Жануарлар морфологиясы мен ветеринариялық латын терминологиясы” II

Актин және миозин жiпшелерiнiң қарама-қарсы қозғалуына байланысты ғылымда Р. Дэвистiң жиырылу iлiмi пайда болды. Ол бұлшық ет жиырылғанда актин жiпшелерi мезофрагмаға, миозин жiпшелерi телофрагмаға жететiнiн, нәтижесiнде саркомер, оның тобы қысқарап, бұлшық ет жиырылуы негiзiн көрсетедi.

Гистохимиялық зерттеу бұлшық ет талшықтарын миозин АТФазасы белсендiлiгi жоғары болса-жылдам, белсендiлiгi нашар болса - баяу жиырылатын деп бөлдi. Сукцинатдегидрогеназаны осы тәсiлде пайдаланып бұлшық ет талшықтарын:

ақ (фермент белсендiлiгi төмен, талшығы қалың, миоглобин, митохондрийi аз),

қызыл (белсендiлiгi жоғары, талшығы жұқа, миоглобинi, дем алу ферментi, митохондрийлерi көп),

аралық (белсендiлiгi орташа) түрлерге ажыратады. Қаңқалық бұлшық ет ұлпасы жылдам, қуатты жиырылады, бiрақ тез шаршайды.

Жүректiк бұлшық ет ұлпа iшкерi мезодермадағы спланхнотоманың iшкi жапырақшасынан дамып, жүрек бұлшық ет қабығында (миокардта), қолқаның, үстiңгi қуысты көктамырдың жоғары бөлiгiнде кездеседi. Бұл ұлпа бiр-бiрiмен бөлу дискi аймағында байланысып, тармақталып, ұштасқан талшықтар құратын жүрек миоцитi-кардиомиоциттен тұрады. Оның бiр, екi ядросы, саркоплазмасы, сырты негiзгi жарғақпен қоршалған сарколеммасы болады. Ядросы ақшыл, жасуша ортасында жатады. Саркоплазмасында тұрақты, тұрақсыз қосындылар, миоглобин көп болады. Кардиомиоциттер қуатты фосфорлау тотығуынан, ферменттер ыдырауынан алып, қысқаратын, қозуды өткiзетiн (сарколеммадан қысқаратын аппаратқа), тiрек, қуат, секрет түзетiн, лизосомалық (жасуша iшiндегi қорытылу) аппараттар құрады.

Жүректiк бұлшық ет ұлпасында кардиомиоциттiң – қысқаратын (жұмыс атқаратын), өткiзгiш, секрет бөлетiн (эндокриндi) түрлерi болады. Қысқаратын кардиомиоциттер миокардтың негiзгi бөлiгiн құрып, дамыған қысқаратын аппаратымен сипатталып, саркоплазманың үлкен бөлiгiн алады. Ондағы Т-түтiкше қаңқалықтағыдай емес, Z сызығы деңгейiнде өтедi. Сондықтан ол тек бiр соңғы саркоплазмалық тор цистернасымен байланыста болады. Екi кардиомиоциттер ұштары қосылып, бөлу дискiн құрады. Ол жарық микроскопта көлденең тiк, немесе ирек алқап тәрiздi, электронды микроскоп күрделi құрылымын айқындап, әртүрлi жасушааралық байланыс (десмосома, аралық, саңылау байланысы) кешенiнен түзiлгенiн көрсеттi.

Жүйке ұлпасының бiрнеше даму көзi болады. Хордалыларда негiзiнен эктодерма, мезенхимадан дамиды. Жүйке жүйесiнiң дамуы бiлiктi ағзаларға жататын жүйке түтiгi бастамасы пайда болу процесi - нейруляция деп аталатын кезеңнен басталып, мына сатылардан өтедi: жүйке тақташасын демеу (индукция), оның жиектерiнiң аздап көтерiлуi, жүйке сайының құрылуы, жүйке буылтығының пайда болуы, жүйке қырларының қалыптасуы, одан жасушалардың көше бастауы, жүйке буылтықтары қосылып, түтiгiн құруы, эктодерманың жүйке түтiгi үстiнде қабысуы жүредi.

