Qönçə - Nə yaxşı mənim adım yadınızdan çıxmayıb...

Aynur - Mənim heç nə yadımdan çıxmayıb... Təqsir məndə oldu...

Qönçə - Siz sevdiyiniz oğlanın ata evində bir tikə çörək kəsmədiniz... ancaq konyak içib siqaret çəkdiniz. /birdən acıqla/. Axı, siz haradan bilirdiniz ki, Həbibin atası sizin o büllur saraydakı yalançı ağalardan əskik kişinin oğludur? Axı, bizim ata-babalarımız insanın ləyaqətini heç vaxt var-dövlətlə ölçməyiblər...

Aynur - Siz haqlısınız. Mən öz taleyimin əleyhinə getdim, tale də məni cəzalandırdı... Ancaq mən istəyirəm siz heç olmasa inanasınız ki, mən həmişə Həbibi canımdan artıq istəmişəm, ölənəcən də istəyəcəyəm.

Qönçə - Mən sizə inanıram... Görünür bu dünyada səhv etməmək mümkün deyil. Mən görürəm ki, siz yaxşı qızsınız. Mən çox istərdim ki, oğlumun bir vaxtlar sevdiyi qız ona qismət olmasa da xoşbəxt olsun!.. Zəhmətkeş insanların halal əməyindən oğurlayıb yığdıqları, cinayətləri ört-basdır edərək, rüşvət aldıqları pul ilə büllur saraylar ucaldan məl‘un atalar sizin təmiz məhəbbətinizi, nəcib arzularınızı belə məhv edirlər...»⁵¹

Yazıçı qəhrəmanlarının keçdiyi həyat yolunu diqqətlə izləyir, maraqlı səhnələr yaradır. Vaxtilə qaş-daşa meyl salan, «büllur sarayın» bataqlıqında boğulan Aynur RİK sədri Qədimin brilyant hədiyyələrindən imtina edir, çünki bu var dövlət Aynurun məhəbbət mülkünü xarabazara döndərmişdir. O, ata-anasının tələb və yalvarışlarına əhəmiyyət vermir, Qədimin «məhəbbətini» rədd edir, yalnız Həbibin xəyalı ilə yaşayır. Əsərin əvvəlində, şəxsi maşını, üç dublyonkası olan şən və qayğısız yaşayan Aynur Vətən, xalq, namus kimi anlayışları qəbul etmir, bunları «köhnə psixologiya» adlandırırdı. Lakin məhəbbətini itirib həyatı dərk etdikdən sonra, Aynur öz mikromühitinə qarşı çıxır, o, yazıçının əlində Ağahüseyn, Qədim, Cavahir xanım kimi tiplərin ifşasında əsas zərbə qüvvəsinə çevrilir, bütün qəzəbini büllur saraya yönəldir, saray sahiblərini ittiham edir.

Pyesdə əsas tənqid obyekti xalqa xəyanət edən, guya plan və tapşırıqları vaxtında və artıqlaması ilə «doldurub», ildə bir neçə dəfə mükafat və təşəkkür alan idarə rəisi, qədimlər, ağahüseynlər, onların ətrafında sürünən farizlər, səadətlərdir. Vicdanını, əqidə və varlığını rüşvətə, sərvətə satan bu «insanlar» bərkə düşəndə bir-birini satır, canavar kimi biri-digərini parçalamaqa hazırdılar.

Əsərdəki əsas hadisələr «büllur saray»da cərəyan edir, yazıçı oxucuları tədricən saraydakıların fəaliyyətilə - xəyanət, rüşvət və cinayətkarlıqları ilə tanış edir, Ağahüseynin «büllur saray»dan başqa şəhərdə 8 otaqlı evi, 3 şəxsi maşını, «dilxoşluq» üçün xüsusi qış binası, qırqovullu plovu, ceyran kabablı yemək stolu var. Onun keçmişdəki knyazlar kimi yaşayışını təsvir etməklə bərabər, İ.Əfəndiyev gecə-gündüz zəhmət çəkən professorların, aka­demik­lərin bir ildə aldıqları əmək haqqını yada salır, qışı 80 manatlıq plaşda başa vuran mühəndis Mayisi xatırlayır və bütün bunları ürək ağrısı ilə qələmə aldıqdan sonra Qədim və Ağahüseynə - « bu qədər pullar hardandır?» - sualını verməklə ictimai ədalətsizlikləri qamçılayır. Lakin onu da göstərir ki, bu milyonlar Ağahüseynin ailəsini, qızlarını xoşbəxt edə bilmir, onlar «bizim gələcəyimiz yoxdur» - deyirlər. Bəli, oğruluq və rüşvətlə yığılan var dövlət heç kimə xöşbəxtlik gətirmir! Yazıçının oxuculara çatdırmaq istədiyi əsas fikir bundan ibarətdir.

