Илиев абдужилил абдумежитович
Зерттеу тақырыбы бойынша жарияланымдар
жүктеу/скачать 159.07 Kb.
|
| Зерттеу тақырыбы бойынша жарияланымдар. Магистрдің еңбектерінде көптеген тақырыптар – әңгімелер, баяндамалар, мақалалар мен материалдар, тарихшылар, саясаттанушылар мен қазақстандық, өзбек, татар, түрік, орыс заңгерлері қолданылады. Қазақ диаспорасының зерттелуіне КСРО кезінде қанша қарсылық жасалғанымен, қазақ және кеңес тарихшылары XVII-XVIII ғасырлардағы Орталық Азиядағы халықаралық тарихи жағдайды зерттеудің барысында бұл мәселеге тоқталмай өте алмады.
Әсіресе екі жүз жылға жуық созылған қазақ-жоңғар арасындағы, жоңғар-қытай, қазақ-қытай арасындағы қарым-қатынастар тарихына тоқталған кезде «ирредент» мәселесі сөз болған. Қытайдағы қазақ ирреденттері проблемасына тоқталғанда, Г.В. Астафьевтің «Шыңжандағы қазақтар» («Казахи Синьцзяна») деген монографиясын атап өткен жөн [1]. Бұл еңбек Шыңжан провинциясындағы қазақ халқының этнотарихи проблемасын зерттеуге арналған кеңес дәуіріндегі жалғыз ғана монография. Дегенмен еңбекте интернационализм идеясына, ҚХР-мен бейбіт және достық идеясына байланысты территориялық-саяси қатынастар жұмсартылып, Шыңжандағы қазақтар ирреденттері диаспора деп сипатталды. Қытайдағы қазақтардың тарихи және этнографиялық проблемаларына арналған мақалалар жөнінде айтар болсақ, «Қазақстан мен Шығыс Түркістан тарихының мәселелері» жинағында жарық көрген Н.Н.Мингуловтың «Жалпықытайлық төңкерістің құрамдас бөлігі ретінде Шыңжандағы халықтардың ұлт-азаттық қозғалыстары (1944-1949 ж.ж.)» мақаласын атап өткен жөн [2]. Кейін бұл мақала ағылшын тіліне аударылып, «Ортаазияға шолу» журналында «Солтүстік-батыс Шыңжандағы көтеріліс (1944-1949 ж.ж.)» деген атпен өзгертіліп жарық көрген [3]. Н.Н.Мингулов кеңестік оқырмандар назарына осы проблемаға арналған сол кезеңдегі Шыңжанның баспасөз басылымдарын пайдаланып, Шығыс Түркістандағы Іле көтерілісіне қатысты мәселелерді ұсынған [4]. Алайда автор өз зерттеуінде Шығыс Түркістандағы халықтардың Қытай коммунистеріне қарсы наразылықтарын ашық көрсете алмады. Әрине, зерттеушіге сол кездегі идеологиялық қысым ҚКП-ның іс-әрекетін ашық сынауға мүмкіндік бермеді. Бұдан басқа кеңестік тарихнамада КСРО шегінен тыс өмір сүрген қазақтар туралы ғылыми зерттеулерден 1950 жж. Шыңжанда өмір сүрген халықтардың этникалық құрамы туралы статистикалық мәліметтерімен бірге, Қытайдағы халықтардың тілдерін топтастыруға арналған С.И. Бруктың, сонымен қатар 1954 ж. Жалпықытайлық Бірінші санақ негізінде 1953-1954 жж. қазақтар саны көрсетілген Г.П. Сердюченконың мақалаларын атауға болады [5]. Қарастырылып отырылған мәселені зерттеуге тыйым салынуына қарамастан, кейбір кеңестік және қазақстандық тарихшы зерттеушілер қазақ ирреденттерінің, мәселен Қытайдағы, содан соң ірі масштабты миграцияның нәтижесінде әлемнің өзге елдерінде диаспораның пайда болуына әсер еткен жеке тарихи себептерге қандай ма болмасын қатысы бар мәселелерді зерттеп отырған. Осындай ғылыми бір талдама ХҮІІ-ХҮІІІ ғасырлардағы Орталық Азиядағы халықаралық қатынастар тарихын зерттеу болып табылды. Орталық Азияның халықаралық аренадағы күшін жаңадан орналастыруға себеп болған, екі ғасырға созылған қазақтардың Жоңғар хандығымен қатынастар тарихы маңызды бір және қызығушылықты туғызған кеңес тарихнамасындағы мәселелердің бірі болған және оған капиталды ғылыми ізденістер арналған. Солардың ішінен жоғары кәсіби шеберлікпен жазылған ғалым В.