Ұрық дамуының басында бiр қабатты цилиндр тәрiздi эктодерма жасушалары жүйке тақташаларын құрып, үш құрамбөлiктерге: жүйке түтiгi, жүйке қырлары, жүйке қаптамасына бөлiнедi.

Жүйке түтiгi жетiлер алдында жүйке тақташалары иiлiп, алдымен жүйке сайына айналады. Сайдың екi жақ жиегiнде жүйке буылтықтары қалыптасады. Жүйке сайы iшке қарай одан әрi ирiлгендiктен, жиектерi бiр-бiрiмен түйiсiп, ортасында невроцель деп аталатын қуысы бар, жүйке түтiгiн құрады. Жүйке түтiгiнiң алдыңғы кеңейген бөлiгi - бас миына, невроцель - ми көпiршiгiнiң қуысына, түтiктiң ең жiңiшке дене бөлiгi - жұлынға, қуысы - жұлын-ми өзегiне ауысады.

Жүйке түтiгi құрамындағы түрi алмұртқа ұқсас, өсiндiлi жасушаны - пронейробласт, немесе нейробласт деп, дөңгелек, кейде дұрыс формасыз, алғашқы жасушадан көлемi кiшiсiн - спонгиобласт деп атайды. Нейробластан әртүрлi жүйке жасушалары (нейроциттер), спонгиобластан - нейроглия дамып жетiледi.

Нейрондар (атауды Вильгельм фон Вальдейер), нейроциттер - жүйке ұлпасының негiзгi құрылым, қызмет бiрлiгi, көлемi ұсақ, дене диаметрi 4-5 мкм-ден(мишық түйiршiктi жасушасы) iрi, дене диаметрi 140 мкм жуық (ми қыртысындағы алып көп жақты (пирамида тәрiздi) жасушалар), туғаннан кейiн бөлiну қабылетiн жоғалтады, тiршiлiкте оның саны көбеймейдi, қайта азаяды.

Нейрондар өлуi қалыпты жағдайда көп емес, қалыпты (бағдарланған) - апоптоз (грек. «арорtоsis» - түсетiн мезгiл) механизмiмен iске асады.

Жетiлген нейрон қабылдағыш қызмет атқаратын сырт қабығынан-невролемма (плазмолемма), денесiнен (перикарион), өсiндiлерiнен тұрады. Жүйке жүйесiнiң әр бөлiмiндегi нейрондар бiр-бiрiнен перикарион түрi, көлемi, өсiндiлер саны, жалғама байланысы, дендриттер тармақталуы, бөлетiн селбестiргiшiмен өзгешеленедi. Перикарион құрамына ядро мен цитоплазма кiредi. Нейронның әдетте бiр, iрi, дөңгелек, ақшыл, 2-3 iрi ядрошықтары бар, хроматинi аз, ядросы (цитоплазма ортасында жатады) болады. Мұндай құрылым ерекшелiктерi нейрон ядросында ДНҚ молекуласындағы бiрiздiлiктiң иРНҚ молекуласына жазылуы жоғары қарқында жүретiнiн көрсетедi. Ұрғашы мал нейрон ядрошығының жанында Х-хромосома сақтайтын, iрi хроматин үйiндiсi-Барра денешiгi болады. Нейрон цитоплазмасында тұрақты қосындылар (органоидтар): түйiршiктi эндоплазмалық тор (Франц Ниссль рибосоманы метилен көгiмен бояп, алғашқы болып көргендiктен, оны Ниссль заты (тигроид) деп атайды. Тигроид атауы қате, себебi перикарионды Ниссль тәсiлiмен бояғанда, жолбарысқа емес, жыртқыш мысық терiсi, дағы бар қабыланға ұқсас), Гольджи аппараты, көптеген митохондрийлер (нейрондар қуатын зат алмасудағы ауада қамтамасыз ететiндiктен, ол оттек жетiспеуiне өте сезгiш болады), лизосомалар, жасуша орталығы (центросома, нейрондарда болып, микротүтiкшелер құрастырады) цитоқаңқа (нейротүтiкшелер, микро-, аралық нейрофиламенттердi бекiткенде, бiр-бiрiмен жабысып, шоқтар түзiп, күмiс тұздарымен бояғанда жасанды құрылым - жiпше құрғанмен, қалыңдығы 0,5-3 мкм нейрофибриллдер деп атайды) және тұрақсыз қосындылар (май тамшысы, липофусцин түйiршiктерi, нейромеланин) сақталады.

