Казакбай Абдышев Ыр дүйнө

Жашоонун түркүн жолун издеш керек.

Жагжайып көчө таптап басып жүрбөй,

Жакшыбы, жаманбы бир иш иштеш керек.

Жамандыкты көңүлгө албаш керек.

Жасаган кыянатка жооп кылып,

Жамандыкка өмүрү барбаш керек.

Жаңы көчөт даракты кеспеш керек.

Жаш чыбыктар качандыр бир кезекте,

Жайкалган бак болорун эстеш керек.

Жамандардын жанына барбаш керек.

Жашоодо жардам кылат акыл кошуп,

Жакындап жакшыларды жандаш керек.

Жакшыны жакшысың деп макташ керек.

Жакшы экем деп дердейип көөп кетпей,

Жакшы деген атакты акташ керек.

Жагымдуу да, мээримдүү добуш керек.

Жалаң эле мал сойгон байдыкы эмес,

Жармачтын да үйүнө конуш керек.

Жайытынан алыстап качпаш керек.

Жайылып малың менен аралашып,

Жаныңа үйүр кылып сакташ керек.

Абдан бекем пайдубал түптөш керек.

Ар-намыс, ал-күчүңдү тирек кылып,

Асмандан жакшылыкты күтпөш керек.

Аңгегине байкабай түшпөш керек.

«Алма быш-оозума түш» болуп жүрбөй,

Алыңдын жетишинче иштеш керек.

Ар кимдин ашын тартып ичпеш керек.

Ар кимден кайыр сурап жалдырабай,

Алтынды бут алдыңдан издеш керек.

Арсарлыкты көңүлдөн жоюш керек.

Ар чөптүн башын бирден сыдырбастан,

Алдыга айкын максат коюш керек.

Акчаны бекем катып сакташ керек.

Алып калып өзүңө жетерлигин,

Ашыгын элиң үчүн сарпташ керек.

Алаңдап айлаң кетип шашпаш керек.

Акыл-ой, аң-сезимди бергенден соң,

Адам деген атакты акташ керек.

Ак жүргөн адамдарды сакташ керек.

Андайда алтын башты сайып коюп,

Анын асыл иштерин жакташ керек.

Аларга жакшы билим бериш керек.

Ал балдар өз бутуна тургандан соң,

Ажал келип суранса өлүш керек.

Ары-бери чайпалтып төкпөш керек.

Алга кетпей, турмушуң эңиштесе,

Алдан тайып, эңгиреп чөкпөш керек.

Алыстап пенделиктен жүрүш керек.

Арсалактап шилекей чачыратпай,

Ажарлана жагымдуу күлүш керек.

Ар кандай жамандыкта кыйбаш керек.

Аянбай күндүзгүсүн эмгектенип,

Алтүндө айкалышып жыргаш керек.

Анын айткан акылын угуш керек.

Ары-бери чампалап сала койбой,

Абдан бекем үйлөрдү куруш керек.

Жашоонун түркүн жолун издеш керек.

Жалкоолук–чоң душманы адамзаттын,

Жатып албай, күч үрөп иштеш керек!

Жакшысы бар, жаман бар.

Туурасы бар, жалган бар.

Азабы менен арман бар.

Андай үйдө жаңжал бар.

Кызыталак калжаң бар.

Жүрөккө бычак сайган бар.

Көз көрүнөө танган бар.

Бой көтөргөн дардаң бар.

Ушак-айың, жалган бар.

Эки колун малган бар.

Бүлүктү үйгө салган бар.

Эдирейген кайран бар.

Маңдайын, көзүн жарган бар.

Багылбай калган карыган бар.

Бармагын майга малган бар.

Кызарып көзү жанган бар.

Каймагын калпып алган бар.

Жыла басып барган бар.

Билгизбей торун жайган бар.

Өз катынын салган бар.

Аң уулабас тайган бар.

Арам ишке барган бар.

Калп кучагын жайган бар.

Очогу күйбөй калган бар.

Убададан тайган бар.

Алып-жулган акчага,

Ак сарайлар салган бар.

Кур алакан жайган бар.

Адам аттуу айбан бар.

