Баш болушну айтымны магъана къурулушунда оруну

Айхай да, субъектни юсюнден вопрос тил билимде эрттеден бери сюзюле келеди, бютюнда логиканы эм грамматиканы араларында байламлыкъны тохташдырыу сылтау бла. Кеси заманында субъектни бла башчыны, хапарчыны бла предикатны араларында байламлыкъны тохташдырыугъа Аристотель да эс бургъанды. Ол субъектлени тюрлю-тюрлю шартлагъа таянып къауумлагъанды.

Тилни субъектликни бусагъатдагъы теориясында бу затла энчи айырыладыла: а) предикатлыкъ шартны жюрютген деген ангылам; б) аны къуралыу жаны бла энчиликлери; в) аны магъана жаны бла энчиликлери (Бондарко 1991: 27 эм башхала).

Тилни энчиликлерин тинте, бир къауум алим айтымны членлерини тёрели теориясындан кери кетедиле, «башчы» деген терминни керексизге санайдыла, аны орунуна субъект деген терминни кенгирек хайырланадыла, ол бир тюрлю ишни, халны иеси болгъанын чертедиле (Золотова 1982 эм башхала). Тюрк тил билимде да субъектге бу кёзден къарайдыла.

Къарачай-малкъар тилни материалына таяна, Ахматланы И.Х. субъектни системасында бу затланы энчи айырады: 1) субъектни берилиую, 2) предикатны магъана жаны бла энчилиги, 3) предикатны бла субъектни бир бирлерини араларында магъана жаны бла тохташхан байламлыкъ (Ахматов 1983: 89). Субъектни орунунда къаллай сёзле хайырланылгъанларына кёре, баш болушну формасындан къуралгъан бет эм зат субъектле боладыла: Миллетибиз ахырат азабын сынамазча болгъанды. Машина жолну букъулатып озду. Бу айтымладагъы субъектле лексика мадар бла бериледиле. Баш болушда болгъанлары себепли, кеслери да тюз (туура) субъектледиле.

Субъектле магъана жаны бла бир талай къауумгъа юлешинедиле. Къарачай-малкъар синтаксистле аланы онла бла санайдыла. Аланы барысын да былайда санар онг жокъду. Болсада баш болушну субъектни кёргюзтюуде магъанасы уллу болгъанын белгилер ючюн, былайда аны бир ненча тюрлюсюн айта кетейик. Къарачай-малкъар тилде ишни субъектлери эркинирек тюбейдиле, нек десенг тилде ишни этимлери асламдыла, ала ишни предикатлары болуп келедиле айтымда: Сабанчыла жер сюрюп башлагъандыла. Азрет бахчасын тазалайды. Къымылдауну субъектлери да аз тюйюлдюле, ала магъана жаны бир ненча боладыла: Мен таудан келеме. Мурат Алимни озду. Ол жолну тигеледи эм д.а.к. Дагъыда халны, оюмну, къарамны, орунну субъектлерин айтыргъа болады: Эгечим ауруйду. Сен терен сагъышха кетгенсе. Ол манга игиди. Мухаммат тауда жашайды. Субъектни магъана жаны бла кёп тюрлюлюгюн чертирге былайда айтылгъан да жетеди.

Баш болуш сёдегей субъектни да белгилейди, алай жаланда сонгура бирлешле къурап: Марат Аслан бла жагъалашады. Къызла жашла бла эришедиле. Ол Азрет бла игиди. Быллай бирлешлеге биз сёдегей толтуруучула дерге юйреннгенбиз.

Айтымны магъана къурулушунда баш болуш предикатны къуллугъун да аслам тамамлайды. Тил билимде атны предикат белгиге санамагъан алимле тюбей келгендиле. Алай бусагъатдагъы тил билимде ол оюмну терсге санайдыла. Синтаксистле, атны орунлугъу болгъанын белгилеп, аны предикатны къуллугъун тамамлауда магъанасы уллу болгъанын айтадыла. Илму литературада предикат сёзлени форма-магъана жаны бла кёп тюрлюлюклерин белгилейдиле, алагъа морфология, синтаксис эм семантика жаны бла къараргъа кереклисин дурус кёредиле. Морфология жаны бла къарагъанда, предикатла тилни тюлю-тюрлю кесеклеринден къуралгъанларын айтырчады. Биз былайда баш болушдагъы атны предикат къуллугъун эсге алабыз. Синтаксис жаны бла къарагъанда, предикат хапарчы болады. Семантика жаны бла къарагъанда уа, предикат белгилеген затны кёп тюрлю шартлары кёргюзтюледиле.

