Кенесары ханның сыртқы саясаты Қазақ – орыс байланыстары

Орынбор әкімшлігінің басшысы В.Перовский Кенесары ханмен бейбіт келісім жасауға ұмтылса, ал Батыс Сібір губернаторы П.Горчаков, кейінгі Орынбордың жаңа губернаторы Обручев Кенесары ханмен бейбіт келісімді бұзып, жазалау мен отарлау саясатын күшейтті. 1844 жылы Орынбор губернаторы Обручевтың атынан келіссөз жүргізу үшін Орынбор шекаралық комиссиясының өкілі, би Баймуханбет Жаманшин Кенесары ханға губернатор хатын табыс етті.

1. 
   Көтерілісшілер патша үкіметі белгілеген шектеулі аймақ шегіне ғана көшіп жүруге рұқсат берілді;
   
2. 
   Ханның Ресейге толық бағынуын және соғыс қимылдарын тоқтатуы тиіс болды;
   
3. 
   Орынбор әкімшілігіне қарайтын қазақтардың барлығы да Ресей империясының азаматтары ретінде әрбір үйдің 1 сом 50 тиын мөлшерінде түтін салығын төлеп тұруы тиіс екендігі;
   
4. 
   Ханның Орынбор қазақтарынан зекет алуына тиым салынды;
   
5. 
   Ханның өз ордасында қылмысты істерді қарауына рұқсат етілмейтіндігі ескертілді;
   
6. 
   Ханның қашқын орыс пен татар, башқұрттарды ұстауына тиым салынатыны, оларды Ресейге қайтаруы тиіс екендігі айтылды;
   
7. 
   Кенесарының шет мемлекеттермен, әсіресе Ресейге ұнамайтын елдермен дипломатиялық байланыс жасауына тыйым салынды;
   
8. 
   Орынбор өлкесіндегі қазақтардың иелігін Ресей империясының бір бөлігі ретінде мойындаса ғана көтерілісшілерге кешірім берілетіндігі басты шарт ретінде қосылды.
   

1. 
   «Қазақ жеріндегі барлық патша бекіністерін жою;
   
2. 
   Қазақ жеріндегі жазалаушы отрядтарының бассыздығын тыю;
   
3. 
   Алым – салық жинауды тоқтату;
   

Кенесары сұлтан дәрежесі кезінде қоқандықтарға тұтқынға түсіп, бір жылын зынданда өткізген болатын. Қоқан ханы Мұхаммед Әли хан оны босату туралы өкімін шығарып, босатылған болатын. Хан оның туыстары мен мал мүлкін қайтарып берді. Кенесары қоқан ханының сеніміне кірген болып көрініп, кейін оның 100 адамын қырып салады. Содан кейін Кенесары хан Қоқан хандығының құрамындағы Ұлы жүз жерін азат етумен қатар қырғыздарға Қоқанға қарсы күресу үшін одақ құру ұсынысын тастады. Бірақ бұл одақ болған жоқ. Себебі қырғыздар қоқан қол астында болатын. Кенесары хан Қоқанға қарсы бұхар әмірі Насрұллаға (1827 – 1860) ұсыныс тастады. Ал Орынбор губернаторы Перовский Кенесары ханды патша үкіметінен кешірім алып берген соң, оған хат жазып артық қимыл іс әрекетке бармауды өтінді. Кенесары хан күресте Бұқарының қолдау алуға ұмтылды. Мұнымен бірге бұхар әмірі қоқан ханы Мадали ханға оның өгей анасына үйленгені үшін соғыс жариялады. 1842 жылы Мадали хан және өгей анасы өлтірілді. Туыстары қырғыздар ордасына қашып кетті. Бұхар әмірі Насрұлланы Қенесары ханды Қоқанға қарсы қолдаса, Кенесары хан Насрұлланы Хиуаға қарсы қолдады. 1842 + 1843 жылдары Насрұлла Кенесарыны қазақтың ұлы ханы деп мойындады. Хиуа ханы Аллақұл екі одаққа қарсы қосын жіберді[4,25].

