Ж. ішкі секреция бездерінің гистологиясы оқУ ҚҰралы қарағанды – 2011

ӘОЖ 611-018/.43(02)

КБЖ 28.86 я 7

Е 83
ПІКІРСАРАПШЫЛАР:

Е83 Есимова Р.Ж. Ішкі секреция бездерінің гистологиясы. Оқу құралы. –Қарағанды. - 2011 - 52 б

ӘОЖ 611-018/.43(02)

КБЖ 28.86 я 7

Оқу құралы ішкі секреция бездерінің гистологиялық құрылысы, дамуы, гистофизиологиясы жайында мәліметтер беріп, медицина саласының мамандары мен студенттеріне арналған

№__8___Хаттама « 13 » ақпан 2011ж.

Қарағанды мемлекеттік медицина академиясының Ғылыми кеңесіне баспадан шығаруға бекітілді және ұсынылды

№ _9___Хаттама « 21 » ақпан 2011ж.

Төменде «Ішкі секреция бездерінің гистологиясы» модулі бойынша тәжірибелік сабақтардың және студенттің өзіндік жұмысының тақырыптарының үлгісі берілген. Оқу құралында бұл тақырыптарға қажетті материалды табуға болады.

Дәрістердің тақырыптарының үлгісі:

1.	Эндокриндік жүйенің жалпы морфофункционалдық сипаттамасы. Гипоталамо-гипофизарлық жүйенің гистофизиологиясы, эпифиз, қалқанша және қалқанша маңы бездері
2.	Бүйрек үсті безінің және ұйқы безінің эндокриндік бөлігінің гистофизиологиясы
3.	Бүйрек үсті безінің және ұйқы безінің эндокриндік бөлігінің гистофизиологиясы.

Тәжірибелік сабақтың тақырыптарының үлгісі:

1.	Гипоталамустың, гипофиздің, эпифиздің морфофункционалдық сипаттамасы
2.	Қалқанша, қалқанша маңы және бүйрек үсті бездерінің морфофункционалдық сипаттамасы

СӨЖ тақырыптарының үлгісі:

1.	Эндокринді және эндокринді емес қызметтерді біріктіре атқаратын мүшелердің құрылысы және қызметінің ерекшеліктері. Ұйқы безінің гистологиясы.

ЭНДОКРИНДІК ЖҮЙЕНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Әрбір жасушада оның зат алмасуының нәтижесінде көптеген метаболизм өнімдері түзіледі де, олар ұлпалық сұйықтыққа, қан немесе лимфаға құйылады. Бұл өнімдердің кейбіреулері физиологиялық белсенділігі бар заттарға жатады, яғни олар ағзадағы процестерді тежеп не еселеп өзгертуге, кейбір мүшелердің қызметіне, өсуіне өзгерістер енгізуге қабілетті болып келеді. Бұндай биобелсенді заттарды бөлетін мүшелерді эндокриндік (ішкі секреция) бездерге жатқызып, олардың бөлетін өнімдерін гормон (инкрет) деп атайды.

Эпителий тіндерінің құрамында безді эпителий ажыратылады. Бұл эпителийден екі түрлі бездер құралады: экзокринді және эндокринді. Эндокринді бездердің шығару өзектері болмайды, олар өздерінің өнімдерін (гормондарын) тікелей қанға немесе лимфаға бөледі. Эндокринді бездерде қан тамырлары жақсы дамиды. Эндокриноциттердің орналасуы бойынша ішкі секреция бездерінің екі тобы ажыратылады: фолликулярлық және трабекулярлық. Фолликулярлық бездерде эпителиоциттер фолликула түзейді, ал трабекулярлық бездерде жасушалар созындылар құрай тізбектеле орналасады.