А. Моисеевтің «Джунгарское ханство и казахи (ХҮІІ-ХҮІІІ вв.)» атты монографиясын атап өткен жөн [6]. Бұрынғы КСРО-ның мұрағатындағы сақтау қоймасында(хранилища) жинақталған және жүйеленілген қытай және орыс деректерінің негізінде жазылған бұл ғылыми еңбек қазақ-ойрат қатынастар тарихына арналған. В.А. Моисеевтің еңбегінің кемшілігі сол, бір кездері Жоңғар хандығы қазақтардан тартып алған, кейін Қытайға қосылған жерлерді мекен еткен қазақ халқына қатысты «ирреденттер» деген терминді қолданбауы. Дегенмен, өз еңбегінде бұл қазақ жерлерінің алдымен Жоңғар хандығы, кейін Цин империясы басып алу тарихын сипаттаған, бұл өз кезегінде сөзсіз Қытайдағы қазақ ирреденттерінің қалыптасу процесін көрсетеді. Шыңжаннан 1930-1950 жж. Үндістанға және Пәкстанға, кейін әлемнің өзге елдеріне әрі қарай эмиграциялану тарихының тарихнамасына қатысты еңбектерді бірнеше топтарға бөліп қарастыруға болады. Бірінші топқа, өздерінің зерттеулерін 1950 жж., яғни Шыңжандағы, Тибеттегі, Үндістандағы және Пәкістандағы қайғылы оқидан соң бірден жүргізген батыс ғалымдарының еңбектері жатады. Бұл алдымен, Годфри Лиастың «Казахский исход» («Қазақтардың шығуы») [7], Милтон Дж.Кларктың «Как казахи бежали к Свободе» («Қазақтар еркіндікке қалай ұмтылды?») атты еңбектері [8]. Осы топқа сонымен қатар лагерлерде және қарастырылып отырылған уақытта Шыңжаннан Түркияға қашқан саяси қашқын қазақтардың алғашқы елді-мекендерінде неміс ғалымдарының жүргізген әлеуметтік зерттеулері кіреді. Мәселен, Улла Йохансен, сонымен қатар 1960 жж. Анатолиядағы (Анадолыдағы) қазақ елді-мекендерінде өз зерттеулерін жүргізген түрік ғалымдарының еңбектері. Ағылшын тарихшысы Годфри Лиастың «Қазақтардың шығуы» атты монографиясында 1950 жылы Шыңжан, Тибет, Үндістан және Пәкстандағы қайғылы оқиғалар туралы жазған еңбегінің құндылығы – аталған оқиғадан кейін бірден сол оқиғаның болғандығы жайлы хабардар етуінде [9]. Ғалым Түркия жерінен Шыңжан оқиғасына қатысып, жағдайды өз көзімен көрген, оның басты ұйымдастырушысы болған Әлібек Хакім, Хұсайын Тәйжі, Қарамолла, Хамза және Сұлтаншәріп Тәйжі сияқты адамдарды кездестіріп, оқиғаның ізі ұмытылмай тұрғанда олардан нақты деректер жазып алып, қазақ диаспорасының зерттелу тарихына маңызды үлес қосты. Келесі 1951-1952 жж. Үндістан мен Пәкстанға қашқан қазақтар мәселесіне арналған еңбек - Милтон Дж.Кларктың «Как казахи бежали к Свободе». Ол 1954 жылы «National Geographic Magazine» атты журналда жарық көрген. Американ антропологы Милтон Дж. Кларк солтүстік-батыс Қытайдағы жаңа коммунистік жүйеден қашқан қазақтар туралы хабарламаны оқыған соң Гарвардта өзінің ғылыми зерттеулерін жүргізген [10]. Ол бұл жөнінде докторлық диссертация жазбақ болып жолдасымен бірге Кашмирге көшіп келеді. Мұнда жылдан астам Шыңжаннан қашқан қазақтармен көршілес тұрады. Бұл жөнінде ол жоғарыда аталған мақаласында, кейін «Руководство и политическое размещение в казахском обществе Синьцзяна» деген тақырыпта 1955 ж. Гарвард университетінде қорғаған докторлық диссертациясында көрсетеді. Келесі, екінші топқа сол қайғылы оқиғаны бастан кешірген немесе олардың туыстары жазған бірқатар зерттеулер мен мемуарлар кіреді. Осы еңбектердің маңыздылығы сонда олардың барлығы түрік тілді оқырмандарды тек сол кездегі қайғылы оқиғамен таныстырып қою ғана емес, сонымен бірге шыңжандық қазақтардың