Такырып: Физикалық зорығу және ұсақ жарақаттану әсерінен дамитын тірек қимыл аппаратының кәсіптік ауруы

Кәсіптік аурулардың ішінде физикалық күш түсу мен ұсақ жарақаттанудың әсерінен туатын тірек-қимыл аппараттарының дерттерінің өздеріне тән орны бір бөлек. Бұл дерттер тек қана бір өнеркәсіпте не бір өндіріс орнында ғана байқалмайды, көбіне физикалық түрде, аз механизацияланған қол жұмыстары кеңінен таралған жұмыс орындарында көп кездеседі. Бұл дерттердің туу себептерінің негіздері болып жұмыс технологиясының дұрыс іске асырылмағаны, станоктар мен конвейерлердің жылдам жұмыс істеуі, жұмыс түрінің бір сарындылығы, жұмысшының жұмыс барысында мәжбүрлікпен еңкейіп, тізерлеп, ыңғайсыз жағдайларда тұрып жұмыс істеуі, ауыр жүкті көтеріп, тасымалдауы, қосымша факторлардың (вибрация, сыз, салқын т.б.) болулары. Тірек-қимыл дерттерінің кәсіби аурулары жағынан қол мен иық тұстарына күш түсіп, жеңіл зақымданғанда туатын дерттері көбірек. Бұл дерттер құрамдары жағынан былай таралады: лигаментоздар, тендовагиниттер, бурситтер, деформацияланған артроздар және остеохондроздар.

Стенозданған лигаментоздар (стилодтар)

Адам ағзасында орналасуларына қарай:

1. 
   Қол басының сыртқы байламының І-өзегі бойынша стеноздайтын лигаментоз, де Кервен дерті.
   
2. 
   6-өзек бойынша қол басының сыртқы байламының (сіңірбуынының) стенозданған лигаментозы.
   
3. 
   6-өзектің бойындағы білезіктің сіңір буынының (жалғамадәнекердің) стенозданған лигаментозы.
   
4. 
   Білезіктің көлденең сіңір буынының стенозданған лигаменитозы.
   

Клиникалық көрінісі. Дерт баяу, біртіндеп дамиды да ауырсыну шынтақтың дисталдық бөлімінен шақша сүйек жағынан басталады. Науқастар шақша сүйектің біз тәрізді өскінінің түсін ең қатты ауыратын жер деп көрсетіп, шағымдар айтты. Ауырсыну, кейде 1-саусақты және қолдың басын қимылдатып, қозғалтқанда пайда болады, ал кейбір жағдайларда ауырсыну ұдайы түрде байқалады. Осының салдарынан адамның ұйқысы бөлініп, мазасы кетеді. Ауырсыну кейде мойынға және иық үстіне береді де, диагноз қоюды қиындатады. Әрі қарай 1-саусақты қимылдату қиынға соғады, әсіресе, оны бүгіп-жазу. Қолдың басын ішке қарай (ульнарлық) бүгіп-шеттетуге күштті ауырсыну тудырады да, науқас қолдын басын бүгіп-шеттететін жұмыстарды атқара алмайды. Әсіресе, 1-саусақпен істейтін жұмыс түрлерін (жіпті байлап, күрмеу, шымшып, қысу, т.б.). Обьективті қарап, тексергенде: білезік түсының ақша сүйегінің біз тәрізді өскінінің маңайының ісінуі, ұлғайып-домалақтануы, қолдың басын ішке қарай бүккенде өте күшіт ауырсыну пайда болады. Ақша сүйектің біз тәрізді өскінінің тұсын сипалағанда қатты ауырсыну пайда болады. 1-саусақты бүгіп-жазу ауыртады, шектелген. Сондай-ақ 1, 4, 5-саусақтарды бір-біріне қарсы қою қиын да, мүмкін емес (Элькин симптомы). Қолдың басын ақша сүйек жағына қарай бүгуге тырысқанда біз тәрізді өскіннің тұсында күшті ауырсыну пайда болады (Финкельстейн симптомы). Қолдың басын білезік буынымен қатар рентгенге түсіргенде ақша сүйектің біз тәрізді өскінінің тұсындағы жұмсақ ұлпалар қалыңдап, ұлғайған, егер науқас ұзақ уақыт бойы ауырса - 0,5 жылдан көп, онда біз тәрізді өскіннің деформацияланып, беткейі бұдырланып, гиперостозданғаны анықталады.