Ağahüseynin ən yaxın adamı, əqidə və məslək dostu Qədim qorxulu bir tipdir. RİK-nın sədri işləyən bu «tox canavar» Aynura vurulmuşdur. O, var-dövlətinə, vəzifəsinə, «yuxarı­dakı adamına» o qədər arxayındır ki, öz rəzil hərəkət­lərindən, xəs­tə əxlaqından, əliəyriliyindən əl çəkmir. Özü kimi «vəzifə sahibini ləkələməyin» qeyri-mümkün­lüyündən dəm vurur, lovğalanır. Bayandurun dediyi kimi, Qədim də «yeddi maska taxanlardandır». Yazıçı təsvir edir ki, yalan və xəyanət, rüşvət və oğurluq bu adamın, idarə rəhbərinin əsas «insani» keyfiyyətlərindəndir.

Aynur -Qədim, Həbib-Aynur xətləri əsərdəki bir sıra mətləblərin açılmasına kömək edir.

Aynur və Həbib bir-birlərini ürəkdən sevirlər, lakin onların belə bir mühitdə qovuşa bilməmələrinin səbəbini böyük ustalıqla qələmə alan müəllif, bunu ictimai ədalətsizliklə, onların ailə tərbiyəsindəki, mə‘nəvi-əxlaqi baxışlarındakı fərqlə əlaqələndirir. Həbib əsərdə az görünür, lakin əsərin estetik idealı bu obrazla bağlıdır, onun məhəbbəti, mə‘nəvi dünyası «büllur saray»ın mə‘nə­viyyatından, tərbiyəsindən qat-qat üstün və parlaqdır.

Gənclərin düzgün tərbiyə olunması bütün dövrlərdə icti­maiyyəti düşündürən ən aktual məsələlərdən biri olmuşdur. Bu məsələ təkcə müəllimləri və valideynləri deyil, eyni zamanda yazıçıları da narahat edən mühüm problemlərdəndir. Gənclərin tərbiyəsi necə təşkil olunmalıdır? Bu gün bizimlə çiyin-çiyinə yaşayan gənclərin arzu və tələbləri nə yolla ödənilməlidir? Necə etməli ki, cavanlar hələ gənc yaşlarından həyatın burulğanına düşməsin? Gənclərin sabahın kamil vətəndaşı, qeyrətli və namuslu övladı kimi böyüməsi üçün ailə və cəmiyyətin rolu nədən ibarətdir? Uzun illərdi ki, onlarla bu kimi suallar cəmiyyəti düşündürür. Bu suallara hələlik resept xarakterli konkret cavab verilməmişsə də, hər halda cavabsız da qal­mamışdır. Cəmiyyətin çoxəsrlik təcrübəsindən bəhrələnən müəllimlər, yazıçılar bu suallara müəyyən cavablar vermişlər. Məsələ ondadır ki, gənclər çox vaxt bu cavablara əməl etmir, cəmiyyətin hazırlamış olduğu tərbiyəvi qayda-qanunlar bə‘zi hallarda onları qane etmir.

Bu məsələdə ədəbiyyatın tərbiyəvi rolunu yaxşı başa düşən İ.Əfəndiyev «Bizim qəribə taleyimiz» pyesində söz sənətinin «dili» ilə bu suallara müəyyən mə‘nada cavab verməyə çalışmışdır. Bu ilk əsər deyil ki, dramaturq orada gənclərin tərbiyə edilməsi probleminə toxunsun. Yazıçının nəsr əsərlərində, eyni zamanda «Sən həmişə mənimləsən», «Unuda bilmirəm», «Məhv olmuş gündəliklər», «Büllur sarayda» və s. pyeslərində gənclərin həyatı, onların cəmiyyətdə və ailədə yeri, mə‘nəvi saflıq və əxlaq məsələləri bədii həllini tapmışdır. Dramaturqun bu problemə təkrar-təkrar müraciət etməsi onunla əlaqədardır ki, gənclərin tərbiyə olunmasında çoxlu səhvlər, naqis cəhətlər və çatışmazlıqlar mövcuddur. Nöqsanlar var, deməli onları tənqid etmək də vacibdir.