Перикарионнан екi өсiндi - дендриттер (грек. «dеndrоn» - ағаш), аксон (грек. «ахоn» - өсiндi; нейрит) тарайды. Олар жалғама (синапс, грек. «synарsis» - қосылу, байланыс) құруға қатысады.

Аксон - әдетте жалғыз, ұзын (бiрнеше мкм-ден 1-2 м дейiн), бойы тармақталмайды, тармақталған ұшында жалғама көпiршiктерi болады. Онда перикарионнан келген тiтiркенiстер сақталады.

Дендриттер-өте тармақталған, қысқа өсiндiлер, тiтiркенiстi қабылдап, перикарионға жеткiзедi, онда рибосома, түйiршiктi, түйiршiксiз эндоплазмалық тор құрамбөлiктерi, Гольджи аппараты болады.

Өсiндiсi жоқ алғашқы нейробластар - аполярлы; бiр өсiндiлi (көз торлы қабығы амакрин нейрондары, иiс сезу буылтығы шумақша аралық нейроны) - униполярлы; жалған бiр өсiндiлi (жұлын түйiнi нейроны) - псевдоуниполярлы; екi өсiндiлi (иiс сезу нейрондары) - биполярлы; көп өсiндiлi (ұршық тәрiздi, жұлдызша, алмұрт, пирамида тәрiздi және басқа) - мультиполярлы болып, жiктеледi.

Нейрондар атқаратын қызметiне сай (олардың рефлекторлық доғадағы орнына байланысты) - сезгiш (сезiмтал - миға бағытталған, сыртқы, iшкi орта әсерi түзген тiтiркенiстi қабылдап, перикарионда өңдеп, аксонмен екiншi, үшiншi нейрондарға жеткiзедi; қозу шеткi ағзалардан орталық жүйке жүйесiне өтедi), қозғалтқыш (шетке бағытталған, тiтiркенiске жауап беретiн ағзаларға (қаңқалық бұлшық ет, қан тамырлары) хабарды өткiзедi; қозуды бұлшықеттер мен бездерге жеткiзедi), аралық (нейрондар арасындағы байланыс - байланыстырғыш; қозуды сезгiш нейрондардан қозғалтқыш нейрондарға өткiзедi) топтарға бөлiнедi.

Нейрондар арасы байланысын жазу үшiн «нейроглия» (грек. «nеurоn» - жүйке, «gliа» - желiм) атауын немiс ғалымы Рудольф Вирхов енгiздi.

Нейроглия жүйке ұлпасындағы нейрондар, олардың өсiндiлерi, қан тамырлары арасындағы кеңiстiктердi толтырып, тiректiк, қоректiк (зат алмасу), шекаралық, тосқауыл, түзiндi бөлу, қорғаныш, тұрақтылық сақтау қызметтерiн атқарады.

Нейроглия жасушалары (глиоциттер) жүйке ұлпасының қосымша жасушалары. Өйткенi глиоциттер жүйкелiк тiтiркенiстi өткiзбей, бөлiнiп, мидың зақымданған жерiнде көбейiп, ақауларды толтырып, тыртықтарды құрады. Нейроглия екi түрге: макроглия, микроглия болып бөлiнедi.

Макроглия, нейрондардай, жүйке түтiгiнен дамып, үш түрлi - астроглия, олигодендроглия, эпендимдi глия жасушаларынан тұрады.