тұрмысы мен мәдениетінде орын алған қазақтардың ұлттық дәстүрлерімен таныстыру мақсатында түрік тілінде жазылды және оларды қабылдаған жерде Стамбулда жарық көрді. Осындай алғашқы басылым болып Хасен Оралтайдың «Казахские тюрки» атты 1976 ж. Стамбулда түрік тілінде жарық көрген еңбегі саналады[16]. Алғашқы тарауында автор оқырмандарды шыңжан қазақтарының этнографиясымен таныстырды, қалған сегіз тарауында Әлібек Хакім мен Хамза Ұщар басшылығымен қазақтардың Шыңжаннан кетіп, Тибет арқылы Кашмирге келуіне себеп болған 1940 жж. Шыңжандағы оқиға, қазақ қоғамының қайраткерлеріне және көпсанды қанды көтерілістер басшыларына баға берілген. Алайда Хасен Оралтайдың еңбегін негізінде осы мәселелерді зерттеуге арналған ғылыми зерттеуден гөрі, мемуарға жатқызған дұрыс. 1977 ж. Стамбулда Қызырбек Ғаритолланың «Кровавые дни на Алтае» деген түрік тілінде еңбегі жарық көрді [17]. Бұл еңбек қазақ диаспорасы мәселесін зерттеуде маңызды болғанымен, еңбекте бірқатар олқылықтар кездеседі. Еңбек түрік қазақтары арасында еңбектерді жазып шығаруға арнайы құрылған қордың әлеуметтік тапсырысы негізінде жазылған еді. Сондықтан да шығар, Шыңжандағы көтерілісті ұйымдастырған және қазақтарды Пәкістаннан Түркияға әкелген кейбір қайраткерлер, мәселен, Жанымхан Тілеубайұлы, Делилхан Жанымханұлы Жаналтай және т.б. рөлі ашық көрсетілмеді. Бұған сол кездегі Түркиядағы қазақ қоғамында қазақ жастарын тез арада түріктендірді деп Делилхан Жаналтайды айыптаған altilar фракциясының әсері де себеп болуы мүмкін. Аталған монография 1995 ж. Стамбулда кейбір қосымша бағыттарымен қайта басылып шықты. 1981 ж. Стамбулда түрік тілінде Халиф Алтайдың «С родной земли до Анатолий» деген төрт тараудан тұратын еңбегі жарық көрді. Бірінші тарауы қазақ халқының тарихи өткеніне арналған, екінші тарауы – этнографиясына, үшінші және төртінші тараулары Шыңжандағы 1930-1940 жж. орын алған тарихи оқиғаға түрткі болған себептер мен оқиға барысы сипатталған [11]. Еңбекте өз жерінен Үндістанға кетуге мәжбүр болған, сонда 12 жыл өмір сүрген қазақтардың бірінші тобының тарихы жан-жақты сипатталған. Сонымен қатар қазақтарға Түркияда тұрақтауға мүмкіндік берген Пешаварде құрылған Шығыс Түркістан Ассоциациясы туралы жадығаттар кездеседі. Халиф Алтай осы оқиғалардың куәгері және белсенді қатысушысы, еске сақтау қабілеті зор және тамаша білімі бар адам ретінде алғаш рет өз мемуарында Елісхан Батыр мен Зайып тобының тарихын жазды. 1995 ж. қысқартылған нұсқада бұл еңбек қазақ тіліне аударылып, Қазақстанда жарық көрді. Үшінші топқа Қытайдағы, Түркиядағы, Швециядағы қазақ қоғамының тарихын және 1980 жж. даму деңгейін зерттеген батыс тарихшыларының, этнологтарының зерттеулерін жатқызуға болады. Бұл ғылыми зерттеулер Швецияның Упсалы университетінде құрылған, көпұлтты мәселелерді зерттеуге арналған Орталықтың арқасында мүмкін болған. Орталық Қытай мен Түркиядағы қазақтарды әр түрлі тарихи кезеңдер мен әр түрлі әлемнің елдеріне ірі масштабты миграциялар нәтижесінде саяси қашқындар, ресми немесе тәуелсіз мигранттар, еңбек иммигранттары секілді әлеуметтік статустарға ие болған этникалық азшылық ретінде зерттеу жобасын қаржыландырды. Осы бағыттағы әсіресе, екі монографияға көңіл бөлу керек. Бірін шісін профессор Линды Бенсон, екіншісін доктор Ингвар Сванберг жазған [12]. Окландский университетінің (АҚШ, Рочестер) профессоры Линды Бенсонның және швед ғалымы Ингвар Сванбергтің «Казахи Китая» атты Упсалыда 1988 ж. жарық көрген монографиясына Шыңжандағы этникалық азшылық және оларға қатысты қытай өкіметінің ұстанған саясаты жөнінде мәліметтер, Қытайдағы 1980 жж. батыс ғалымдары жүргізген тарихи және этнографиялық зерттеулерден тұрған мақалалар кірген [13]. Зерттеуде сонымен қатар, қытай, монғол, түрік, ағылшын, неміс және басқа тілдерде жазылған деректер мен ғылыми әдебиеттер, Оуэн Латтимор, Дж. Мосли, Годфри Лиас, Эйчен К.