İlyas Əfəndiyevin gənclərin həyatına həsr etdiyi bir sıra əsərləri geniş təhlil etdikdə belə bir nəticəyə gəlmək mümkündür ki, gənclərin öz vətəninə, xalqına xeyir verməsi, vətənin sədaqətli övladı kimi böyüyüb boya-başa çatması üçün, ilk növbədə sağlam mühit, halallıq və təmizliyə söykənən ailə tərbiyəsi hava və su kimi vacibdir.

«Unuda bilmirəm» əsərində qoyulmuş problemlərə yazıçının təkrarən yenidən qayıtması tərbiyə məsələsinin aktuallığı ilə əlaqədardır. 1988-ci ildə tamaşaya qoyulmuş «Bizim qəribə taleyimiz» pyesində İ.Əfəndiyev 20 il əvvəl təsvir etdiyi hadisələrə bir də qayıdır, onları müasir zamanın tələbləri çərçivəsində araşdırır, insanlar arasındakı mürəkkəb, qarşılıqlı münasibətləri bədii şəkildə tədqiq edir. «Unuda bilmirəm» pyesindəki bə‘zi qəh­rəmanların «Bizim qəribə taleyimiz»ə daxil olunmasını yazıçı belə izah edir: «Unuda bilmirəm» pyesində Nərmin və Kamranın ömür yolları qovuşmur. Halbuki onlar xoşbəxt olmağa layiq insanlardır. Bir-birini təmiz, pak məhəbbətlə sevən adamların ayrı-ayrılıqda yaşaması cəmiyyətimizin mə‘nəvi-əxlaqi normalarına uyğun deyil və təbii ki, fəlakətə gətirib çıxarır. Mən təzə əsərimin qəhrəmanlarına başqa adlar da verə bilərdim. Çünki mövzu, dramaturji material buna imkan verirdi. Lakin e‘tiraf etdim ki, «Unuda bilmirəm» pyesində bir-birinə qovuşmayan Kamran və Nərminin sonrakı taleyi məni çox narahat edirdi. Digər tərəfdən, oxucular, tamaşaçılar, mənə məktublarla müraciət edir, onları yenidən səhnəyə gətirməyimi arzulayırdılar. Ürəyimin hökmü ilə tamaşaçı arzusunun belə uzlaşması «Bizim qəribə taleyimiz» pyesinin meydana gəlməsinə səbəb oldu.

Əsəri yazıçı «müasir dram» janrına aid etmişdir. Lakin məsələ bununla bitmir. Müasirlik əsərin məzmunundan, təsvir olunan hadisələrin bu günlə nə dərəcədə səslə­şmə­s­in­dən, obrazların həyata baxışından, nəhayət , yazıçı sözünün, təxəyyülünün «zaman» kateqoriyası ilə nə səviyyədə uzlaşmasından asılıdır.

«Unuda bilmirəm»dən «Bizim qəribə taleyimiz» əsərinə bə‘zi detalların köçürülməsinə, bir iki obrazın buraya «qonaq» gəlməsinə baxmayaraq, əsər tamamilə orijinal xarakter daşıyır; dramaturji materialın zənginliyi, obrazların dinamikliyi, gərgin hadisə və səhnələrin tez-tez dəyişməsi, təsvir edilən gənclərin özünəməxsus cizgiləri əsərə tamamilə yeni bir ovqat bəxş edir.

Yazıçı gənclərin həyatı ilə bağlı bir sıra məsələləri ön plana çəkməklə, ayrı-ayrı ailələrdə tərbiyə ilə əlaqədar buraxılan kobud səhvləri, valideyn nəzarətsizliyini, haram yolla qazanılmış pulların gənclərin mə‘nəvi aləminə mənfi tə‘sirini göstərir. Müəllif qeyd edir ki, ictimai ədalətsizlik, rüşvətxorluq, nəzarətsizlik, harınlama kimi mənfi cəhətlər tərbiyə prosesinə pis tə‘sir edən əsas amillərdir.