Къарачай-малкъар тилде баш болушдагъы ат предикатны къуллугъун ат айтымлада толтурады, ол кезиуде кёп тюрлю магъаналы болады, аны хайырындан айтымланы магъаналары да кёп тюрлю боладыла. Былайда биз айтыргъа керекли айтымла «башчы + хапарчы» деген юлгю бла къураладыла. Аллай айтымла субъектни бла затны белгилеген предикат шартны араларында байламлыкъны кёргюзтедиле. Аланы магъана жаны бла бир ненчасын санайыкъ: адамны миллетин, не диннге ийнаннганын, жашагъан жерин эм дагъыда башха аллай затланы билдирген айтымла. Юлгюле: Ортабай малкъарлыды. Ол муслийманды. Биз чегемлилебиз эм башхала. Бу айтымланы магъаналары аланы предикатларыны магъаналарына кёре боладыла. Ат айтымла адамгъа неда бир башха затха къаллай багъа бичилгенин да билдиредиле: Чегемлиле фитначыладыла. Нана гёжефди. Кязим акъылман эди. Сизни жашыгъыз ичгичиди. Мен чомартма. Сен гяуурса. Баш болушдагъы атланы предикат къуллукъларыны юсюнден Кетенчиланы Муссаны «Структура и семантика именных предложений в карачаево-балкарском языке» (2000: 20-35) деген ишинде толуракъ окъургъа боллукъду.

Башында къаралгъан юлгюледе предикатны къуллугъун баш болушдагъы бош атла кёргюзтедиле. Болсада предикатны къуллугъун биринчи изафетни юлгюсю бла къуралгъан сёз тутушла да тамамлайдыла. Аллай сёз тутушлагъа жаланда баш болушдагъы атла киредиле. Ол синтаксисни курсундан белгилиди. Былайда айтылгъаннга бу тюрлю юлгюле шагъатлыкъ этедиле: Ата журт - алтын бешик. Файдасыз адам – жауунсуз булут. Тауну берекети – къара суу. Тиширыусуз юй – кёгетсиз терек. Предикатны къуллугъунда изафетлени башха тюрлюлери да келедиле. Юлюгле: Ол сени жашынгды. Хамит аны шуёху эди. Эмегенле нартланы жауларыдыла. Сен бизни ханыбызса. Харун бизни мюлкню ишчисиди. Бу айтымлада предикатла ие магъанада келедиле, адамланы араларында байламлыкъланы кёргюзтедиле.

Баш болушдагъы атны айтымны магъана къурулушунда дагъыда бир къуллугъу атрибутду. Атрибутла асламына айтымда башчыны айгъакълап келген сёзле боладыла. Ала магъана жаны бла кёп тюрлюдюле. Ала адамны миллетин, къуллугъун, затны неден этилгенин, ёлчеуню эм дагъыда ала кибик кёп тюрлю магъананы ачыкълайдыла: Малкъар студентле КЪМКЪУ-да иги окъургъа кюрешедиле. Муслийман адам аманлыкъ этмез. Эрляй жюн кёлегими къапладым. Жай кюнле кеслерин танытып башладыла. Мени алтын сагъатым барды.

Алайды да, баш болушну тилде магъанасы уллуду. Ол айтымны тюрлю-тюрлю членлерини (башчыны, хапарчыны, айгъакълаучуну) къуллукъларын толтурады. Кенгерген айтымда айланыу болуп келеди. Айтымны магъана къурулушунда баш болушдагъы атла субъектле, предикатла, атрибутла боладыла. Ала магъана жаны бла кёп тюрлюдюле. Бу затланы тынгылы айырыугъа бусагъатдагъы грамматикада энчи эс бёлюнеди.

Къарачай-малкъар тилде иеликчи болуш, ие магъанада жюрютюлюп, кимни? эм нени? деген соруулагъа жууап этеди. Бу болуш асламында иени кёргюзтген айгъакълаучуну къуллугъун тлтурады, аны себепли анга ие жалгъау къошулады. Ол сёз тутушда сёзлени бир бирлери бла бетде, санда келишиулерине себеплик этеди: мени терегим, сени терегинг, аны тереги, бизни тереклерибиз, сизни тереклеригиз, аланы тереклери. Бир бирде келишиу жаланда бетде болады: сени алмаларынг. Иеликчи болуш тюрк тил билимде асламында аны магъанасы эм къуллукълары, тюрлю-тюрлю грамматика категорияла (иелик эм белгилилик/белгисизлик эм башхала) бла байламлы тинтиледи.