Диагноз қою. Науқастың жұмысының түрін, жағдайын, санитарлық-гигиеналық сипаттамасын, ауруының қай мезгілде басталғанын, анамнезінде осы қолдың зақымданып-жарақаттанбауын, дерттің біржақты болуын және клиникалық түрін қарап, рентгеннің нәтижелеріне сүйеніп қоямыз.

Білезіктің 6 өзегі бойынша сыртқы сіңір дәнекерінің стенозданған лигаментиті. Көбінесе еркектерде кездеседі. Дерт білезікті шынтаққа жазатын сіңірдің және сыртқы шынтақ жүйкесінің қысылуынан туады. Дерттің бас кезінде шынтақ сүйегінің біз тәрізді өскінінің аймағында ауырсыну пайда болады да, оны тек қолдың басын ақша сүйекке қарай шеттетіп, бүгіп, сипалағанда ғана білуге болады.

Білезіктің көлденең сіңірінің стенозданған лигаментиті (карпал өзегінің синдромы).

Сирек кәсіби дерттердің біреуі. Көбінесе әйелдерде кездеседі. Білезіктің көлденең сіңірінің бүрісуімен сипатталады. Бүрісудің салдарынан карпалдық өзектегі саусақтарды бүгетін бұлшықет сіңірлерінің және орталық жүйкенің дисталдық бөлімінің қысылып, езілуімен білінеді.

Клиникалық көрінісі. Науқастардың негізгі шағымдары болып ауырған қол саусақтарының, әсіресе, 2 және 3-саусақтардың ауырсынуы мен түнде қақсап, ұйып, жансыздануымен байқалады. Ауырсыну барлық саусақтарды жазғанда күшейеді. Сырт қарап тексергенде: ауырған қолдың амалсыздық жағдайында тұрғаны байқалады (әсіресе, оң қолдың). Белсенді қимыл әсіресе, 2-3 саусақтардың. Аталған белгілерімен қатар бұлшық еттің күшінің азайғаны білінеді. Көлденең сіңірді перкуссиялағанда (Теннел симптомы) ауырған қолдың 2-3 саусақтарының ауырсынуы пайда болады. Ауырсыну біржақты болады.

Саусақтардың сақина тәрізді сіңірлерінің стенозданған лигаментиті (сыртылдақ саусақ, нотта ауруы).

Өзіне тән дерт көбінесе мамандықтары ұзақ уақыт бойы едәуір дәрежеде қолдың саусақтарын күштеп алақанға қарай баспы жұмыс істегендерде кездеседі. Бұл дерт негізінен: электрмен дәнекерлеушілерде, мөлшірлерде, темір қиюшыларда, мәнерлеп тегістеушілерде, пішушілерде байқалады. Дерттің дамуына қолдың жаттығуының жетіспейтіндігі себеп. Көп түрде қолдың 1-саусағының зақымданғаны, кейде екі саусақтың немесе бір қол не екі қолдың ауырғаны кездеседі.

Клиникалық көрінісі.