Əsərin proloqu oxucunu 20 il bundan əvvələ aparır, Nərminlə Kamranın nakam məhəbbəti yad edilir: «Kamran /tamaşaçı­lara/ - Mən Kamran Məmmədzadəyəm. Bu böyük şəhərə mühüm bir vəzifəyə tə‘yin olunmuşam. İyirmi il bundan qabaq mən bu şəhərdə tələbə olduğum zaman bir qız sevmişdim. Onu indi də unuda bilmirəm.

Nərmin - Mən də səni unuda bilmirəm, Kamran.

Nərminin 20 il bundan qabaq oxuduğu mahnı eşidilir:

İstəmirəm gül-çiçək,

Ömrüm yolu daş-kəsək...

Hər bəlaya dözəcək,dözəcək,

Sənin məhəbbətindir...»⁵²

Nərminin də, Kamranın da adları bizə çoxdan tanış olsa da, bədii obraz kimi hər ikisi təzədir, təravətlidir. Yazıçı onların yeni xarakter cizgilərini daha da genişləndirmiş, kamil, püxtələşmiş obrazları oxuculara təqdim etmişdir. İyirmi il keçməsinə baxmayaraq, aralarında olan məhəbbətləri zərrə qədər də olsa zəifləməyib, əksinə, daha da müqəddəsləşib, şirin bir xatirə kimi ürəklərdə yuva salmışdır.

Əsərin təhlilində biz Nərmin-Kamran xəttini ona görə ön plana çəkirik ki, bu «Bizim qəribə taleyimiz» pyesinin əsasını, ana xəttini təşkil edir. Düzdür, burada bə‘zi xır­da süjet təkrarlarına yol verilmişdir. Lakin bu «tək­rar­lar» əsərə ağırlıq gətirmir, əksinə, gözəllik, şirin bir incəlik bəxş edir. Görünür, yazıçı «Unuda bilmirəm» əsəri üçün topladığı zəngin materialın hamısını tam sərf edə, «xərcləyə» bilmədiyi üçün Kamran - Nərmin xəttini buraya yenidən əlavə etmişdir. Ancaq bu «əlavə», əsərə artıqlıq, yamaq kimi görünmür, pyesdəki bütün hadisələr də, obrazlar də böyük sənətkarlıqla həmin xəttə tabe edilmişdir.

Yazıçı əsərin əvvəlində oxucunu hadisələrin gur axarı ilə tanış edir. Mə‘lum olur ki, nazir işləyən Camal arvadından gizli olaraq, onun rəfiqəsi Zara adlı qadınla görüşür və oğlu Samirin də Zaranın qızı Mila ilə evlənməsini istəyir ki, Zara ilə əlaqələr daha da sıxlaşsın. Samir isə Nərgizi sevir və onunla ailə qurmaq haqqında düşünür.

Nərmin artıq neçə illərdir ki, ərinin fəaliyyətindən, onun cəmiyyətdəki xoşagəlməz hərəkətlərindən təngə gəlib, indi o, hər şeyə laqeyddir:

«Nərmin /son dərəcə dalğın/ - təngə gətirdi bu riyakar həyat məni. Ər arvadı aldadır, arvad əri, ana qızını, qız anasını! Dost dostun üzünə gülüb, dalında quyu qazır, hamı bir-birinə xəyanət edir. Axmağın biri hansı saxta yollarlasa yüksək vəzifəyə çatan kimi birinci məqsədi çox pul yığmaqla təzə mə‘şuqə tapmaq olur... Mərdlik, kişilik, cəsarət məhv olub gedib. Mən o tək oğlumu bu riyakarlıq, xaosun içindən necə sağ-salamat çıxarıb ləyaqətli insan edəcəyəm?»⁵³

Ana oğlunun Mila ilə deyil, Nərgizlə evlənməsinin tərəfdarıdır, ata isə bunu istəmir. Nərmin Cəmilə öz e‘tirazını bildirir: «Zara beş il sənin aşnan olub. Mən indiyəcən bunu sənə deməmişəm... Gör nə qədər alçalmısan ki, əxlaqsız bir qadının qızını oğluna almaq istəyirsən!»⁵⁴Bütün bu ailə məişət məsələləri getdikcə genişlənir və Nərmin-Kamran xəttilə qovuşur.