Бир бир алимле иеликчи болуш жаланда жалгъаулу формада жюрютюлгенин айтып болгъандыла. Ол жалгъаусуз формада тюбесе уа, анга белгисиз болуш дегендиле. Алай ол терсди, нек дегенде бу кезиуде сёзлени къуруда формалары эсепленип къаладыла, магъаналарына уа эс бурулмайды. Терек бутагъы – терекни бутагъы деген сёз тутушланы алып къарасакъ, аланы биринчи сёзлери форма жаны бла башхадыла, магъаналары уа бир кибикди, къуллукълары да алай. Ол себепден ала экиси да иеликчи болушну тюрлю-тюрлю формаларыдыла дерге боллукъду. Андан тышында тилни теориясында болушну ноль жалгъау да кёргюзтюрге болады деген оюмну эсде тутарчады.

Энди уа иеликчи болушну айтымда магъанасына эм къуллукъларына энчи къарайыкъ. Тюрк тиллени синтаксислери тинтилген илму ишледе иеликчи болушну баш синтаксис къуллугъун айгъакълаучу (атрибут) бла байламлы этедиле. Аны магъанасы бу къуллукъда теренирек ачыкъланады, бютюнда изафет сёз тутшлада. Быллай сёз тутушлада иеликчи болушну жалгъаулу эм жалгъаусуз формалары бир бирлерин терк-терк алышындырыучудула. Болса да аллай онг (ючюнчю изафетде) бу кезиуледе чыкъмай да къалады:

1. 
   ючюнчю изафетни бойсуннган кесегини къуллугъунда бетлеучю алмашла жангызлыкъ эм кёплюк санда келселе: мени элим, сени тенгинг, анны къолу, бизни юйюбюз, сизни отоуугъуз, аланы къоншулары;
   
2. 
   ючюнчю изафетни бойсуннган кесегини къуллугъунда кёргюзтюучю алмашла келселе: быланы оюмлары.
   

а) бир белгили эм белгисиз затланы араларында байламлыкъны кёргюзтюу: Черек толкъунлары ачыкъ эсленедиле;

б) адамны миллетин эм башха ышанларын кёргюзтюу: Малкъар къызы жигит къызды; Муслийман адамы гюнях иш этмеучюдю;

в) бир кесек затны неден болгъанын кёргюзтюу (ёлчеу, орун, заман деген затла бла байламлы): Туман устуккулары чачылып барадыла; Ай ортасы жууукълашып келеди;

г) затны орунун, жашагъан, чыкъгъан жерин кёргюзтюу: Тау адамы сууукъгъа чыдамлы болуучуду; Орман кийигине бек сакъды Апсаты;

д) затны неден этилгенин кёргюзтюу: Дорбунну башындан буз сюммеклери салыныпдыла эм д.а.к.

Былайда келтирилген юлгюледе ие байламлыкъла абстракт халда бериледиле, ючюнчю изафетде уа ол абстрактлыкъ бир кесек тас болады. Бу зат ючюнчю изафетни бойсуннган кесеги иеликчи болушну жалгъаулу формасында жюрютюлгени ючюндю. Иеликчи болушну жалгъаулу формасы да бир талай магъананы кёргюзтюп жюрюйдю:

а) бир затны (ангыламны эм башха затланы) «таза» иесин: Жашны бёркю къочхар териден эди; Шахарны орамлары таза сыйпалыпдыла;

б) затны орунун неда чыкъгъан жерин: Малкъар тауланы чыранлары жай чилледе окъуна эримейдиле; Тауну адамы сёзюне кертичи болуучуду;

в) заманны: Январьны сууукъ кечелери жюрегими такъыр этедиле; Жайны жылы кюнлери тохташдыла;

г) жуукълукъну, шуёхлукъну эм дагъыда ала кибик затланы: Муратны ышаннгылы нёгерлери кёпдюле; Азретни атасы огъурлу адамды;

д) кесекленнген толу затны: Тереклени чапыракълары шууулдайдыла эм башха затланы.