Сыртылдағыш саусақтың тұрақты белгілерінің бірі алақан жақтан алақан-фалангылық буынның үстінен басқанда ауырсыну және сол ауырсынған жердің ісінуі. Саусақтың сартылдауы біртіндеп не тез арада пайда болуы мүмкін. Дерт көбінесе біртіндеп, белгісіз түрде басталады. Алақан жақ беткейде фалангалық буынның тұсында ауырсыну пайда болады да, саусақты бүгіп-жазғанда күшейеді. Сондай-ақ ауырсыну көбіне жұмыс кезінде білінеді, не дем алғанда, соның ішінде түнде. Кейде ауырсыну қолдың басына, мойын тұстарына берілуі мүмкін. Біраздан соң саусақтың сартылдауы байқалады. Науқас саусағын не бүгерде, не жазарда белгілі бір кедергіні сезінеді. Ол кедергіні саусақпен бүгіп-жазғанда өткізу үшін күшену керек. Ауырсыну сезімі белгілі бір орында байқалады да, сол орынды сипалағанда домалақтау тығыздалған көлемі 2-3 мм құралым сезінеді. М.А.Элькин бойынша дертті ағымның 3 фазасын айырады. 1-фазасында "белгілі ауырсыну орнында" саусақтарды тез қимылдатқанда ауырсыну білінеді және ол жерді басқанда, сондай-ақ саусақты бүккенде кенеттен кедергі сезіледі де жуық арада саусақ сартылдайды да сол бүгілген қалпында жазыла алмай қалады. Сартылдау ауырсынумен, сирек болып, кейде жеңіл түрде саусақтарды жазғанда өтуі мүмкін. 2-фазасында "сартылдау" жиірек байқалып, ауырсыну қаттырақ білінеді, оны жазу екінші қолмен көмектескенде ғана жүзеге асырылады. Саусақты түзеген соң "сартылдау", ауырсыну біраз уақыт өтпейді. Сол жерді сипалағанда сіңірдің тұсында кішкентай түйіншек табылады, оны басқанда ауырсынады. 3-фазасында саусақтың сартылдауы едәуір күшпен жазылады немесе түзелмейді де, саусақ сол бүгілген не жазылған қалпы қалып қояды. Қатайған түйіншек сол "белгілі жерде" ұдайы болады, жоғалмайды. Білектің сықырлауыш тендовагиниті.

Тірек-қимыл аппараттарының ішіндегі ең жиі кездесетін дерттеріне жатады да, ол білекке күш түсіріп істейтін мамандықтарда кездеседі: ағаш шеберлерінде, слесарларда, токарларда, тегістеп-мөнелеушілерде, сиырды қолымен сауатын сауыншыларда, машинисткаларда. Көптеген жағдайларда крепитацияланған тендовагинит білектің қолды жазу жақ беткейінде қолды жазатын бұлшық еттердің тендовагиниті дамиды. Негізінен, сіңір буынының және оны қоршаған жасуының (паратенонның) созылмалы түрде жарақаттануынан.

Клиникалық көрінісі. Үш симптомнан тұрады: ауырсыну, ісіну және крепитацияланудан, білезік түсының. Аталған симптомдар қолдың басы мен білезіктің қызметінің төмендеуінен байқалады. Дерттің басында қолда сыздаған тәрізді ауырсыну білініп, тез шаршау, әлсіздік білінеді. Әрі қарай білектің сырт түсында ісіну пайда болады. Дерт негізінен бір жақты болады (оң жақ қол). Дерттің мерзімі 12-15 күндей. Дерт қайталанып, өршуге бейім, созылмалы түрі фибропластикалық тендомиозитке ауысып, науқастың жұмыс қабілеттілігінін тұрақты түрде жойылуына әкелуі мүмкін.

Бурситтер.

Кәсіби бурситтер, буын қапшығының кілегей қабыршағының асептикалық түрде қабынуы. Ең жиі кездесетіндері: шынтақ, препаттелярлық, тарамды бұлшықет асты мен бұғана үстінің бурситтері. Туу себептері: буындарының күшейіп, қатайып күш түсулері (шынтаққа, тізеге тірелу, иық буынының көп көлемде қимылдауы). Дерт белгілі бір мамандықтарда байқалады: шынтақ бурситі – гравер-оймашыларда, қашаушыларда, тегістеушілерде, тері илеушілерде; препателлярлық - шахтерлер мен паркет төсеушілерде; тарамды бұлшықет астының бурситі - ұсталарда, қалыпшыларда, темір кесушілерде; бұғана үстінің бурситі –жүк тасушыларда.