Бездердің өндіретін өнімдері гормондар деп аталады. Бөлінетін өнім – гормондардың көбі ақуыздардан (пептидтер, олигопептидтер, гликопептидтер) және стереоидтардан (жыныстық гормондар, бүйрек түсті безінің өнімдері) тұрады. Кейбір гормондар тек бір мүшеде ғана бөлінсе (тироксин-қалқанша безінде), кейбіреулері бірнеше мүшелерде бөлінеді (инсулин - ұйқы безінде, шықшыт безінде, бас миында). Гормондар нысаналы мүшелерге ғана әсер етеді, басқа құрылымдарға ол реттеушілік ықпалын тигізе алмайды. Оның себебі нысана-жасушаларда гормондарды танып, олармен байланысты жүргізетін арнайы рецепторлардың болуы. Рецептормен байланысқан гормон плазмалеммаға, мембрананың құрамында болатын ферменттерге, цитоплазмадағы органеллаларға және ядроның генетикалық материалына әсер ете алады.

Өзінің ықпалын жүзеге асыру үшін гормонның аз ғана мөлшері қажет, ал қанға түсісімен нысаналы мүшеге жетеді, яғни ішкі секреция бездерінің алыста жатқан мүшелерге тигізер әсері қанның тасымалдау қызметіне байланысты жүргізіледі (дистантты әсер ету – алыстан ықпал ету).

Эндокриндік реттеу ағзада кездесетін реттеулердің бір түрі ғана болып табылады. Реттеудің өзі бірнеше түрге бөлінеді:

• 
  Аутокриндік реттеу (бір жасушаның немесе біркелкі жасушалардың шегінде); Аутокриния дегеніміз жасушаның өндірген өнімі оның өзінің рецепторлық аппаратына немесе жасушаның өзіне ұқсас көршілес жасушаларға әсер етіп, олардың қызметтік белсенділігін реттеу болып табылады.
  
• 
  Паракриндік реттеу (жақыннан, - көрші орналасқан жасушаларға); Паракриния дегеніміз жасушаның өндірген белсенді заты оның қасында орналасқан басқа жасушаларға әсер етуі болып табылады.
  
• 
  Эндокриндік реттеу (қанда анықталатын гормондардың көмегімен); Эндокриния дегеніміз жасушаның өндірген реттеуші заттары олардың әсер ететін жасушаларынан қашықта орналасып, алыстан ықпал жасау болып табылады.
  
• 
  Жүйкелік реттеу. Эндокриндік жүйе жүйке жүйесімен тығыз байланыста болады, сондықтан көбінесе нейро-гуморальдық реттеу термині қолданылады.
  

Жүйкелік жасушалар мен эндокриндік жасушалардың жалпы қасиеттері гуморальды реттеушілік ықпал көрсете алатын заттарды өндіре алу болып табылады. Эндокриноциттер гормондарды өндірсе, жүйкелік жасушалар нейромедиаторларды бөледі. Жүйке жүйесінің кейбір мүшелерінде кәдімгі нейроциттерден басқа, нейросекреторлық қызмет атқаратын жасушалар да болады. Олар нейроаминдермен қатар олигопептидтерді де өндіре алады.

1. 
   Шығару өзектері болмайды, өнімдерін тікелей қанға не лимфаға бөледі.
   
2. 
   Өте жақсы тамырланады.
   
3. 
   Өнімнің қанға түсуін жеңілдететін гемокапиллярлардың түрі болады (фенестрленген немесе синусоидты).
   
4. 
   Көбінесе паренхималық мүшелер болып табылады.
   
5. 
   Көбінесе эпителий тінінен құралып, жасушалары созындылар немесе фолликулалар құрайды.
   
6. 
   Басқадай тіндерден де тұруы мүмкін, мысалы жүйке тіні (гипоталамус, эпифиз), бұлшық ет (бүйректің юкстагломерулярлық жасушалары және миокардтың эндокриндік кардиомиоциттері), дәнекер тін (аталық бездің және бүйректің интерстициальдық жасушалары).
   
7. 
   Эндокринді мүшелерде строма нашар дамиды.
   
8. 
   Биологиялық белсенді заттарды – гормондарды өндіреді.
   
9. 
   Гормондар аз мөлшерде және алыстан ықпал етеді.
   
10. 
    Тек нысаналы мүшелерге ғана әсер етеді.
    