Субъектлери иеликчи болушну формасында келген айтымла бир ненча къауум боладыла. Аланы биринчи къауумуна Мени окъуругъум келеди дегенча айтымла киредиле. Быллай айтымлада боллукъ заманны этимсыфатлары эркин хайырланыладыла. Алагъа -рыкъ/-рик, -лыкъ/-лик, -ар/-ер (-ыр/-ир, -ур/-юр, -р), -ныкъ/-ник (-нукъ/-нюк) жалгъаулу этимсыфатла саналадыла. Субъектни билдирир ючюн, айтымда бу жалгъаулу этимсыфатлагъа иеликни кёргюзтген жалгъаула да себеплик этедиле. Бу тюрлю айтымла бир баш членли айтымлагъа саналадыла, алада келеди деген сёз къуруда къарамчылыкъны билдиреди, адамны бир ишни этерге сюйгенин, ыразылыгъын. Алай бла, бу сёзню болушлугъу бла ыразычы (оптатив) айтымла къураладыла дерге боллукъду. Магъана жаны бла къарагъанда, ала субъектден бла предикатдан къураладыла. Быллай айтымла къайсы тюрк тилде да тюбейдиле.

Бир бирде сёдегей иели айтымла угъайлаучу формада жюрютюледиле. Ол кезиуде алада келеди деген сёзню орунуна жокъ деген хапарчы сёз хайырланылады, сёдегей субъектни къуллугъун а иеликчи болушдагъы сёз толтургъанлай къалады: Сен айтханнга аны угъай дериги жокъду.

Къарачай-малкъар тилде Мени кёлюм кёк бла тенг болду дегенча фразеологиялы айтымла аслам тюбейдиле. Былада да сёдегей субъект иеликчи болушну формасындады.

Бир бир айтымлада хапарчыны къуллугъун инфинитивле бла керек эм бол дегенча сёзле бирден тамамлайдыла: Сени жюрегинг энди къууаныргъа керекди. Жашны анасы къыйналыргъа боллукъду.

Былайда сагъына келген айтымла этим айтымладыла. Алай тилибизде ат айтымла да аз тюйюлдюле, аланы хапарчыларыны къуллукъларында бар, жокъ, кёп, аз дегенча хапарчы сёзле (предикативле) келедиле, ала да иеликчи болушдагъы субъектни излейдиле: Мени тенглерим кёпдюле (аздыла). Аны саулугъу барды (жокъду).

Айтымны баш членлери тюрк тил билимде аман тинтилмегендиле, алай синтаксисден илму ишледе аланы хар энчиликлери да ачыкъланмагъандыла, алагъа кёз къарам да бир кибик тюйюлдю. Бу шарт иеликчи болушну хапарчыны къуллугъунда келиую бла да байламлыды. Сёз ючюн, ттюрк тиллени бир талай илму грамматикаларында иеликчи болушну синтаксисни къуллугъунда хайырланылыууну юсюнден чыртда жукъ айтылмайды. Быллай зат синтаксисге жораланнган энчи илму ишледе да эсленеди. Аны сылтауу, баям, иеликчи болуш предикатны къуллугъунда азыракъ келгени бла байламлы болур. Болсада кёп синтаксист, аз болса да, тюрк тилледе иеликчи болуш хапарчыны къуллугъун тамамлагъанын чертеди. Аны, сёз ючюн, Е.Н.Чунжекованы илму ишинде (1977:120) кёрюрге боллукъду. Бу алимни оюмуна кёре, алтай тилде иеликчи болуш хапарчыны къуллугъунда келеди, ол кезиуде, бир затны иеси болгъанын кёргюзтюп, кесини баш магъанасында жюрютюледи. Бу тюрлю оюм къарачай-малкъар тил билимде бек эрттеден жюрюйдю. Ол затны юсюнден Алийиланы У.Б., Ахматланы И.Х., Кетенчиланы М.Б. жаза келгендиле.

Былайда бир затха энчи эс бурурчады. Хар тилде да посессив айтымла бардыла, ала энчиленнген айгъакълаучу айтымладыла. Магъана жаны бла къарагъанда, алада юч зат болады: иени предикаты, иени объекти, иени кёргюзтген энчи жалгъау неда сёз. Была быллай айтымлада эсленедиле: Ат мениди. Алмала сенидиле. Китапла студентленидиле. Бу тюрлю айтымланы магъаналары толу жаланда контекстге кёре белгили боладыла. Бир къауум алимни оюмларына кёре, быллай айтымла белгисизликни кёргюзтедиле. Аланы белгили этер ючюн а, башчыларын айгъакълагъан сёзле къошаргъа керекди: Бу ат ханны болгъанды. Сен келтирген китапла библиотеканыдыла. Быллай айтымлагъа хапарчылары -ныкъы жалгъаулу сёзледен къуралгъан айтымла синонимлик этедиле: Бу алмала бизникиледиле.

Белгилисича, иеликчи болуш изафет сёз тутушлада эркин жюрютюледи. Изафет сёз тутушла уа къош ат хапарчыла къурайдыла. Быллай хапарчыланы кесеклери бир бирлери бла магъана эм синтаксис жаны бла къаты байламлыдыла: Бу мени китабымды. Ол бизни жашны кёлегиди. Бу айтымлада бир зат биреунюкю болгъаны чертиледи.