Патогенезі. Буындардың ішкі жақ, сүйектер құрайтын беткейлерінің ұзақ қысымның салдарынан үйкелуінен зақымдалған буын қапшығының кілегей қабыршағының қуысында дистрофиялық өзгерістер: шеміршектерге ұқсас тығыз денешіктер, әк тәрізді көптеген құрылымдар құрылады да буын склерозданып, не қапшықты қоршаған ұлпаларда сұйықтар пайда болады.

Клиникалық көрінісі.

Кәсіптік бурситтер созылмалы алғашқы бурситтерге жатады, оларда жедел қатты ауырсынулар байқалмайды. Дерт біртіндеп, ақырындап буын маңында аумағы кішкентай, тығыздау ісіну пайда болады да, ол біртіндеп ұлғаяды, сопақша түрге айналып, онда сүйық пайда болады, флюктация белгісі байқалады. Кейде ол ісінген құрылымда серозды сұйық болып, ұлғайып, ересек адамның жұдырығының аумағындай болады. Ісіну қозғалысты, терімен бітіспеген. Бурситтерде әлбетте қимыл-қозғалыстар шектелмейді, бірақ оларды басып, сипағанда ауырсыну білініп, жұмыс істеу мүмкін болмайды. Егер буын қапшығының үстіндегі кілегейді тырнап, жарақаттаса, не қапшықтың өзін жарақаттаса, инфекцияның жұғуына байланысты бурсит әрі қарай ірінді бурситке айналады да, дененің қызуы көтеріліп, қалтырау пайда болады. Кейде ұлғайып, қабынған қапшықтың өсерінен жанында қатар тұрған сүйекте склерозданған жергілікті деструкциялы өзгерістер пайда болуы мүмкін.

Омыртқалардың остеохондроздары

Омыртқаның жүйкелік кәсіптік дерттеріне, бірнеше топтағы дерт тер жатады. Бұл дерттердің негізінде сіңір дәнекерлері мен жүйке-бұлшықет аппараттарының зақымдалып, олардың иннервациялануымен қан айналымының омыртқа қозғалыс сегментінде рефлекторлық, түбірлік және арқалық өзгерістердің әр түрлі физикалық және статико-динамикалық өндірістік зиянды факторлардың әсерінен өзгерістерге әкеледі. Кәсіптік омыртқа жүйелік дерттерге:

1. 
   Мойын және бел-сегізкөз деңгейіндегі рефлекторлық синдромдар –жүйке - дәнекерлік, миотониялық, жүйкедистрофиялық жатады.
   
2. 
   Иық, мойын және бел-сегізкөздік радикулопатиялар.
   
3. 
   Мойын және бел-сегізкөз деңгейінің радикуломиелопатиясы
   

Этиологиясы. Бұл зерттерді тудыратын зат алмасуынан, инфекциядан, түқым қуалаушылықтан, жарақаттанудан басқа ең басты себептердің бірі - жұмыстың жағымсыз факторлары: ауыр дене жұмыстары, ауыр жүкті көтеріп, тасымалда, дененің амалсыз жағдайларда болуы. Ең бастысы: физикалық түрдегі статикалық-динамикалық жұмыс түрі.