1. 
   Орталық эндокриндік мүшелер
   

б) гипофиз

в) эпифиз

2. 
   Шеткері эндокриндік мүшелер
   

б) қалқанша маңы безі

в) бүйрек үсті безі

3. 
   Эндокриндік және эндокриндік емес қызметтерді біріктіре атқаратын мүшелер
   

б) плацента (баланың орны, жолдасы)

в) ұйқы безі (экзокриндік және эндокриндік бөлімдері)

4. 
   Жеке орналасқан гормон бөлуші жасушалар
   

б) жекелеген жүйкелік емес жасушалар

2) аденогипофизге тәуелді — қалқанша безі, бүйрек үсті безінің қабықтық заты, гонадалар.

1. 
   Энтодермадан дамитын бездер:
   

б) Ұйқы безінің Лангерганс аралшықтары.

в) ДЭЖ жататын жеке орналасқан эндокриноциттер (ас қорыту түтігі мен ауа өткізу жолдарының жасушалары).

2. 
   Эктодермадан және нейроэктодермадан дамитын бездер:
   

б) Бүйрекүсті безінің милық заты, параганглийлер.

в) Ұйқы безінің кальцитониноциттері.

г) Эпидермистің және шаш фолликулының Меркель жасушасы.

3. 
   Мезодермадан және мезенхимадан дамитын бездер:
   

б) Жыныс бездері.

в) Жүректің секреторлық кардиомиоциттері.

г) Бүйректің юкстагломерулярлық жасушалары

Бұл екі жүйенің тығыз байланысын гипоталамустың деңгейінде анық байқауға болады. Гипоталамус жүйке жүйесінің бөлігі және эндокриндік жүйенің орталық мүшесі болып табылады. Алдыңғы және орталық гипоталамустың ядроларында жүйкелік және эндокриндік жасушалардың қызметін біріктіре атқара алатын нейросекреторлық нейрондар анықталады. Бұл жасушалардың өндіретін гормондары нейромедиаторлық та ықпал жасай алады. Гормондарды өндіру және бөлу жүйке жүйесімен күрделі де нәзік түрде реттеледі. Бездерде жүйкелену мен тамырлану жақсы жетілген.

Гипоталамус ростральды-каудальды (алдыңғы-артқы) бағытта алдыңғы, ортаңғы және артқы бөліктерге бөлінеді, сагиттальды жазықтықта гипоталамуста бүйірлік, аралық және медиальды бөліктерді ажыратады. Гипоталамуста жүйкелік және эндокриндік қызмет біріктірілген. Гипоталамустың өндіретін нейромедиаторлары шын мағынасында гормон қызметін атқарады: қанның көмегімен таратылады, жасушалардың рецепторлары арқылы ықпалын жүзеге асырады. Эндокриндік қызметті атқарушы нейросекреторлық жасушалар. Олар гипоталамустың жұпты ядроларын (42 жұп) түзейді. Ядролар жүйкелік жасушалардың жиынтығынан және ақ заттан (жүйкелік талшықтар мен нейроглия) құралады. Гипоталамус мидың барлық бөлімдерімен және сопақша мида және көпірде орналасқан бас-ми нервтерінің ядроларымен тіке жүйкелік деңгейде байланысады.

Паравентрикулярлық ядролардың құрылысы күрделірек. Онда екі аймақты ажыратуға болады: орталық және шеткері. Орталық аймағы үлкен көлемді холинергиялық нейросекреторлық жасушалардан тұрады. Олардың аксоны супраоптикалық ядроның жасушаларының аксонымен бірге артқы гипофизге өтеді. Бұл жасушалар (супраоптикалық және паравентрикулярлық ядролардың үлкен көлемді орталық аймағының жасушалары) вазопрессин және окситоцин бөледі (1 сурет). Адамда вазопрессиннің бөлінуі көбінесе супраоптикалық ядрода, ал окситоциннің түзілуі паравентрикулярлық ядроларда жүреді. Паравентрикулярлық ядроның кіші көлемді адренергиялық нейросекреторлық жасушаларының аксондары медиальдық эминенцияға өтеді. Вазопрессин артериолалардың қабырғасында орналасқан жазық бұлшықет жасушаларының тонусын арттырады. Вазопрессиннің екінші аты антидиуреттік гормон (АДГ). Ол организмде антидиуретті әрекетті, яғни нефронның дистальды бөлімінде судың кері сорылуын реттеуді қамтамасыз етіп, зәрдің концентрациялануын жүзеге асырады. Окситоцин жатырдың бұлшық еттеріне, сүт безінің миоэпителиоциттеріне үлкен әсер етеді, бұл жасушалардың окситоцинге сезімталдығы босану алдында және босанғаннан кейін эстрогендердің әсерінен жоғарылайды.