Ву және басқа тарихшы мен синологтардың (қытайтанушы) еңбектері пайдаланылды. Аталған еңбек және И.Сванбергтің «Казахские беженцы в Турции» деген монографиясының құндылығы сол авторлар еңбекті жазу барысында Шыңжан мен Тайванда далалық жұмыстар кезінде осы елдердегі қазақ қоғамының даму жағдайы туралы жинақтаған фактілі материалдарын, сонымен қатар ҚХР-ның, Тайванның, АҚШ-тың мұрағат қорларының құжаттарын кеңінен пайдаланғаны [14]. Бір жылдан соң Упсалыда Ингвар Сванбергтің «Казахские беженцы в Турции. Изучение процесса культурного выживания и социальных изменений» атты монографиясы жарық көрді. Еңбекте автор оқиғаға қатысқан Халиф Алтай, Хасен Оралтай және Қызырбек Ғаритолла естеліктеріне, сол кезде Түркияда, МХР, ГФР, Швеция мен Тайванда өмір сүрген қазақ респонденттерінен алынған сұхбаттарына сүйеніп, қазақтардың өз Отанын тастап Үндістан мен Пәкістанға қашуы, содан соң әлемдік қоғамның көмегі арқасында, ең алдымен түрік үкіметінің көмегімен Түркияға келуі, осында түрік қоғамына сіңісуі мен онда жемісті қызмет етуі туралы жазған. Монографияда негізінен Орталық Азияның қазақ көшпенділерін Үндістан мен Пәкістандағы шаруалар мен қолөнершілерге, кейін Батыс Еуропа мен Американың жалдамалы жұмысшылары мен қызметкерлеріне айналу мәселесі қарастырылған. 1990 ж. АҚШ-та профессор Линды Бенсон «Илийское восстание: мусульманский вызов Китайским властям в Сяньцзяне, 1944-1949» атты монографиясын Пекиндегі Ұлттық кітапханада, АҚШ-тың Ұлттық мұрағатында, Вашингтондағы АҚШ Конгрессінің кітапханасында, Орталықазиялық ғылыми зерттеу орталығының Британ кітапханасында, Лондон университетінің Шығысты және Африканы Зерттеу Мектебінде жинақталған қытай, орыс, түрік, ағылшын және американ деректерін, сонымен қатар Лидский университетінде (Ұлыбритания) сақталған Оуэн Латтимор коллекцияларын кеңінен тарта отырып жазған [15]. Төртінші топқа осы мәселені соңғы жылдары ғана зерттеуге мүмкіндік алған қазақстандық ғалымдардың еңбектерінен тұрады. Қазақ диаспорасының өткен тарихы мен тұрмыс жағдайына қазақ қоғамының назарын аудартуда ең алдымен, Қазақстанның журналистері мен жазушылары маңызды рөл атқарды және олар жөнінде «Қазақ елі», «Шалқар» басылымдарының беттерінде үнемі жариялап отырды. Солардың ішінде қазақ диаспорасы өкілдерінің өмірі туралы репортаж жасау үшін арнайы Түркияға, Францияға, ГФР және басқа елдерге барған Қазақ телевидениясының корреспонденті Нұртілеу Иманғалиұлының жұмысын атап өту керек. Оның репортажы 1995 жылы Қазақ телевидениясында көрсетіліп тұрды [16]. 1995 жыл әлемнің елдеріндегі қазақ диаспорасының тарихының, лингвистикасы мен этнографиясының әр түрлі проблемаларын зерттеуге арналған эмпирикалық материалдарды жинақтау ісінде жемісті жыл болды. 