Эл байлыгын саткан бар.

Жолуна салган капкан бар.

Тарс эткизе бир күнү,

Такымдата чапкан бар.

Өз көрүн өзү казган бар.

Алкымынан баткан бар.

Эптеп жанын баккан бар.

Кошомат менен жаккан бар.

Катындан чыккан мастан бар.

Кылмыштуу ишти жапкан бар.

Көбүртө сүйлөп жаткан бар.

Заарын көздөн чачкан бар.

Келтире ушак айткан бар.

Американы «ачкан» бар.

Башка жакка аткан бар.

Төшүнө орден таккан бар.

Жаңгакча башты чаккан бар.

Арыдан-бери чачкан бар.

Мыкчыя тартып баскан бар.

Тайбуурулдан «ашкан» бар.

Тетирлене баскан бар.

Бөлөк жакка качкан бар.

Чет элдик банкка каткан бар.

Уу жылаанча чаккан бар.

Тил азабын тарткан бар.

Былчыйта жампа баскан бар.

Душмандан өткөн тууган бар.

Тас төбөдөн урган бар.

Орусча айтса «дурман» бар.

Калк казына байлыгын,

Каратып туруп жулган бар.

Атынын башын бурган бар.

Өзөгүнө куйган бар.

Чыркырата кууган бар.

Көрмөксөн көзүн жумган бар.

«Берчи» деп колун сунган бар.

Сооданы билбес «дунган» бар.

«Теремоктор» курган бар.

Катылып жаткан кумган бар.

Алыстан жытын туйган бар.

Көр оокат деп жыйган бар.

Отунун камдап турган бар.

Кызматтан өйдө жылган бар.

Сөлдөйүп туруп сыйган бар.

Көз ымдаган жылмаң бар.

Жаш чыбыкты кыйган бар.

Тетири жакка бурган бар.

Лампа майды куйган бар.

Башын салып сынган бар.

Түшүрүп койчу зындан бар.

Кыл жип менен бек бууп,

Кылгылыкты кылган бар.

Алтымыш жашта минген бар.

Элүү жашта минген бар.

Кыбыла карап сийген бар.

«Мерседести» минген бар.

Каңкылдап итче үргөн бар.

Өтүгүн бутка кийген бар.

Төрөгө башын ийген бар.

Акчалууга тийген бар.

Мойнуна ишти үйгөн бар.

Далдырай басып жүргөн бар.

Ырсалактап күлгөн бар.

Акырын жылып кирген бар.

Элейип кулак түргөн бар.

Апийим ичип жүргөн бар.

Өзгөлөрдү «сүйгөн» бар.

Бечара өмүр сүргөн бар.

Ак жеринен күйгөн бар.

Тажабастан бүргөн бар.

Жоор кылып минген бар.

Бир күнү итке минген бар.

Элүүндө эмген бар.

Белек кылып берген бар.

Кур соку минип желген бар.

Өзүнөн өзү өлгөн бар.

Арамдык менен жеңген бар.

Эки досту бөлгөн бар.

Эки жолу көмгөн бар.

Тоогун аткан мерген бар.

Аңыздан машак терген бар.

Өз айылын жериген бар.

Оозу менен оргон бар.

Кароосуз калган коргон бар.

Кайда кеткен толгон мал?

Жай чилдеде тоңгон бар.

Жугундуга тойгон бар.

Көзүңдү чукуп ойгон бар.

Түбүң менен жойгон бар.

Тамагыңа тойгон бар.

Тумшуктан ары койгон бар.

Карызың бербей чойгон бар.

Каныңды ичип тойгон бар.

Ойрондоткон ойрон бар.

Кактабай канын соргон бар.

Өргө таяп, алтымышты карадым.

Жүрсөм дагы чоңдун ишин бүтүрүп,

Жүрөгүмдө бала бойдон каламын.

Элим үчүн бир топ ишке жарадым.

Эгин эктим, суу сугардым, чөп чаптым,

Эми болсо ырлар жазат каламым.

«Абышкам» деп тамашалайт аялым.

Анткен менен келатамын аткарып,

Аялымдын коюп жүргөн талабын.