Патогенезі. Ұзақ уақыт бойы жұмыстың барысында амалсыз жағдайда денеге ауыртпалықтың, әсіресе, бел-сегізкөзге, мойын омыртқаларының түстарына, омыртқа жотасында, оның қимылдық сегментінде ұлпаларда деформациялық өзгерістер пайда болады да, жүйке рецепторлары тітіркендіріледі. Зақымданған омыртқаның қимылдық сегментінен рецепторлар арқылы патологиялық импульстар туып, моторлық, вазоматорлық, рефлекторлық-тоникалық реакциялардың көздері болады да, дененің көлденең-жолақ бұлшық еттерінде және тегіс бұлшықеттерде қозып, қатаяды, тонустары жоғарлайды. Бұл жағдай қан тамырлары мен висцералдық (ішкі) ағзаларға жайылады. Әсіресе, қанмен аз қоректенетін ұлпалар: дәнекер-жалғау, сіңірлер, шеміршектер ұдайы тітіркендірудің нәтижесінде дистрофиялық өзгерістерге ұшырайды. Осылай рефлекторлық вертеброгендік синдромдар туады. Бұлардың басқа құралу механизмі: омыртқа-қимыл сегментінің және бүкіл омыртқа жүйесінің, олардағы бұлшықеттердің жұмыстарының дискоординациялануында. Дененің кенеттен тыс оқыс бұрылып, жүлқа жүк көтергенде омыртқаның қимыл сегментінің элементтері бір-бірінен ығысады да, бірін-бірі басып, қысады (компрессия): түбірді, симпатикалық жүйке тамырларын, қан тамырларын, жұлынды.

Клиникасы.

Вертеброжүйкелік синдромның негізгі симптомы: синдромы ауырсыну. Дерт жедел түрде өр түрді дөрежедегі, мерзімді ауырсынумен басталады (мойын, бел қатты ауырады). Ауырсыну синдромының туған жеріне байланысты оның ағымының барысына, түрлеріне байланысты мынадай түрлерді айырады:

1. 
   жүйке-қантамырлардың, миотониялық және жүйкедистрофиялық өзгерістердің басымырақ рефлекторлық синдромдары;
   
2. 
   радикулярлық
   
3. 
   мойын және бел-сегізкөз деңгейлеріндегі радикуломиелопатиясы
   

Мұнда ауырсыну иық буынының сүйек ұлпаларында байқалады. Буынның қозғалуы ауыруымен білінеді де, ауырсыну мойынға, жауырынға, одан төмен қолдың басына беріледі, иық буынының сүйегінің төмпешігінде сипалағанда ауырсыну нүктесі табылады, ол тарамды бұлшықеттің ішкі жақ шеті мен жауырын-бұғана жүйке өрмегі. Ауырсыну күшті болған жағдайда иық көтеріңкі тұрады да, қолды қимылдату шектеледі.

Иық-мойын радикулопатиясының клиникасы жауырын үстінің тұсына қарай ауырсынудың күшеюімен, ауырсынудың берілулерімен: мойын, жауырын, иыққа түгел қолға сипатталады. Тартылу симптомдары оң болады: Нери, Фенц, Спурлинг, түбіршікті ауырсынуды сезу төмендеген. Мойынның артқы симпатикалық синдромы вертебробазилярлық бассейнде ми тамырларының қызметінің созылмалы жетіспеушілігімен байқалады. Шағымдары: бас айналуы, лоқсып, құсу, желке тұсында ұстама түріндегі ауырсыну бастың барлық жеріне, мойынның артқы жағына жайылып, жүрісі шайқақты, ауырсыну ұстамасы көру, есту және вегетативтік елестеулермен қалптасады.

Бел-сегізкөз тұсының рефлекторлық синдромы миотоникалық бұзылыстармен байқалып, созылмалы жедел люмбаишиальгиямен білінеді. Ауырсыну ұзақ уақыт тұрғанда, денемен еңкейгенде күшейіп сезіледі. Егер ауырсыну синдромы ұзақ болса, антальгиялық деденің түру қалпы байқалады да, шонданай, сан жүйке тамырларының тартылу симптомдары оң болады (Лассега, Вассерман т.б.). Қолмен сипалағанда омыртқалардың өсінділерінің тұсы мен омыртқа жанының нүктелерінің ауырсынғаны, Валле нүктелерінде ауырсыну білінеді, бұлшықет тонустарының жоғарлағаны сезіледі.