1 сурет. Гипоталамустың паравентрикулярлық ядросында анықталған окситоцин

1. 
   соматолиберин (өсу гормонының бөлінуін арттырады)
   
2. 
   соматостатин (өсу гормонының бөлінуін тежейді)
   
3. 
   гонадолиберин, люлиберин [гонадотропты гормондардың (ФРГ және ЛГ) бөлінуін арттырады]
   
4. 
   тиролиберин (тиреотропты гормонның бөлінуін жоғарылатады)
   
5. 
   кортиколиберин (адренокортикотропты гормонның бөлінуін жоғарылатады)
   
6. 
   дофамин (пролактостатин; пролактиннің бөлінуін тежейді)
   
7. 
   пролактолиберин (пролактиннің бөлінуін арттырады)
   

Гипоталамустың нейросекреторлық қызметіне лимб жүйесінің, миндаль тәрізді ядроның, гиппокамптың және эпифиздің әсері мол. Сонымен қатар гипоталамустың бұл қызметіне кейбір гормондар, әсіресе, эндорфиндер мен энкефалиндер, өзінің ықпалын тигізеді.

1 – гипофиздің аяқшасы

2 - нейрогипофиз

3 - аралық бөлімі

4 - аденогипофиз
Дамуы. Гипофиз эмбриогенездің 4-5 аптасында дами бастайды. Ұрықтың ауыз шұңқырының эктодермальдық эпителийінен гипофизарлық қалта оқшауланады да, дамып келе жатқан миға қарай орын ауыстырады. Бұл қалта аденогипофиздің бастамасы. Оның дифференцировкасы бас миының бастамасының «аралшығына» түйіскенде ғана басталады. Эпителиальдық гипофизарлық қалтаның өсуімен оның дифференцировкасы басталады. Алдыңғы қабырғасынан аденогипофиз дамиды. Артқы қабырғасынан гипофиздің аралық бөлігі пайда болады. Артқы гипофиз нейроглиядан түзіледі.

Құрылысы. Аденогипофиздің алдыңғы, орталық және туберальдық бөлігін айырады. Алдыңғы бөлігі тармақталған эпителиальдық созындылардан құралған. Трабекулалардың арасы борпылдақ талшықты дәнекер ұлпамен және синусоидты капиллярмен толтырылған. Әрбір трабекула үш түрлі аденоциттерден тұрады. Олардың ішінде хромофильді және хромофобты эндокриноциттерді ажыратады. Ал хромофильді жасушалардың өзін базофильді және ацидофильді деп тағы жіктейміз (3 сурет).

Базофильді жасушалардың цитоплазмасындағы түйіршіктер негізгі бояуларды қабылдайды. Түйіршіктер гликопротеидтерден тұрады. Олардан гормондар түзіледі. Бұл жасушалардың мөлшері 4-10% болады. Көлемі үлкендеу бұл жасушалардың ішінде екі түрлі жасушалар болады.

1 – хромофобты аденоциттер

2 – базофильді жасушалар

3 – ацидофильді жасушалар

4 – гемокапилляр ішіндегі эритроциттер
Бірінші түрі дөңгелек немесе сопақша пішінді, ядросы бір шетінде орналасады. Өйткені оны жақсы дамыған Гольджи комплексі (макула) ығыстырады. Секреторлық түйіршіктердің диаметрі 200 - 300нм. Жасушалардың митохондрияларының көлемі кіші, бірақ саны көп, эндоплазмалық торлары жақсы жетілген. Бұл гонадотропоциттер (4 сурет). Олардың кейбірі фоллитропин, кейбірі лютропин бөледі. Организмде жыныстық гормондардың жетіспеушілігі болған жағдайда гонадотропоциттердің көлемі ұлғаяды.