Айгъакълаучу сёз тутушладан къуралгъан хапарчыла айтымда адамланы араларында тюрлю-тюрлю байламлыкъланы (жууукълукъну, тенгликни, жаулукъну дегенча) кёргюзтедиле: Мурат сени жашынгды. Асият Марзиятны тенгиди. Малкъарукълары Чегемни бийлеридиле эм башхала. Бу тюрлю айтымланы юлгюлери бла къуралгъан синтаксис ёлчеуледе орун, заман магъаналада хайырланылгъан къош ат хапарчыла да иги кесекдиле: Бу Мёлюшкюню гара суууду. Августну кечелери жай чиллени кечелеридиле. Андан тышында, адамны усталыгъын, тамамлагъан жумушун кёргюзтген айтымла да бардыла: Мухаммат эл мюлкню ишчисиди. Изафетледен къуралгъан къош ат хапарчыла къарачай-малкъар нарт сёзледе аслам тюбейдиле: Тюзлюк адамлыкъны башыды. Заманында кечгинлик берген адепликни шартыды. Окъуу – билим азыгъы, билим а ырысхы къазыгъы эм башхала.

Изафетледен къуралгъан хапарчыланы баш кесеклерине тенглеш жалгъаула къошулургъа боладыла: Ол да мени эгечимчады. Аны халы да мени халымлай.

Тюрк тиллени кёбюсюнде бериучю жалгъауланы болушлары бирге ушап келедиле, алай ала фонетика жаны бла башхаракъдыла. Анга бир къауум юлгю келтирейик: азерб.т. - -а/-ә, -jа/-jә; алт.т. - -га/-ге, -ка/-ке, -го/-гö, -ка/-кö; гагауз т. - -а/-ä, -йа/-йä, -а; долган т. - -ga/-ka; тюрк т. - -(у) а эм д.б. юлгюле буруннгу тюрк тилледен да келитирирге боллукъду: половчуланы тили – osta-үa, atуm-a; мамлюк къыпчакъланы тили - -ga/- үa, -ka/- gä эм башхала. Былайда келтирилген юлгюлени тенглешдире келгенде, болуш системасы тюрк тилледе бурундан бери уллу тюрленмей келгеннге ушайды.

Бериучю болушха тилни тюрлю-тюрлю бёлюмлеринде къарайдыла. Сёз ючюн, Гузеланы Ж.М. (2006: 203-205) бу болушну сёз къурауда магъанасын энчи ачыкълагъанды. Аны оюмуна кёре, бир къауум атланы, сыфатланы, алмашланы бериучю болуш формалары сёзленнген этгендиле, сёзлеулеге ётгендиле. Баям, былайда сёзлеуленнген этгендиле десек, табыракъ болур. Ма алагъа юлгюле: артха, ачыугъа, онгнга, солгъа, бошуна, алайгъа, былайгъа. Бу сёзлеуле семантика-морфология мадар бла къуралгъандыла.

Бериучю болушха айтымны грамматика жаны бла членлегенде бегирек эс бурадыла. Бу болушдагъы толтуруучу кеси толтургъан, ачыкълагъан сёз бла къалай байланнганын эсге алсакъ, анга тагъылгъан толтуруучу дерикбиз, нек дегенде ол байланыугъа болуш жалгъау себеплик этеди: Хызир атын быкъыгъа такъды. Тютюн саулукъгъа аманды. Бу юлгюлеге къарасакъ, бериучю болушдагъы толтуруучу этим, ат хапарчылагъа да тагъылгъанын кёрлюкбюз.