Жүйке талшықтары құрылысына қарай миелиндi (жүйке талшығының құрамына кiретiн ақ зат пен липоидтың қосындысы), миелинсiз болып, екi топқа бөлiнедi. Екеуi де нейрон өсiндiсiнен (бiлiктi цилиндрден) тұрады. Оны бас миы мен жұлында олигодендроглия жасушаларынан тұратын қабық (жүйке жүйесi шеткi бөлiмiнде - леммоциттер, немесе шванн жасушалары деп аталады) қоршап тұрады. Миелинсiз жүйке талшығы вегетативтiк жүйке жүйесiнде, ми сұр затында, миелиндi - жүйке жүйесiнiң шеткi (сомалық) бөлiмiнде, ақ затта таралған. Миелинсiз жүйке талшықтарын 3-20 нейрон өсiндiлерi құрады. Бiлiктi цилиндрдi олигодендроглия (шванн жасушалары, леммоциттер) қоршайды, аксон леммоцит цитоплазмасына батуында шванн жасуша қабығы (жасуша жарғағы) тұтасып, мезаксон (шванн жасушасының қос жарғағы) құрады. Әр өсiндi осылай қапталады, бiрақ өсiндi әр тереңдiкте болатындықтан, мезаксон ұзындығы әртүрлi болады. Мұндай талшықты өткiзгiш сым тәрiздi деп атайды. Олардың қалыңдығы 1-5 мкм, ядросы талшық шетiнде, ортасында орналасады. Тiтiркенiс барлық бiлiктi цилиндрлерге шашыраңқы таратылып, талшық жақсы оқшауланбайды, сондықтан ол 0,2-2 м/сек. жылдамдықпен өтедi. Мезаксон мен бiлiктi цилиндрдегi леммоцит плазмалеммасы электронды микроскопта ғана байқалады. Миелиндi жүйке талшықтары жүйке жүйесiнiң орталық, шеткi бөлiмдерiнде кездесiп, тiтiркенiстi бұлжытпай, дәл, өте жоғары жылдамдықпен (5-120 м/сек.) өткiзедi. Ол миелинсiзден қалың, жалғыз бiлiктi цилиндрiнiң диаметрi үлкен (1-20 мкм) болады. Бiлiктi цилиндрдi олигодендроглия (шванн жасушасы, леммоциттер) қоршап, қоюлығы жоғары липидтерi бар, осмий қышқылымен қарқынды боялатын, ерекше - миелин қабығын, одан жоғары леммоцит цитоплазмасы мен ядросы - шванн қабығын және жұқа қабат-нейролемманы құрады. Миелин қабығы жарық микроскопта бiркелкi қабатты көрiнсе, электронды микроскоп оның көптеген жарғақты тақташа (леммоцит қабығы) қосылуынан пайда болатынын дәлелдi. Талшық сырты негiзгi жарғақпен жабылған. Шеткi жүйке миелинiнде осмиймен боялмаған, ақшыл Шмидт-Лантерман белгiсi кездеседi. Көршi леммоциттер жанасқан жерiндегi талшық күрт жiңiшкередi, себебi мұнда миелин қабығы болмайды, ол 1-2 мм аралық сайын қайталанатын нейролеммамен - түйiндi, немесе Ранвье үзiлiстерiмен (буылтығымен) жабылады. Бұл жердегi аксон жиi кеңейедi, оның плазмолеммасында басқа жерде кездеспейтiн натрийлi өзектер болады. Екi Ранвье үзiлiстерi арасындағы жүйке талшығының бөлiмiн түйiнаралық сегмент (бөлшек) деп атайды.

Жүйке талшықтарының соңғы аппараттары - жүйке ұштары болып келедi. Олар атқаратын қызметiне орай үш топқа: нейрондар арасында қызметтiк байланысты қамтамасыз ететiн - нейрон аралық байланыс (түйiспе, жалғама); жүйке жүйесiнен атқарушы ағзаларға (бұлшық ет, без) тiтiркенiстi беретiн - шетке бағытталған (атқарушы) аксондағы ұштар; тiтiркендiрудi сыртқы, iшкi ортадан қабылдайтын - дендриттегi сезiмтал жүйке ұштары (рецепторлар, лат. «rесерtоr», «rесiрiо» - қабылдаймын, қабылдаушы) болып, бөлiнедi.