Кенесары ханның Хиуа ханымен байланысы қоқан ханы мен оның туыстарын өлтіргеннен соң басталып кетті. 1844 жылы Кенесары хан мен Рахманқұл хан (1842 – 1845) арасында қазақ – хиуа байланысы қалпына келтірілді. Кенесары Рахманқұлға тұтқын орыстарды сыйға тартты, ал өзіне Сырдария мен Арал бойына көшіп – қону үшін жер сұрады. Бұл ұсыныспен бұхар әміріне жүгінді.

Кенесары хан Хиуа мен Бұхардан оқ – дәрі, қару жарақ сатып алып тұрды. Кенесары хан оқ – дәріге мұқтаж болды. Хиуа мен Бұхар билеушілеріне сый сыяпат жіберіп тұрды. Рахманқұлдан 2 зеңбірек және оқ - дәрілер алды. Рахманқұл хан Кенесары ханға бірнеше сыйлықтармен қатар, қару – жарақ, оқ дәрілер жіберіп, Бұхарға қарсы күресу ұсына отырып, хан ретінде мойындайтынын айтты. Бұхар әмірі де өз кезегінде сыйлықтар жіберіп, Хиуаға бірге қарсы күресуді ұсынды. 1845 жылы өз жағына Қоқанды тартады, бірақ ол нәтижесіз аяқталды. Соңында Қоқанға қарсы әскери қимыл жасады. 1846 жылы Кенесары ханның саяси жағдайы қиындай түсті, өз қоныстарынан айырылды. Мұнымен қатар Хиуа ханы және Бұхар әмірімен бейбіт келісімге келді. Бірақ хан Ресейге қарсы күресін тоқтатпады. Кенесары хан екінші рет қырғыз ханы Ормонға (1842 – 1853) және басқа да манаптарына елші жіберіп, оны хан ретінде және Қоқан мен Ресейге қарсы күресуді талап етті. Бұл уақытта қырғыздар Ресеймен одақтасып қойғанына байланысты одақтан бас тартты. Ормон хан оны екі халықтың ұлы ханы ретінде мойындауын талап етті. 1847 жылы Кенесары хан өз жасағымен қырғыздарға қарсы шабуыл жасау кезінде қаза тапты. Оның шабылған басын Ресейге жөнелтті. Қазақ – қытай байланыстары. Кенесры хан Қытайға барып бой тасалауды ойлады. Хан Қытай императоры Даогуанмен (1820 – 1850) жақындасуды ойлады. Қытаймен байланыс жасау мақсатында Өз ескі ата қоныстары Ұлытау, Жыланшы, Торғайды тастап, Қытай деріндегі Қарақұм жотасы мен Іле өзені бойына жақындай түсті. Онда Ұлы жүз рулары: албан, суан, жалайыр, шапырашты және т.б.рулар өмір сүрді. Онда Абылай хан ұрапақтары, әсіресе оның ұлдары Әли мен Сүйік сұлтандар тұрды. Кенесары хан Құдайменді Саржанұлы, би Шоқмар Бақтыбайды және өзбек Сейдқожа Оспановты сыйлықпен Құлжаға жіберді. Құлжа әкімі елшілерді қаьылдап, оларды 1 ай ұстап, сый құрмет көрсетті. Қытаймен келіссөздер жүргізіліп, өз нәтижесін берді. Қытай императоры Даогуан Абылай хан тұсында басталған байланысты қолдауға уәде беріп еліне қайтарады.[1]

1. 
   Ахмет Кенесарин. Кенесры мен Сыздық.
   
2. 
   Бекмаханов Е.Б. Қазақстан ХІХ ғасырдың 20–40 жылдарында. Алматы, 1994.
   Национально – освобидетельная борыба казахского народа предводительством Кенесры Касымова (Сборник документов). Алматы, 1996
   
3. 
   Ж.О.Артықбаев Қазақстан тарихы: Жоғары білім беретін және жаратылыстану мамандықтары бойывша оқу бағдарламасы. Астана – «Фолиант» - 2001.
   
4. 
   Қазақстан тарихы: Лекциялар курсы.- Алматы, 2009.
   
5. 
   Сүтеева Қ. А. Қазақстанның Ресейге қосылу тарихының қазан төңкерісіне дейінгі орыс тарихнамасындағы негізгі концепциялары // ҚазҰУ хабаршысы. Тарих сериясы- 2009. — № 2. — 26 б.
   
6. 
   http://e-history.kz/kz/contents/view/2409