Белгилисича, айтымда этилген ишни анда затха (объектге) къалай жайылгъанына, аны бла магъана жаны бла не халда байламлы болгъанына кёре, толтуруучуланы эки къауумгъа юлешедиле: 1) тюз (туура) толтуруучула эм 2) сёдегей толтуруучула. Бериучю болушдагъы толтуруучу сёдегей толтуруучу болады. Ол, башчыча эм тюз толтуруучуча, жаны бар, жаны жокъ бир затны кёргюзтеди. Ол хапарчы кёргюзтген иш эм шарт бла сёдегей байламлы болады. Андан тышында, хапарчыда айтылгъан иш къайсы затха айланнганын билдиреди. Быллай толтуруучу тилни тюрлю-тюрлю кесеклеринден къуралады. Аны къуллугъунда зат магъананы берген сёзлени барысы да хайырланыладыла. Тилни тюрлю-тюрлю кесеклеринден къуралгъан сёдегей толтуруучулагъа (бериучю болушдагъылагъа) юлгюле келтирейик: Мен жууукъларыма (ат) ышанама. Саугъа бизге (алмаш) берилликди. Къарыулу къарыусузгъа (сыфат) хорлатады. Онну бешге (санау) къош. Бу юлгюледеги толтуруучула бош толтуруучуладыла. Бир бирде бош толтуруучуну къуллугъунда этимсыфатла да хайырланыладыла, бериучю болушда: Ишлегеннге – жёрме, ишлемегеннге жукъ да берме. Толтуруучуну къуллугъунда кесеклери бирге жазылгъан къош сёзле бла сёз бирлешле да келиучюдюле. Аланы ахыр кесеклери бериучю болушну формасына да салынадыла: Азрет аякъ машинагъа къарайды. Билим хар кимге да керекди. Бериучю болушну формасына айланчланы ёзеклерин къурагъан сёзле да салынадыла: этимсыфатла, сыфатла, этим атла, предикативле (хапарчы сёзле) эм д.а.к. Юлгюле: Таулула таматалагъа хурмет этгенлеге энчи кёзден къарайдыла. Билимлери игилеге ыспас этерчады. Элчиле сабан сюрюуге тири къатышадыла. Санга керекге мен угъай демем. Билими баргъа махтау сал, билими жокъгъа айып сал. Малы кёпге – заман аз, жери азгъа - кюн узун. Бериучю болушдагъы сёдегей толтуруучула магъана жаны бла кёп тюрлюдюле. Ала хапарчы кёргюзтген ишни кимге, неге айланнганын, айтылгъан затны кимге айтылгъанын, бир затны не затха салыннганын, не затха ушагъанын, айтымда кёргюзтюлген ишни этерге борчлу адамны дагъыда аллай башха затланы кёргюзтедиле.

Бериучю болушдагъы сёзле тагъылгъан орунчу болумну къуллугъунда эркин хайырланыладыла. Ол заманда затны къайры баргъанын белгилейдиле: Кёп да мычымай, Къарабаш жайлыкъгъа атланып кетди. Бир бирде бу болушдагъы сёзню ызындан дери (деричи) деген сонгура келиучюдю, ол затны къалайгъа дери баргъанын энчилеп кёргюзтеди: Мен Чегемге дери барлыкъма. Къарачай-малкъар тилде Мен отуннга барама дегенча айтымла да бардыла. Алада бериучю болушдагъы сёз муратчы болумну къуллугъунда келеди. Анга алимле артыкъ эс бурмаучудула. Белгилисича, орунну, заманны да бир кибик формала белгилерге боладыла. Бу шартны эсге алсакъ, бериучю болушдагъы сёзле заманчы болумну къуллугъун толтургъанларын да кёрлюкбюз. Юлюгле: Азрет тюшге туугъан элине жетди. Жетилеге къарангы болуп башларыкъды.

Былайда биз тинтген юлгюледе бериучю болушдагъы сёзле бош болумну къуллугъунда келгенлерин эслерге боллукъбуз. Алай болумла къош эм жайылгъанла да боладыла. Аланы формалары бериучю болушну формасына да келишедиле. Аны алайлыгъын бу юлгюледе кёрюрге боллукъду: Тёбен Чегемге жол узакъды. Танг аласына кёп къалмагъанды. Танг белги бергеннге, мен да аякъ юсюме болдум.

Бериучю болушну дагъыда бир синтаксис къуллугъу – ол аны айтымны хапарчысыны къуллугъунда келиуюдю, сёз ючюн: Мурат юйгеди. Жашла ныгъышхадыла. Была ат айтымлагъа саналадыла, нек десенг аланы хапарчылары бериучю болушдагъы атладан къуралгъандыла. Алай бу тюрлю айтымла этим айтымладан къуралгъанларын чертирге керекди. Тил билимде чертилгеннге кёре, этим хапарчылы айтымны хапарчысы тюшюп кетерге болады, аны хапарчы жалгъауу, аны бла бирге хапарчы къуллугъу да, айтымны башха членине кёчедиле. Тенглешдирип кёрюгюз кесигиз: Аслан таугъа барады – Аслан таугъады. Былайда къош хапарчылагъа юлюгле келтирмей къояргъа жарамаз: Малла Къайын башынадыла. Ала сизни тийрегедиле. Атлыла Къара ташхадыла эм д.а.к.