Түйiспенiң электрлiк, химиялық түрлерi болады. Түйiспе басқа нейронның дендритi, перикарионы, аксонымен байланысатындықтан аксо-дендриттi, аксо-сомалық, аксо-аксондық болып бөлiнедi.

Сезiмтал жүйке ұштары (қабылдағыштар) тiтiркенiстi сыртқы ортадан (беткей қабылдағыштар), iшкi ортадан (iшкi қабылдағыштар) қабылдайды. Iшкi қабылдағыш екi топқа: тiтiркенiстi бұлшық ет, буын, сiңiрден қабылдайтындар - проприорецепторлар, iшкi ағзалардан - iшкi ағзалық (висцерорецепторлар) деп бөлiнедi.

Тiтiркендiру табиғатына байланысты, физиологиялық жiктеуге сай қабылдағыштар - механо-, хемо- (iшкi орта күрделi өзгерiсiн), термо- (ыстықты, суықты), ауырсыну (ноцицепторлар), арнайы сезiм ағзаларындағы - дәм, иiс сезу, тағы басқалар деп бөлiнедi.

1. 
   Организмде бұлшықет ұлпаларының қандай түрлерi болады?
   
2. 
   Олардың жiктелуi неге негiзделген?
   
3. 
   Бұлшық ет ұлпаларының жиырылғыштық қасиетi ненiң арқасында орындалады?
   
4. 
   Бұлшық ет ұлпаларын бiр-бiрiнен қалай ажыратуға болады?
   
5. 
   Бiрыңғай салалы бұлшық ет ұлпасының құрылысы, қызметi, орналасқан жерiн сипаттаңыз.
   
6. 
   Бұлшық ет талшығындағы көлденең жолақтық неден түзiледi?
   
7. 
   Бұлшық ет ұлпалары қалпына қайтадан келе ме?
   
8. 
   Саркомера дегенiмiз не?
   
9. 
   Көлденең жолақты және тегіс бұлшық ет ұлпаларының шығу тегін атаңыз.
   
10. 
    Жуан және жұқа миофиламенттерді құратын негізгі белоктарды атаңыз.
    
11. 
    Саркомера формуласын жазыңыз.
    
12. 
    Қаңқалық, жүректік және бірыңғай салалы бұлшық ет ұлпаларының құрылыс, қызмет бірлігін атап, сипаттаңыз.
    
13. 
    Бұлшық еттің ағза ретіндегі құрылысын, оның сіңірмен байланысын түсіндір.
    
14. 
    Бұлшық ет талшығының жиырылғыштық құрылыс, қызмет бірлігі не?
    
15. 
    Көлденең жолақты бұлшвқ ет ұлпа қалпына қайтадан келе ала ма?
    
16. 
    Жүйке ұлпасы неден тұрады және олар қандай ұрық жапырақшаларынан дамиды?
    
17. 
    Жүйке ұлпасында өсiндiлер санына және рефлекторлық доғадағы орналасуына қарай орналасқан қандай нейроциттердi бiлесiз? Олардың құрылысы қандай?
    
18. 
    Ниссль заты дегенiмiз не? Олар нейроциттерде қалай орналасады?
    
19. 
    Перикарионның құрылысы қандай?
    
20. 
    Дендриттердiң аксоннан айырмашылығы неде?
    
21. 
    Жүйке талшықтарының құрылысы, қызметi және түрлерi қандай?
    
22. 
    Нейроглия туралы не бiлесiз?
    
23. 
    Химиялық түйiспе қандай бөлiмдерден тұрады және оны қандай құрылым белгiлерiне қарап ажыратуға болады?
    
24. 
    Неге түйiспе арқылы тiтiркену бiр бағытта ғана жүредi?
    
25. 
    Түйiспенiң жiктелуiн баяндаңыз.
    
26. 
    Нейронның қай өсiндiсi сезгiш ұштармен аяқталады?
    
27. 
    Сезгiш ұштардың жiктелуiн атаңыз.
    
28. 
    Рефлекторлық доғада нейрон денесi, өсiндiсi, түйiспе, жүйке ұштары қандай рөл атқарады?
    