4 сурет. Гонадотропоцит және тиротропоцит
Базофильді жасушалардың екінші түрінің пішіні полигональды. Олардың секреторлық түйіршіктері өте ұсақ, диаметрі 80-150 нм. Бұл тиротропин бөлетін тиротропоциттер. Организмде тироидты гормондар жетіспеген жағдайда тиротропоциттердің көлемі ұлғаяды, секреторлық аппараты көбірек дамиды. Эндоплазмалық тордың цистерналары кеңейіп, оларда үлкен көлемді түйіршіктер пайда болады. Мұндай вакуольденген тиротропоциттер тироидэктомия жасушалары деп анықталады. Кейінгі кезде базофильдерге үшінші жасушаларды жатқызады. Ол кортикотропоциттер – аденогипофиздің ортасында орналасады (5 сурет). Адренокортикотропин (АКТГ) гормонын бөледі. Пішіні полигональды, ядролары бөлшектенген, өте жақсы дамыған митохондриялары, эндоплазмалық торлары бар. АКТГ белоктық гормон, секреторлық түйіршіктері сыртынан мембранамен қоршалған көпіршіктер тәрізді, түйіршіктердің ортасында тығыз ақуыздық өзек бар. Мембрана мен өзектің арасында ашық кеңістік болады.

5 сурет. Кортикотропоцит

Ацидофильді жасушалардың да екі түрі болады. Біріншісі – соматотропоциттер, олар соматотропинді өндіреді, екіншісі – маммотропоциттер (пролактиноциттер) (6 сурет) – пролактин гормонын бөледі. Соматотропоциттерде секреторлық түйіршіктер домалақ пішінді, көлемі 350-400 нм. Маммотропоциттердің түйіршіктері 500-600×100-120 нм болады.

• 
  секретін сыртқа шығарып болған, демалып жатқан жасушалар
  
• 
  толық дамып жетілмеген камбиальдық жасушалар
  
• 
  қартайған жасушалар
  
• 
  фолликулярлы-жұлдызшалы жасушалар да кездеседі.
  

Аденогипофиздің тубералдық бөлігі гипофиздің аяғына қарай жатады және гипоталамуспен байланысады. Ол текшелі эпителийден тұрады.

Соматотропоцит

Маммотропоцит

6 сурет. Соматотропоцит және мамматропоциттердің кестесі
Гипофиздің артқы бөлігі нейрогипофиз деп аталады. Нейрогипофиздің өзінде оның артқы бөлігін, сабағын және шұңқырын ажыратады. Нейрогипофиз – эпендималық жасушалардан тұрады. Олардың пішіні өсінділі немесе ұршықша тәрізді болады. Бұл жасушаларды питуициттер деп атайды. Жасушалардың ұзын, жіңішке өсінділері қан тамырларының адвентициясында не капиллярдың базальдық мембранасында аяқталады. Гипофиздің артқы бөлігінде алдыңғы гипоталамустың нейросекреторлық жасушаларынан бөлінетін вазопрессин және окситоцин гормондары жинақталады. Жасушалардың аксондары гипоталамо-нейрогипофизарлық шоғырларға жиналып, гипофиздің артқы бөлігіне кіреді де сол жерде Херринг денешіктерін құрайды.

Гипофиздің адамның жасына байланысты өзгерістері. Адамның гипофизінде жоғарыда аталған жасушардың саны мен қызметтік белсенділігі әр кезде әрқилы болады. Постнатальды кезеңде көбінесе ацидофильді жасушалардың белсенділігі жоғары болады. Ол адамның бойының өсуіне қажетті соматототропиннің мөлшерінің көбірек болуымен белгіленеді. Базофильдердің ішінде тиротропоциттер көбірек анықталады. Ал жыныстық есею кезеңінде базофильдердің арасында гонадотропоциттердің үлесі жоғарылайды. Аденогипофиздің қалпына келу қабілеті шектеулі. Бұл құбылыс хромофобты жасушалардың мамандануы есебінен жүреді. Нейроглиядан тұрғандықтан нейрогипофиздің қалпына келу қабілеті жоғары болады.