Бел тұсының радикулопатиясы немесе түбіршіктік синдром көбінесе жедел, ауыр жүкті дененің бұралған қалпында көтеріп, жұмыс істегенде байқалады. Клиникалық көрінісі: Л5, СІ және сирек түрде Л4 түбіршектерінің зақымдануларымен байқалады. Ауырсыну түбіршік бойы жазылып, түбіршіктің тартылу симптомдары оң болып, түбіршіктің сәйкестенген иннервацияланған аймағында ауырсынуды сезіну төмендейді — гипальгезия. Сонымен қатар тізе, Ахиллов рефлекстерінің жоғалып не әр түрлі дәрежелерде білінулерімен. Л5 түбіршігі зақымдалса, қысылудың белгісі бел тұсының өте қатты люмбагасымен білінеді. Ауырсыну белден жамбасқа, санның сырт жағына, тізенің алдыңғы-сырт жағына, табанның ішкі және 1-саусаққа беріліп, осы аталған түстарда гипальгезия байқалады. Ауырсыну жүріп-қимылдағанда, ауа райы құбылып, өзгергенде күшейеді, сонымен қатар бұлшықеттердің гипотониясы мен гипотрофияларының байқалуы мүмкін. Өкшемен жүру қиын не мүмкін емес. Омыртқа жотасының қисаюы мүмкін.

СІ түбіршігінің қысылып-басылғанда, люмбалгия кезеңі қысқа уақыт болады. ауырсыну белден жамбасқа, санның сырт жағына, балтырға, табанның сыртқы беткейіне және соңғы 5-саусаққа беріледі. Осы аталған аймақтарда ауырсынумен қатар парестезия мен гипалгезия байқалады. Балтырдың үш басты бұлшық етінің, табанды бүгетін саусақ бұлшық еттерінің күштері төмендеп, балтыр бұлшық етінің гипотониясы мен гипотрофиясы байқалады. Бақайдың ұшымен түру қиын немесе мүмкін емес, Ахиллев рефлексі төмендеген не жоғалған. Сколиоз көбіне гетерогендік түрде. Диагноз қою. Науқастың шағымдарына, дерттің басталуына, ағымына, жұмыс жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаттамасына: жұмыста қанша ауыр жүк көтеруіне, қанша жерге тасығанына, көтеріп-тасығанда денесінің бүгіліп, амалсыздық жағдайында болуына, амбулаториялық картасындағы мәліметтерге сүйеніп, талдап қойылады. Қосымша зертханалық зерттеу әдістері: тура, қырын түрдегі рентгенографиялар, спондилограммалар функционалдық сынаулармен. Компьютерлік томография магнитті резонаторлық термография, дискографияны омыртқа дискісінің жарығын анықтауға.

Емдеу. Емдеуді, дерттің этиологиясын, даму механизмін, әсіресе дамудың бас кезінде ескеріп жүргізеді. Сонымен бірге дерттің клиникалық түрлерінде ауырсынудың, түбіршіктің зақымдану түрлеріне қарай: ауырсындыру, қабынуға қарсы жүйке-бұлшық еттерде импульсті өткізетін, қан айналымын жақсартатын дәрілерді тағайындайды. Дәрілер: бруфен, индометацин, вольтарен, димедрол, дипразин; ісінуге қарсы – диакарб, фуросемид; миотониикалық симптомдарда - миорелаксандрия тудыратындар – седуксе, реланиум, мепробамат. Жүйкені ауырусыздандыратындар: апизатрон, випрасал, индовазин, триоксавазин, т.б. Люмбалгияда төсекте жату тәртібі 8-10 күн шамасында, төсек қатты, астында тақтай төселінуі керек. Спазмолитиктер: никотин қышқылы, нош-па, дибазол, трентал. Омыртқа дискісінде зат алмасуды жақсартатындар: артепарон, румалон, алоэ, гумизоль, фибс. Массаж, сазбен емдеу, электрофорез, ДДТ т.б.