1994 жылдың аяғында профессор Тұрсынбек Кәкішев Ирандағы қазақ елді-мекендерінде болды және олардың тарихы мен орналасу географиясы, сонымен қатар сол таңдағы олардың даму жағдайы туралы бірнеше мақалалар жазды. Кейін, 1995 жылдың 20 және 22-ші ақпанында Қазақ телевидениясының бағдарламасында бейне жәдігерлер көрсетілді. Сонымен қатар, профессор Т.Кәкішев Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылыми-зерттемелі тобын басқара отырып, Қытай мен Монғолиядағы қазақтардың лингвистикалық проблемалары бойынша ғылыми ізденістер жүргізді [17]. 1994 жылы Мендикулова АҚШ-та болып, сонда қазақтармен, бұрынғы вермахтың әскери тұтқындары, сол кездегі АҚШ-тың зейнеткерлерімен кездесті. Кейін кездесу жөнінде мақаласы жарық көрді «А война отняла Родину». Осы жылы оның Ресейдегі қазақ ирреденттері мен Батыс Еуропа елдеріне иммиграцияланған қазақ диаспорасы туралы бірнеше мақалалары жарық көрген «Казахская ирредента в России (история и современность) 1995 жылдың 16-17 қарашасында Түркістанда қазақтардың Бүкіләлемдік Ассоциациясы, Қазақстан еспубликасының Білім және ғылым министрлігі Ғылым Академиясының философия институты және Қожа Ахмет Йассауи атындағы Қазақ-Түрік Халықаралық университеті ұйымдастырған «Қазақ диаспорасы: проблемасы мен жетістіктері» атты Халықаралық симпозиум болды. Аталған ғылыми-шығармашылық форум Қазақстанда алғаш рет жүзеге асты және қазақ диаспорасының қазіргі таңдағы проблемаларын зерттеуге бағытталған ғылыми-ізденіс жұмыстарына арналды. Симпозиумға Түркияның, ГФР-дың қазақ диаспорасы өкілдері және Ресейдің, Монғолияның, Өзбекстанның қазақ ирреденттері өкілдері, сонымен қатар аталған проблемалардың әртүрлі жақтарын зерттеген қазақстандық ғалымдар қатысқан [18]. Ғылыми өндірістің ішінде 1994 жылы қазақстандық тарихнамада К.Л. Сыроежкиннің «Казахи в КНР: очерки социально-экономического и культурного развития» атты монографиясын атап өткен дұрыс [19]. Автор өз еңбегінде қытай деректері мен басылымдарын кеңінен пайдалана отырып, ҚХР-ғы қазақтардың тарихи өткені мен қазіргісін зерттеген. Аталған монографияда ҚКП-ның этникалық азшылық ретінде қазақтарға қатысты ұстанған саясаттың нәтижесінде ҚХР-ғы қазақтар ортасында болған әлеуметтік-экономикалық және мәдени өзгерістер сарапталған және үрдістің жағымды, жағымсыз жақтары мен олардың нәтижелері нақты анық көрсетілген. 1997 жылы «Казахская диаспора: Проблемы этнического выживания» атты еңбек жарық көрді. Еңбек екі бөлімнен тұрады және Линды Бенсон мен Ингвар Сванбергтің «Казахи Китая» және Ингвар Сванбергтің «Казахские беженцы в Турции. Изучение процесса культурного выживания и социальных изменений» атты монографияларының орыс тіліндегі аудармасы болып табылады. Аталған еңбекті орыс тіліне ҚР Білім және ғылым министрлігі – Ғылым Академиясының тарих және этнология институтының ғылыми ақпарат Орталығын басқарушы (1997 жылғы мәлімет бойынша), тарих ғылымдарының кандидаты Б.М. Сужиков аударған және еңбек «Сорос-Қазақстан» қорының қаржылық көмегінің арқасында жарық көрген. Сонымен, Қазақстанның осы тақырыптағы тарихи зерттеулері ежелгі Қазақстанның шағын қалаларындағы қала өмірінің тарихы әдебиет саласындағы жеке зерттеу мәселесі емес екенін көрсетеді. Қазақстандағы археология күнделікті өмірдің алуан түрін зерттейді: кеңестік әдістер, идеялар, күнделікті өмір, адам мәдениеті және т.б. Қосымша ақпарат пен кеңестер жоқ. Осы себепті бұл таңдалған тақырыпты өзекті және жаңа болуы үшін анықтауға мүмкіндік береді. жүктеу/скачать 159.07 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|