Эпифиз
Дамуы. Орталық ішкі секреция бездерінің біріне эпифиз де жатады. Ол эмбриональдық дамудың 5-6 аптасында аралық мидың ІІІ қарыншасының үстіңгі аймағынан пайда болады. Оның құрамына мидың ІІІ қарыншасының эпендимасынан дамыған субкомиссуральды мүше де кіреді. Ересек адамда мүшенің редукциясы байқалады, жалпы салмағы 0,2г. Толық дамып жетілуі баланың 7 жасында байқалады.

Құрылысы. Сыртынан ол жұқа дәнекер ұлпадан тұратын капсуламен қапталған. Капсуладан бездің ішіне кіре орналасқан трабекулалар (тосқауылдар) оны бөліктерге бөліп отырады (7 сурет). Пинеальды паренхимада екі түрлі жасушаларды ажыратады: өнім бөлуші пинеалоциттер және тіректік глиальдық жасушалар. Пинеалоциттер тіректік жасушаларға қарағанда үлкенірек, пішіндері көпқырлы өсінділі болады. Өсінділер көп тармақталып, глиоциттердің өсінділерімен байланыстар түзейді. Өсінділердің кеңейген бөліктері капиллярлармен байланысты болады. Кеңеймелердің ішінде осмиофильді түйіршіктер, митохондриялар, әртүрлі көлемді көпіршіктер анықталады. Пинеалоциттердің ішінде күңгірт және ашық түсті жасушаларды айырамыз. Ашық түсті пинеалоциттердің цитоплазмасы ашық түсті,

7 сурет. Эпифиз

1 – капсула

2 – бөлікаралық тосқауыл

3 – пинеалоциттер

4 – қан тамыры

Тіректік глиоциттер мүшенің барлық жерінде де анықталады, бірақ бөліктің шеткі аймақтарында көбірек шоғырланады. Глиоциттердің цитоплазмасында органеллалар аз, ядролары тығызданған. Олардың өсінділері бөлікаралық дәнекер тіндік тосқауылдарға қарай бағытталып, бөліктің шеткі жиекшесі түрінде ажыратылады. Ересек адамдарда строманың құрамында эпифизарлық конкрецияларды немесе ми құмын ажыратады. Құмдардың негізін фосфат және карбонат тұздары құрайды. Тұздар орналасқан аймақтарда пинеалоциттердің біразы атрофияланып, строманың үлесі жоғарылайды.

Эпифиз көптеген қызмет атқарады: жыныстық өсеюді тежейді, өйткені ол серотонинді бөледі, ал серотонин мелатонинге айналады. Мелатонин болса гипоталамустың гонадолиберинді бөлуін азайтады. Эпифизде антигонадотропин және калийдің деңгейін көтеретін гормондар да бөлінеді. Эпифизде барлығы 40 шақты гормон өндіріледі: тиролиберин, люлиберин, аргинин-вазотоцин т.б. Бұл өндірілген гормондар циклмен жүретін үрдістерді, циркадты ритмдерді реттеуге қатысады, яғни күн мен түнді ажырату арқылы эпифиз бұл мүшелердің жұмысын өзгертуді қамтамасыз етеді.
ШЕТКЕРІ ІШКІ СЕКРЕЦИЯ БЕЗДЕРІ
Шеткері ішкі секреция бездеріне қалқанша, қалқанша маңы және бүйрек үсті бездері жатады.

ҚАЛҚАНША БЕЗІ

Қалқанша безі эмбриогенездің 3-4 аптасында 1 және 2 желбезек қалталарының жұптарының арасында жұтқыншақтың қабырғасының өсіндісі түрінде пайда болады. 3-4 желбезек қалталарының деңгейінде ол екіге жарылады да қалқанша безінің екі бөлігін береді. Бастапқы эпителий жасушаларының созындысы кері дамиды, оның біраз бөлігі ғана сақталып, бездің екі бөлігін біріктіріп тұратын қылтаны құрайды. Басқа сүтқоректілерде бездің екі бөлігі бір-бірінен оқшауланып, жеке орналасады. Мезенхима созындылардың арасына кіріп қан тамырлары мен дәнекер тіндердің бастамасы болады. Адамда нейробластылардың туындысы нейроэндокриндік парафолликулярлық жасушалар қалыптасады.