Бирөөгө ини, бирөөлөргө агамын.

Кебетемди бырыш басып калса да,

Келе берет жаш кыздарды карагым.

Ичип алып, үйгө бүлүк саламын.

Көп мастардан менин эмнем кем экен,

Көрүп чыктым алар жаткан абагын.

Казыр деле топ ойногон баламын.

Көздөрүмдөн тегеренип жаш кетет,

Көргөнүмдө кыйналганын баланын.

Адамдардын көрдүм балбан, чабалын.

Арсыздарга, арамдарга жин келип,

Акылманга жүрөгүмдү чабамын.

Ак кагазга жорголоду каламым.

Ырга кошуп, обон салып ырдадым,

Ыраңы айдай кыз-келиндин жамалын.

Жанын эптеп сактап жүрөт аларың.

Карап туруп, жете бербейт акылым,

Кантип алар үй-бүлөсүн багарын.

Жакшылардын талашамын таламын.

Керек кылып үлгү болор иштерин,

Керек болсо тазалаймын таманын.

Апкелгенде жарк ачылат кабагым.

Жашоодогу аялдардын бир милдет–

Жалкоолонбой жасап турса тамагын.

Акчасы эмес, абийирин карадым.

Айнып калдым ошолордун көбүнөн,

Акырында билип калып арамын.

Билбептирмин уу жылаанча чагарын.

Бир күнү эле билгизбестен жаакка,

Билбептирмин шак эткизе чабарын.

Эки жүздүү адамдардан тажадым.

Тирүүлүктө, ушул жалган дүйнөдө,

Тийбесе дейм башкаларга залалым.

Кай бирөөнүн жуттум шылдыр чалабын.

Кай бирөөдөн капчык чыга ичкемин,

Кымызынан ыш жыттаган сабанын.

Жакшы эле жанды үрөп сабадым.

Эринбестен дале келем үйрөнүп,

Эч түгөнбөс жашоо-турмуш сабагын.

Жаагын жанып, такылдаткан таңдайын.

Жасакер да, жасалмалуу жүргөнү,

Жактырбаймын мен эркектин андайын.

Күтө берген үзүлөрүн алманын.

Ага чыксаң көргүлүктү көрөсүң,

Артыңа артып бүтүн жүгүн чарбанын.

Айта берген кеп-сөздөрдүн жалганын.

Калптан башка айта турган сөзү жок,

Каалабаймын мен эркектин андайын.

Албадым деп танып турат алганын.

Өзгөнү кой, жанына күч келгенде,

Өз катынын сатып кетет андайың.

Көрдүң беле көзгө жашын алганын.

Эли-жерин коргой албас суу жүрөк,

Эч каалабайм эркектердин андайын.

Айта берген бир түгөтпөй арманын.

Ошондойго чыгып калсаң күйөөгө,

Отурасың жара чайнап бармагың.

Аксымдар бар кандап турган оозуңду,

Алаканы кызып турган ар дайым.

Андай менен кокусунан кошулсаң,

Акыр жүрүп бир балаага калганың.

Эч бирөөгө көрсөтпөгөн жардамын.

Ийгилигин башкалардын көргөндө,

Ичи өрттөнүп, булут басат маанайын.

Өзү жеген үстүндөгү каймагын.

Сугунган бар эл байлыгын билгизбей,

Соруп коюп, майланышкан бармагын.

Уктуң беле эркектердин айгагын.

Жерге кирсин ошо дагы эркекпи,

Желге теңейм эркектердин андайын.

Көрдүң беле жигиттердин айбанын.

Жакшы эмеспи андайларга барганча,

Жаздыгымды күйөө кылып алганым.

Куп үйрөнүп тирчиликтин ал жагын.

Башканы кой, чоңдорунун койнуна,

Башын байлап салып берет алганын.

Бүт тажатып өзү жүргөн аймагын.

Абайлабай андайларга баш кошсоң,

Айласы жок кеткени да аргаңын.

Дал өзүндөй ачыбаган жарманын.

Кызыгы жок өтө берет турмушуң,

Кыя албай тууп берген балдарын.