Энди уа бериучю болушха айтымны магъана къурулушу бла байламлы да къарайыкъ. Бу зат къарачай-малкъар тил билимде тынгылы тинтилгенди. Сёз ючюн, Ахматланы Ибрагим бу болуш айтымда семантический конкретизаторну къуллугъунда эркин хайырланылгъанын кёргюзтгенди. Жигитле уугъа чыкъдыла дегенча айтымланы тинте, ол алада бериучю болушдагъы сёзле локатив конкретизаторланы къуллукъларында келгенлерин айтады (Ахматов 1983: 183). Бу оюмну Додуланы Аминат андан ары айнытханды. Ол жазгъаннга кёре, айтымда локатив (орунчу) конкретизаторну орунун къымылдауну этимлери ачадыла, ала кеслери да магъана жаны бла тилибизде асламдыла: бар-, кел-, къач-, кет-, уч-, жыйыл-, жанла-, узай-, чачыл-, оз-, кир- эм башхала (Додуева 2003: 42-62). Бу тюрлю этимле юч уллу къауумгъа юлешинедиле: а) бир зата таба барыуну белгилеген этимле; б) бир белгили жерге дери балыуну билдирген этимле; в) бир жерге кириуню белгилеген этимле. Этимлени магъаналары айтымда орун магъаналы болумланы хайырларындан толуракъ ачыкъланадыла. Аланы къуллукъларында, бериучю болушдагъы бош атла келип къалмай, сонгуралы сёз бирлешле да тюбейдиле. Аланы хайырларындан къуралгъан айтымланы кёп магъаналылыкъларын быллай айтымла кёргюзтедиле: Ала Акъ къая башына жетдиле. Жылкъы биченликни ортасына тебирегенди. Этер амалы къалмай, жаш бахчаны къыйырына къачды. Байкъул нёгерлери бла тар ичине къутулгъан эди. Къыз дорбунну аллына чыкъды. Сиз тенгиз жагъасына барлыкъсыз солургъа. Бу айтымладан орун локативлени кетерирге жарамайды, нек дегенде аласыз айтымланы магъаналары чыгъарыкъ тюйюлдю.

Къарачай-малкъар тилде биз тинтген болуш башха тюрлю конкретизаторланы къуллукъларын да тамамлаяладыла. Аланы къауумуна заманны эм муратны конкретизаторларын кийирирге тийишлиди. Анга бир ненча юлгю келтирейик: Эрттенликге биз юйге жыйылдыкъ. Элчиле дырыннга чыкъдыла.

Бир бирде синтаксистле бериучю болушдагъы сёзлени объект эм конкретизатор къуллукъларын айыралмай къалыучудула. Юлгюге бу айтымны келтирейик: Ол сизге барады. Алимлени бир къаууму сизге деген сёзню объектге санайдыла, анга кимлеге? деген сорууну саладыла. Башхалары уа былайда орун конкретизатор болгъанын айтадыла, бериучю болушдагъы сёзге къайры? деген сорууну саладыла. Алай, синтаксисни бусагъатдагъы жетишимлерин эсге алсакъ, айтымда бериучю болушдагъы бир къауум сёз орунну, объектни да бирден кёргюзтгенлерин айтыргъа керекди. Ол болумгъа синкретичность дейдиле.

Бусагъатдагъы тюрк тил билимде бериучю болушдагъы сёзле предикатны къуллугъун тамамлагъанлары тохташдырылгъанды, ол ишде Кетенчиланы Муссаны къыйыны уллуду. Ол бу тюрлю айтымланы тинтгенди: Мени аллым Акъ къаягъады. Къанамат юйгеди. Мен Нарсанагъама. Быллай айтымла затны къалайгъа дери баргъанын белгилейдиле. Алада предикатны къуллугъунда орун магъаналы сёзле келедиле. Былагъа жууукъ магъананы объект магъаналы предикатлары болгъан айтымла да билдиредиле: Биз Желбыдыргъабыз. Мен къара къушхама.

Былайда зат магъаналы сёзле, бериучю болушдагъы предикатны къуллугъун тамамлай, муратны кёргюзтгенлерин да айтыргъа керекди. Юлгюле: Жашла чалгъыгъадыла. Сабийле отуннгадыла. Нартла кенгешгедиле. Бу тюрлю магъана хапарчыны къуллугъунда келген сёзлени магъаналарына, халгъа кёре чыгъады.