İyirmi ildir ki, Nərmin Kamrana olan məhəbbətini, heç nə ilə əvəz oluna bilməyən ülvi duyğularını gizli şəkildə qəlbində saxlamış, əzizləmişdir... Lakin, indi hadisələr elə cərəyan edir ki, Nərmin yenidən Kamranla qarşılaşmalı olur. Əsərin ən tə‘sirli hissəsi Nərminlə Kamranın görüşdüyü səhnələrdir. Nərmin, restoranda döyüş zamanı nahaqdan tutulmuş günahsız oğlunun həbsdən azad olunması üçün Kamranın yanına -prokurorluğa gəlir:

«Nərmin -On səkkiz, on doqquz ildir məni yaşadan ancaq oğlumdur. Bir də sənin məhəbbətin... Mən bura gələ-gələ fikirləşirdim ki, bizim, o, təmiz, günahsız sevgimizin nə qəribə taleyi varmış! İyirmi il bundan qabaq mən ərimin işi üçün sənin yanına gəlmişdim, indi də oğlumun işi üçün gəlmişəm...

Kamran - Bir gün evə gələndə kabinetimin divarında sənin böyük portretini görüb az qala dəli oldum. Bunu arvadım böyütdürmüşdür.

Nərmin- Gərək ki, sən mən Cəmilə gedəndən çox sonra evlənmişdin.

Kamran - Elədir...

Nərmin / zarafatyana / - Demək bizim məhəbbətimizə ilk xəyanət eləyən mən olmuşam... Mən səni unuda bilmirəm, Kamran»⁵⁵

O dövrdən çox illər keçib, lakin əziz, kövrək xatirələr unudulmayıbdır... Bu illər ərzində həyat təcrübəsi qazanmış, lakin insani keyfiyyətlərindən, prinsipiallıq və təmizliyindən bir addım belə geriyə çəkilməyən Kamran cəmiyyətdəki eybəcərliklərə, tüfeylilik və saxtakarlığa qarşı yenə də amansız və dönməzdir. Kamranın bu xasiyyətlərini biz, həbs edilmiş gənclərlə və onların valideynlərilə söhbətlərində aydın hiss edirik.

Əsərdəki hadisələr müasir və aktual olduğuna görə, daha çox diqqəti cəlb edir. Gənclərin həyat və məişətlərindəki problemlərlə əlaqədar müxtəlif məsələlərə toxunan müəllif qəhrəmanların həyatından, onların fəaliyyətindən yadda qalan bədii səhnələr yaradır.

Maraqlı hadisələrlə zəngin olan əsərdəki ikinci xətt gənclərin tərbiyəsi ilə bağlıdır. Yazıçı həmin xəttin başlanğıcını belə təsvir edir: «Bar. Kef məclisi. Canik, Musik, Mila, Dodik və başqa gənclər oynayır, oxuyur, şənlənirlər... Birdən Canik tapançanı çıxarıb atır - qorxmayın ərə... Sportivnidi, dilxoşluqçun atıram». - deyir. Gənclərlə əlaqədar təsvir olunan hadisələrin sonu isə, növbəti «şənliklər»in birində sərxoş olmuş «dostların» döyüşməsi, bir-birini yaralayaraq, cinayət törətməsi və həbs olunmaları ilə yekunlaşır.

Gənclərin həyatı ilə bağlı hadisələri təsvir edən İ.Əfəndiyev yazıçıdan daha çox, tərbiyəçi pedaqoqu xatırladır. Dramaturq böyük sənətkarlıqla gənclərin belə bir vəziyyətə düşmələrinin səbəblərini araşdırır, günlərini kef məclislərində keçirən, mə‘nəviyyatca alçalan, spirtli içkilər və narkotik maddələr qəbul edən, cibindəki haram pul­ların sayını bilməyən, tək, subay olmasına baxmayaraq 3 otaqlı mənzildə yaşayan, bir-birinə bahalı hədiyyələr ba­ğış­layan, hətta «Volqa» avtomaşını bağışlayan bu gənclə­rin ailələri, valideynləri ilə bizi tanış edir. Bunlar ka­bab­xanaların şefi, rayonda pambıq sovxozunun diretoru, nazir və başqalarıdır.