Жеке гистология, немесе микроскопиялық анатомия - гистология пәнiнiң арнайы бөлiгi. Онымен жеке эмбриология тығыз байланысты. Ол ағзаның микросопиялық, ультрамикроскопиялық құрылысы, ұрықтық дамуы туралы түсiнiк берiп, организм қызметтерiн, түрлi ауытқу, немесе ұлпа, ағза құрылыстары өзгеруiн зерттеуге қажет болады.

Ұлпалардың орналасуына байланысты организм ағзаларын (мүшесiн) - нағыз, үлпершектi, паренхималық (қуыссыз iшкi ағзалар) және қабатты деп, екiге бөледi.

Үлпершектi ағзада (мысалы, өкпе, бауыр, бүйрек, ен, лимфа түйiндерi, көкбауыр) басты қызмет атқаратын ұлпаны - паренхима деп атайды. Ол, мысалы, бұлшық еттерде - көлденең жолақты бұлшық ет ұлпасы, бездерде - секреторлы эпителий, көкбауырда-ретикулярлық ұлпа болады. Ағзаның тiректiк, қосымша, көмекшi ұлпасын строма деп атайды. Ол дәнекер ұлпадан тұратын ағза қабығынан келiп, ағза iшiнде перделер құрып, паренхиманы бөлiкшелерге, шоғырларға бөлiп, ағза қабығынан өзiмен қоса қан тамырларын, жүйкелердi әкеледi. Строма дәнекер ұлпадан тұрады, оның құрамында бiрыңғай салалы бұлшық ет жасушалары болады.

Қабатты ағза паренхима, стромаға бөлiнбейдi. Оның қабығы, бөлiкшелерi болмайды. Құрамына кiретiн ұлпалар қабат-қабат орналасады. Олардың пiшiнi тақташа, немесе түтiк тәрiздi болады. Оған терi, iшек, қарын, қан тамырлары мысал бола алады.

Ағзалар дамуы (органогенез) биогенетикалық заң айқындайтын тарихи процесте баяндалады. Ол үшiн ағзалар жүйесiнiң пайда болу мезгiлi, дамуы жазылады. Онымен танысу әр жүйедегi жеке даму кезiнде түрдiң дамуына байланысты қасиеттердiң тез, қас қағымда қайталануы (рекапитуляция) орнын анықтауды қажет етедi. Оның (рекапитуляция) бiр категориясы арғы ата-аналарынан сақталады, екiншiсi - кейiнгi рекапитуляцияны қосады, ол қазiрде өзгеруде.

Терi-жабын эпидермисi-эктодермадан, нағыз терi - мезенхимадан дамиды.