1 – тироциттер

2 - коллоид

3 – фолликулааралық дәнекер тін

Бездің секрет түзеу және секрет бөлу фазалары бар. Өнім (секрет) түзеу базальдық мембрана арқылы аминоқышқылдарды, йодты, минеральды йондарды т.б. керекті заттарды сіңіруден басталады. Эндоплазмалық торда сіңірілген заттардан тироглобулин молекуласы түзіледі. Олар Гольджи кешеніне келіп, көмірсулардың тізбегін қосады да везикулаларды құрайды. Осыдан кейін фолликула қуысына тироциттердің апикальдық бөлігі арқылы бөлініп шығады.

9 сурет. Гиперфункция жағдайындағы қалқанша безі

1- коллоид

2 – тироцит

3 – жұту вакуольдері

4 – бөліну үстіндегі тироцит

5 – қан тамыры
Йод тироциттерге қаннан йод йоны түрінде түседі, пероксидаза ферментінің көмегімен атомарлық йодқа айналады. Йод атомы тироглобулиндерге бірте-бірте қосылады, яғни коллоидтың құрамында моно-, ди-, үш-, тетрайодтирониндер пайда болады. Белсенділігі жоғары заттарға ақырғы екі қосылым жатады. Өнім бөлу фазасы коллоидтың реабсорбциясынан басталады. Тироцит коллоидты фолликуланың қуысынан фагоцитоз жолымен алады. Коллоид жасушасының лизосомальдық аппаратының көмегімен ыдыратылады, йодтирозиндер мен йодтирониндер пайда болады. Йодтирониндер базальдық мембрана арқылы қанға немесе лимфаға түседі. Бұл қалқанша безінің қызметі өте белсенді түрде өткен уақытта жүретін механизм. Қалыпты жағдайда тироглобулиндердің протеолизі фолликуланың ішінде өтеді де өнімнің тироциттерге түсуі пиноцитоз арқылы жүреді.

Парафолликулярлық эндокриноциттер немесе кальцитониноциттер фолликулалардың қабырғасында тироциттердің арасында орналасады (10 сурет). Парафолликулярлық жасушалар фолликулалардың арасындағы дәнекер ұлпаның ішінде де орналасады. Бұл жасушалар көлемі үлкендеу,

10 сурет. Фолликуланың қабырғасы

1 - тироциттер

2 - Парафолликулярлық жасушалар

3 – секреторлық түйіршіктер

4 – тироциттердің микробүрлері

5 – коллоид

6 – гемокапилляр

Кейде жаңадан пайда болған жасушалар сыртқа қарай бағытталуы мүмкін. Кейін оларда қуыс түзеледі де, жаңа фолликула қалыптасады. Бұл экстрафолликулярлық регенерацияның көрінісі. Екі құбылысты біріктіре фолликулогенез деуге болады.

Басты паратироциттердің пішіні полигональды (көпқырлы), цитоплазмасы базофильді болып келеді. Жасушалардың көлемдері 7-10 мкм шамасында болады. Цитоплазмасының шетінде жеке жатқан рибосомалар көптеп орналасады, гликогеннің қосындылары болады. Жасушалардың жақсы дамыған Гольджи комплексі, көптеген митохондриялары бар. Бұл аймақтардың цитоплазмасы базофильділік байқалтады.

Басты паратироциттердің өзін ашық және күңгірт жасушаларға жіктейді. Оксифильді паратироциттер кейде жеке, кейде топ құрай орналасады. Көлемі жағынан олар басты паратироциттерден ірілеу болады. Цитоплазмасында оксифильді түйіршіктер, көптеген митохондриялар болады, Гольджи кешені нашар дамыған. Бұл жасушаларды қартая бастаған басты паратироциттер деп қабылдайды.