Yazıçı gənclərin həyatını araşdırarkən, yaranmış vəziyyətdə təkcə uşaqların valideynlərini - rüşvətxor atanı, məişət pozğunu olan ananı, özündən razı dövlət başçısını günahlandırmaqla kifayətlənmir, o, ictiami həyatın daha dərin qatlarına sirayət edir, gənclərin tərbiyəsində buraxılan səhvlərin ictimai səbəblərini aydınlaşdırır, cəmiyyətdəki ədalətsizlikləri, rüşvətxorluq və riyakarlıq üçün zəmin yaradan ictimai mühiti kəskin qamçılayır. Həyat hadisələrinin təsvirində həqiqətləri qələmə alan yazıçı real faktlara əsaslanır, saxtakarlığa yol vermir, təsvir və tərənnümdə bədii boyaların tənasüblüyünü pozmadan, tər­biyəvi əhəmiyyəti olan maraqlı lövhələr yaradır.

Yazıçının niyyəti, qarşıya qoyduğu məqsəd aydındır. Bir tərəfdən mə‘nəvi gözəllikləri təsvir və tərənnüm etmək, digər tərəfdən «Atayevlər ailəsi», «Sarıköynəklə Valehin nağılı», «Büllur sarayda» və s. əsərlərlə ifşa etdiyi ictimai ədalətsizlikləri qamçılamaqdır. «Bizim qəribə taleyimiz»də də yazıçı bu iki cəhəti nəzərdən qaçırmır, dramaturqun qələmi yenə həmin əqidəyə qulluq edir.

60-cı illərin axırlarından başlayan və təxminən 20 ilə qədər davam edən dramaturji yaradıcılığının ikinci dövründə yazıçı çox məhsuldar və uğurla işləmiş, yalnız müasir mövzulara müraciət edərək mə‘nəvi gözəlliyin psixoloji məqamlarından, insanın insan qarşısında, insanın zaman və cəmiyyət qarşısındakı borcundan söhbət açmışdır. Ədəbiyyat tarixinə lirik-psixoloji pyeslər dövrü kimi daxil olmuş 60-70-ci illərdə ədib təkcə dram əsərləri deyil, eyni zamanda bir sıra nəsr əsərləri də yazmışdır ki, bunlar haqqında monoqrafiyanın ikinci fəslində söhbət etmişik.

İ.Əfəndiyev Azərbaycan və dünya dramaturgiyasının ən yaxşı nümunələrindən bəhrələnən, təzə söz və yeni forma axtaran sənətkarlardandır. İnsanın mə‘nəvi gözəllikləri­ni tərənnnüm edən «Sən həmişə mənimləsən», «Unuda bil­mirəm», «Bizim qəribə taleyimiz» pyesləri ədəbiyyatımızdə yeni bir addım idi.

Dramaturq məqalələrin birində yazırdı: «İndi dərin məzmuna malik olmayan zahiri effektlər tamaşaçını tə‘­min etmir, razı salmır. Tamaşaçı pyesdə dərin mə‘na, psi­xoloji dürüstlük axtarır. Zahiri dramatik pafos, qeyri-adi hərəkət və danışıq, şit yumor, yüngül eşq macəraları, çeynənmiş, yalançı «fəlsəfi» müddəalar indi tamaşaçıya gülünc görünür... Tamaşaçı ağıllı sözaltı mə‘naları, tə‘­sirli psixoloji anları, həqiqi sevgi dramını diqqətlə izləyir».⁵⁶ Oxucu ilə maraqlı dialoqa girən, hər bir yeni pyesində nəsə təzə bir söz deməyə çalışan yazıçı, həmin illər­də «oxucu tərəfindən diqqətlə izlənilən», «həqiqi sevgi dramları», «dərin məzmunlu əsərlər» yazan dramaturq sənət aləmində yenicə vətəndaşlıq hüququ qazanmış «İlyas Əfəndiyev teatrı»nın imkanlarını təsdiq edən tarixi pyeslərini yaradır.