Мактанганда байкабайт өз дарманын.

Катыны деп өпкөсү жок неменин,

Калк ичинде кепке-сөзгө калганың…

Эркектердин жактырамын кандайын?—

Эт-жүрөгүң элжиреткен көргөндө,

Эң биринчи анын ачык маңдайын.

Мыңкылдабай сөздүн айткан таамайын.

Ошондойго кудай буйруп кошулсаң,

О, кызыке, анда сенин таалайың!

Айткан сөзүн так аткарат ар дайым.

Эртеңки күн эмне болуп кетет деп,

Эч убакта ал каранбайт жан-жагын.

Аңга кошуп кушу менен тайганын.

Амал менен өтүп кетет андайлар,

Ашуу менен кечмеликтин тайгагын.

Тумчуктуруп кеткен кезде дарманың,

Ажаат ачкан жигиттер бар мындайда,

Аябаган малы-жанын, жардамын.

Эркектердин жактырамын балбанын.

Анан дагы жаман болбос үстүңдөн,

Арбын-арбын салып турса «салмагын».

Акырында аялзатка кааларым:

Кошулса дейм ар-намыстуу эркекке,

Кор кылбаган жары менен балдарын.

Мээрим карап аппак сакал чалдарын.

Калган кезде колдон-буттан күч кайтып,

Кадырласын кыр көрсөтпөй балдарың!

Эң биринчи энелер деп баштасам.

Аял деген үйүңдүн берекеси.

Ал берген нанды бурдап шаша жейбиз.

Кир болот апа жокто жака тегиз.

Апкелген момпосунан берсе дейбиз.

Амандыгын Кудайдан жалынабыз.

Куткаргын деп балаадан чакырабыз.

Кысталбай кыздыкында жатып кетет…

Эр кыздар чыккандыгы көп байкалды.

Эркекче кийинишип жоону сайган.

Калк ичинен мындай сөз угуп келгем:

«Калың аттан боз байтал чыгып келген».

Медаль, орден жайнатып төшкө таккан.

Көлдүк кыз болду акыр үйлөнгөнүм.

Баары бир сезимдерге тойгон жокмун.

Аларга төмөнкүдөй бааны бердим:

Алдыңа койгон түркүн талабы бар.

Ар биринин өз билген амалы бар.

Биринин булут баскан кабагы бар.

Биринин шылдыраган чалабы бар.

Анан да тилге келбес тажаалы бар.

Биринин түгөнбөгөн санаасы бар.

Анан да курч азуулуу каманы бар.

Акты булгап кирдеткен арамы бар.

Биринин мурун жарган атыры бар.

Биринин кирди-чыкты чатагы бар.

Бир сомун чөнтөгүнөн келе деген.

Апсайтып чачын түзүк тарабаган.

Бирок да катын болуп жарабаган.

Ачуу мурчту сезимге себелеген.

Өзгөлөргө жылмаңдап күлүп турган.

Бир эмес эки бирдей санын берген.

Бирөө бар жаш балача кагып турган.

Жаманы кендириңди кесип турат.

Жаманы өз кыздарын жинди кылат.

Жаманы баатыр эрди «катын» кылат.

Жаман үйдөн чалынып баса албайт.

Жаманынын айтканы какшык болот.

Жамандары ооруга оору кошот.

Жаманы балдарынын мээсин чагат.

Жамандын ойлогону кийим болот.

Жамандын сүтү күндө ирип турат.

Башкасы бар жиниңе тийип турган.

Башкасы ичип алып акшыңдаган.

Башкасы кулкунуна куюп турган.

Анча урушпай кабагын түйүп койот.

Жамандыкы кум менен таштуу болот.

Жамандары бырылдап жашып турат.

Жаманы төркүнүнө качып турат.

Жаманы касташтырат жакын менен.

Жармач болуп калган кез.

Жалдырап жекжаат, тууганга,

Жарты нан сурап барган кез.

Кеткен экен кайран кез.

Азыраак кайыр бергин деп,

Алаканды жайган кез.

Өткөн экен кайран кез.

Өзүнчө дуулап жашаган,

Өчкөн экен сайран кез.