11 Сурет. Қалқанша маңы безі

1. Оксифильді жасушалар

2. басты жасушалар

3. дәнекер тіннің қабаттары

4. Капиллярлар

Нәрестелерде және жас балаларда қалқанша маңы безінің құрамында тек басты жасушалар ғана анықталады. Оксифильді жасушалар 5-7 жастан бастап қана пайда болады. Адамның 20-25 жасында адипоциттердің саны көбейеді.

Ал милық заты эмбриональдық дамудың 6-7 аптасында қолқа тамырының маңында орналасқан симпатикалық ганглийден бөлінген нейробластылардан дамиды. Олар интерреналдық денешіктің ішіне кіріп орналасады да көбейе бастайды. Бездің милық затын құрайтын бұл жасушалар нейроэндокриноциттер болып табылады. Ұрықта хромаффинді жасушалар тек норадреналин бөледі, адреналин эмбриогенездің ақырғы кезеңдерінде ғана пайда болады.

1 – капсуласы

2 – шумақты аймағы

3 – өсінді жасушалар

4 –шоғырлы аймағы

5 – торлы аймағы

6 – милық заты
Ол капсуланың астында және шумақты аймақ пен шоғырлы аймақтың арасында орналасады. Капсуланың астында орын тепкен жасушалар шумақты жасушалар үшін камбиальдық элемент болып табылады. Ал шумақты аймақтан төмен орналасқан жасушалардан шоғырлы және торлы аймақтардың жасушалары пайда болады.

Капсуладан бездің ішіне қарай дәнекер тіндік жұқа тосқауылдар енеді. Бездің ішінде олар талшықтар шоғыры түрінде анықталады. Қабықтық эндокриноциттер сыртқы аймақта капсулаға перпендикулярлы бағытта орныққан. Шумақты аймақ кіші көлемді (12-15 мкм) қабықтық эндокриноциттерден тұрады. Олар иірімдер құрап орналасады (13 сурет).

13 сурет. Бүйрек үсті безінің шумақты аймағы

Оны Х-аймақ деп атайды, ацидофильді жасушалардан тұрады.

Бүйрек үсті безінің милық заты қабықтық заттан жұқа дәнекер ұлпамен бөлінеді. Милық заттың жасушалары қабықтық заттың жасушаларына қарағанда ірілеу, цтоплазмасы базофильді, пішіні сопақша болып келеді. Олар созындылар немесе жиынтықтар құрап орналасады (15 сурет). Созындылардың араларында көптеген синусоидты гемокапиллярлар, ірілеу венулалар анықталады. Милық заттың жасушаларын ашық (эпинефроциттер немесе А-жасушалар – адреналин бөлушілер) және күңгірт (норэпинефроциттер немесе Н-жасушалар – норадреналин бөлушілер) деп екіге жіктейді. Жасушалардың цитоплазмасында сыртынан мембранамен қоршалған, көлемі 100-500 нм-ге жететін электронды-тығыз түйіршіктер бар. Түйіршіктің ортасы катехоламиндерді жинақтаушы ақуызбен толтырылған. Бүйрек үсті безін калийдің бихроматымен өңдеген кезде секрет өндіретін жасушаларда хромның тотығының шөгіндісі анықталады. Бұл жасушалар осьмийдің және күмістің шөгінділерін де осылайша қабылдайды. Осыған байланысты жасушаларды хромаффинді немесе осмиофильді деп те атайды. Хромаффинді жасушалар ганглиоздық табақшаның туындылары, олар симпатикалық эффекторлық нейрондардың тобына жатады. Өндірілген катехоламиндер медиатор емес гормонның қызметін атқарады. Жасушалардың әрқайсысына симпатикалық преганглионарлық талшық келеді, бұл стресс жағдайында бөлінетін гормонның мөлшерін реттеуге мүмкіндік береді.

Бүйрек үсті безінің ашық және күңгірт жасушалары катехоламиндерден басқа нейропептидтерді де өндіреді. Осы қасиетіне орай бұл жасушалар APUD жүйенің құрамына жатқызылады. Мүшенің құрамында бұл жасушалардан басқа жүйкелік жүйенің мультиполярлық нейрондары болады. Оларды ганглиоздық жасушалар деп те атайды. Ганглиоздық жасушалардың арасында тіректік глиоциттердің бір түрі болады.