Сүтқоректiлер терi-жабынының қызметтерi: сыртқы ортадан жекеленiп, жартылай оқшауланады - терi көптеген заттарды өткiзбейдi, бiрақ ол абсолюттi емес. Терi арқылы организмге кейбiр дәрiлердi енгiзу клиникалық ветеринария мен медицина салаларында болашағы зор бағыт болып есептеледi; организмдi әртүрлi механикалық әсерлерден, көптеген физикалық факторлардың (төменгi, жоғарғы қызу шамасы; ультракөк сәулендiруi) зиянды ықпалынан қорғайды - механикалық әсерлерден сүтқоректiлердi - шаш (түк), құсты - қауырсын, бауырымен жорғалаушыларды - хитин, қос мекендiлердi - кiлегей қорғап, күшейтедi; Терi - иммунологиялық қорғаныш ағза. Организмге мейлiнше ұсақ организмдердiң, паразиттердiң өтуiне бөгет жасайды; Қызу шаманы реттеуге қатысады. 80% көп жылу шығыны терi арқылы жүредi. Қоршаған орта қызу шамасы организм қызу шамасынан төмен болса, реттелу терiдегi қан айналымы өзгеруi салдарынан iске асып, ол жоғары болса, реттелу терлеу қарқыны өзгерiсiне, жоғары орналасқан қан тамырлары кеңеюiне байланысты жүредi; терi - сезiм ағзасы, құрамында көптеген механо-, жылу (термо)-, хемо-, ауырсыну (ноцицепторлар) қабылдағыштары болады. Олар қоршаған ортадан организмге хабар жеткiзедi; организмде су-тұз тепе-теңдiгiн реттейдi - ол терлеу арқылы жүредi. Себебi, термен организмнен кейбiр заттар - хлоридтер, зат алмасуының азоттық қалдық өнiмдерi, басқалар шығады; терiнiң синтездеу қызметi - күн сәулесi әсерiнен 7-дегидрохолестеролдан Д₃ витаминi түзiлiп, бұл витамин қалыпты тұз алмасуының басты факторы есептелiнедi. Ол организмде жетiспесе, онда сүйек түзiлуi бұзылады; тыныс алуға қатысады - организмде газ алмасуының 2% терi арқылы iске асады, қос мекендiлерде - маңызы өте зор; терi - қан қоры - мұнда тамырлар (көктамыр) өрiмi, тамыр-қылтамырлар торы жақсы дамыған. Қылтамырлар торында қызыл, көктамырлар жалғамаларының саны көп болады; әртүрлi жынысты және түрлi жануарлардың мiнез - құлық реакциясын реттейдi - терi бездерi терi - жабыны бетiне арнайы құрылымдар (түзiн) бөледi, терi түсiн өзгертедi, терi бұлшық етi жиырылуы жүредi.

Терi- жабыны құрамына: терi, туындылары (тер, май, сүт бездерi; шаш (түк); тұяқ; мүйiз; тырнақ; құстарда - айдар, сырғалақ, қауырсын кiредi.

Терi ұлпалары дамуына, құрамына, маңызына байланысты: эпидермис (терiүстi қабықша), дерма (терi негiзi, меншiктi терi), гиподерма (өңасты ұлпа, терi асты негiзi, терi шелi) деп бөлiнедi. Эпидермис ұрық эктодермасынан дамиды, дерма мен гиподерма мезенхимадан, жетiлу өнiмi - ұрық дерматомынан қалыптасады.

Негiздiк қабат - эпидермис пен дерма арасындағы жарғақта орналасады. Негiзгi жарғақ қалыңдығы жай микроскопта 30-35 нм, бiркелкi, электронды микроскоп ол екi қабаттан тұратынын: ақшыл, эпидермис жасушалары негiзгi бетiне жанасып, iрi молекулалы белок–ламинин, қоңыр (тығыз электронды), дермаға жанасып, өте көп IV типтi коллаген сақтайтынын көрсеттi. Негiзгi жарғақта I, III типтi коллагендер, негiздiкасты аймақты құратын, эпидермис пен дерманы қосуға қатысатын фибронектин байқалады.

Эпителийасты негiзгi жарғақ қызметтері: эпителий жасушаларынан тұратын қабатты өзiнен төмен орналасқан дәнекер ұлпадан бөледi; дәнекер ұлпадағы қан қылтамырларынан эпидермистiң жасуша аралық кеңiстiгiне молекулалар өтуiн реттейтiн өзгеше молекулалық сүзгi болады; зат алмасу өнiмдерiн қарама-қарсы бағытқа тасымалдайды; олар арқылы жебiр жасушалар, лимфоциттер, жүйке жасушалары өсiндiлерi өтедi. Негiзгi жарғақтың бүлiнгеннен кейiнгi эпителийдi қайта қалпына келтiрудегi маңызы зор.

Эпидермистiң мүйiзденуi-өте күрделi процесс, тiрi көбеюдегi жасушалар мүйiздi қабыршақтарға айналады. Онда: 1) талшықты белоктардың түзiлуi, негiзгi жасушаларда аралық филаменттер құрылуы; 2) қылтанақты қабаттағы жасушаларда кератосомалар құрылуы; 3) түйiршiктi қабаттағы жасушаларда кератогиалин, кератосомалар түйiршiктерi пайда болуы; 4) жылтырауық, мүйiздi қабаттарда мүйiздi қабыршақтар қалыптасуы жүредi.