Жазмакерлик калган кез.

Колдон келбей башка иш,

Кокуй болуп калган кез.

Эки бутту салган кез.

Бөлкө нанга «өчүрөд»,

Буттарыбыз талган кез.

Жактырбай кийим чанган кез.

Азыр болсо жаймадан,

Арзандарын алган кез.

Каткырык ташты жарган кез.

Жыргаган оюн-күлкү жок,

Жылмаюуну танган кез.

Салаадан ак май тамган кез.

Эт-майлуу тамак көргөндө,

Эки көзүң жанган кез.

Айрандай төктүк жалган сөз.

Ал-жайды сурай келгенде,

Айтканыбыз арман сөз.

Канат болуп калган кез.

Салып учуп асмандап,

Самолет сатып алган кез.

Кол менен иш кылган кез.

Таңдайыбыз такылдап,

Тапансып сүйлөп турган кез.

Арааны жүрүп турган кез.

Аз акчасын көбөйтүп,

Алардын күнү тууган кез.

Бүт дүр-дүйнөң өткөн кез.

Ай асмандап күн сайын,

Алардын баасы өскөн кез.

Жеңил ишке качкан кез.

Чайкоочулар жабыла,

Чак ишкана ачкан кез.

Ачуу эрмен жуткан кез.

Айыптуу болуп турса да,

Акчалуулар уткан кез.

Ташбакага минген кез.

Кайыр сурап моюнга,

Калта, баштык илген кез.

Кайра-кайра бүргөн кез.

Баркын бүтүн кийимдин,

Баалап эми билген кез.

Күндө кулак түргөн кез.

Түркүн-түркүн тамак-аш,

Түнкүсүн түшкө кирген кез.

«Вечерний Бишкек» саткан кез.

Безеленип кыйкырып,

Беш-он сомун тапкан кез.

Ат тезегин чеккен кез.

Аңги кылган адамды,

Апийим, көк нар эккен кез.

Айрым кыздар жаткан кез.

Өлбөй тирүү жүрүүгө,

Өз денесин саткан кез.

Төрөгөндү тыйган кез.

Катының менен бир жаткан,

Кайда калган жыргал кез.

Экран берип жаткан кез.

Кыңшылашкан кыз-жигит,

Кызыгына баткан кез.

Кайда калдың көпкөн кез.

Убагында алынбай,

Үксүйүп чачың өскөн кез.

Жууркандан чыкпай бөккөн кез.

Чаалыккан күн-түн жол жүрүп,

Чарчаган төөчө чөккөн кез.

Ит төбөдөн капкан кез.

Иштете турган тетик жок,

Ишкананы жапкан кез.

Уурулар күчөп турган кез.

Башыңда норка тумакты,

Байкатпай туруп жулган кез.

Машинаң айдап качкан кез.

Тетиктерин чыгарып,

Тезинен аны саткан кез.

Көзүбүздү жумган кез.

Шыпырып элдин байлыгын,

Шылуундар гана тунган кез.

Көчөгө мусор толгон кез.

Каалашынча жем таап,

Каргалар ой да тойгон кез.

Аздап пара алган кез.

Азыркы паракорлоруң,

Аянбай колун малган кез.

Ак сарай үйлөр салган кез.

Акчаны кайдан тапты деп,

Акылыбыз айран кез.

«Чак ишкана» түзгөн кез.

Күз келгенде а дагы,

«Мөмөсүн» кошо үзгөн кез.

Ченебей туруп саткан кез.

Чет өлкөлүк акчаны,

Чемоданга баскан кез.

Ар кимиси байыган кез.

Ат чаптырып байгеге,

Алтымыш миңди сайган кез.

Ый-муңун элдин унутуп,

Ыйманыбыз качкан кез.

Өзгө элдин банкына,

Өздүк эсеп ачкан кез.

Жек-жааттарды койгон кез.

Өкмөт мүлкүн ириде,

Өздөрү жутуп тойгон кез.

Сапырып элдин акчасын,

Сайрандап өмүр сүргөн кез.

Сапарга чыгып чет элге,

Саякат кылып жүргөн кез.