Тил билимде синтаксистле «датив» айтымлагъа эрттеден эс бургъандыла. Аланы оюмларына кёре, бериучю болуш халны субъекти деген магъананы жыйышдыргъанды. Аны хайырындан эки баш членли айтымлагъа синонимлик этген айтымла эркин жюрютюлюп башлагъандыла: Мне больно – Я болею. Бу затны юсюнден В.В.Виноградов, В.А.Белошапкова, В.В.Богданов, Н.Д.Арутюнова дегенча алимле жаза келгендиле. Быллай айтымланы тинтиуге барындан да уллу къыйын белгили орус синтаксист Г.А.Золотова салгъанды (Золотова 1988: 116-152).

Бериучю болушну субъектни къуллугъунда келиуюню юсюнден тюркологла да жазгъандыла. М.З.Закиев бериучю болушдагъы субъектге юлгюге быллай айтым келтиреди: Галиуллага тыңларга туры килде «Галиуллагъа тынгыларгъа тюшдю» (Закиев 1995: 294). Къарачай-малкъар тил билимде бериучю болушдагъы субъектли айтымланы Ахматланы И.Х., Кетенчиланы М.Б., Хуболланы С.М., Мамайланы Ф.Т.тинтгендиле. Быллай айтымланы сёдегей иели айтымлагъа санайдыла. Юлгюге бир айтым келтирейик: Санга юйге барыргъа керекди. Быллай айтымлада биреу бир ишни тамамларгъа кереги белгиленеди. Алада хапарчы сёз энчи жерни алады, ол баш неда биринчи даражалы предикатха саналады. Анга уа этимни иесиз формасы къарап келеди. Анга бойсуннган неда экинчи даражалы предикат дейдиле. Экиси бирге къош хапарчы къурайдыла. Тилибизде керек деген сёзню орунуна тийишли, борчлу деген сёзле да хайырланыладыла: Санга ары барыргъа борчлуду. Манга сизге тынгылы тюберге тийишли эди.

Айтымланы предикатларыны къуллукъларына къаллай сёзле тюшгенлерине кёре, аланы магъаналары да тюрленеди, ол санда субъектлени да. Сёз ючюн: Манга юйде къалыргъа тюшдю. Бу айтымда биреу, сунмай тургъанлай, бир ишни этерге тюшгени ачыкъланады. Бир талай сёдегей иели айтымлада хал, багъа бичиу бла байламлы магъанала чыгъадыла. Юлгюле: Адамгъа тауда солугъан игиди. Таулу адамгъа Орта Азияны къумларында бек исси болады. Ючеуленнге бу отоучукъда тарды.

Айтымда бериучю болушдагъы сёдегей иени тюбеуюне бизни тилибизде фразеологизмле да себеплик этедиле: Жашха къанат битди. Алагъа къоркъуу кирди. Бизге жол чыкъды эм башхала. Бу тюрлю айтымла адамны тюрлю-тюрлю халларын, болумларын кёргюзтедиле.

Башында къарагъан айтымларыбыз бир баш членлиле эдиле. Алай бериучю болушдагъы сёдегей ие эки баш членли айтымлада да болады. Аланы хапарчылары къысыучу айырмадагъы этимледен къураладыла: Анасы сабийине сют ичирди. Иги устаз окъуучуларына билимни сюйдюралыучуду. Грамматика жаны бла къарагъанда, быллай айтымла тёрт кесекден къураладыла: 1) баш болушдагъы атдан къуралгъан башчыдан, 2) бериучю болушдагъы толтуруучудан, 3) тамамлаучу болушдагъы туура толтуруучудан эм 4) къысыучу айырмадагъы хапарчыдан.

Бериучю болушдагъы атла, кенгерген айтымда кийдирилген сёзлени къуллукъларында келип, адамны тюрлю-тюрлю сезимлерин кёргюзтюп, айтылгъан затха къарамларын белгилерге боладыла. Юлгюле: Жарсыугъа, биз ары заманында жеталмадыкъ. Бизге насыпха, кюн терк окъуна ачылды.

Къарачай-малкъар тилде быллай айтымла аслам тюбейдиле: Радио билдиргеннге кёре, тамбла кюн бузулургъа боллукъду. Мени акъылыма кёре, сен билимге ал бургъанынгы тюз этесе. Сен айтханнга кёре, Астемир иги жашларыбыздан бириди. Былада кийдирилген сёз бирлешле бардыла, аланы ёзеклерин кёре деген сонгура бла бирге келген бериучю болушдагъы сёзле къурайдыла. Аланы хайырларындан, адам айтхан затын неге таянып айтханын белгилейди.

Алай бла, кесигиз кёргенликден, бериучю болушну тилде магъанасы уллуду, ол кёп тюрлю къуллукъланы тамамлайды.