Медициналық-әлеуметтік сараптау

Тірек-қимыл аппараттарының дерттерімен ауырғанда жұмыс қабілеттілігін сараптап, анықтау, еңбек реабилитациясы өте өзекті мәселелердің бірі. Науқастардың жұмыс қабілеттілігі жеке бас түрінде шешіледі: яғни, дерттің клиникалық түрін, синдромының дәрежесінің айғақтылығын, қайталап өршуін, неше рет дәрігерге қаралып, емделуін, ол емдердің нәтижелерін және дененің, ағзалардың, мүшелердің қызметтерінің бұзылып, төмендеу дәрежелерін ескере отырып шешеді. Сондай-ақ адамның мамандығына, оның дәрежесіне, зейнеттік жасына байланысты. Дерттің басталу кезендерінде іс жүзінде жұмыс қабілеттілігі бұзылып, төмендемейді. Дерттің кейбір нозологиялық түрлерінде ауырсыну синдромы өте күшті білінгенде науқас уақытша жұмыс істей алмайды. Жұмысқа қабілеттілігінің мерзімі патологиялық өзгерістердің кері қайтуына (регресстігіне), яғни, көрсетілген ем-домның нәтижелеріне байланысты. Егер ауырсыну синдромы ұдайы, ауыр дәрежеде байқалып, анамнезінде дерттің жиі асқынулары мен өршулері болса, оған қосымша дистрофиялық өзгерістер байқалса, жасына, біліміне қарай ол науқасты ДКК арқылы ауыр жұмысқа қатынасы жоқ жүктеліп, күш түспейтін және микрожарақатсыз басқа жұмысқа орналастыру деген шешім қабылданады.

МСЭКке жұмыс қабілеттілігінің төмендегінің пайызын айыру үшін, кейде, III топтың мүгедектігін айыру үшін науқастың жұмысқа деген қабілеттілігі ұдайы төмендеп, өзгергенде жіберіледі.

Профилактикасы. Тірек-қимыл аппараттарының кәсіби дерттерінің алдын-алу кешенді түрде, ағзаға, жүйелердің қызметіне қандай дәрежеде, ауыртпалықта әсер етті және жұмыс жағдайларын ескере отырып жүргізеді. Негізгі шаралардың бағыты: тірек-қимыл аппараттарына, оның жүйке-бұлшық ет сіңір-дәнекер жүйелері ауыртпалық қандай, қай дәрежеде түседі сонымен қатар қолымен істейтін механикалық (физикалық) жұмыстарды азайтып, оны жұмыстың басқа түрлеріне айырбастап, қолымен күш жүмсап істейтін жұмыстарды айырбастау, артық, керексіз қимылдарды азайту, эргономикалық параметрлікті оптималдық дәрежеде пайдалану, "адам-машина" - одан қорғанудың әдіс-тәсілдерін пайдаланы, қолдану. Сондай-ақ кәсіби іріктелулер мен тақдаулар, кезекті және алғашқы медициналық бақылаулардың да маңызы зор.

Тірек-қимыл аппараттарының дерттерімен ауырған науқастарды диспансеризациялау.

ҚМ-де жүргізіліп, өткізілген диспансерлеудің тәжірбиесіне сүйене отырып, жалпы халықтық диспансерлеудің нәтижелеріне сүйене отырып, ТҚА-ның дертімен ауырғандарды 3 диспансерлік топқа бөлеміз.

1-топ. Іс жүзінде сау адамдар, кейбіреулерінің бірен-саран шағымдары болуы мүмкін. Оларға жалпы сауықтандыру шаралары жүргізіледі, массаж, жылына бір рет хирургтың бақылауында медбақылаулары болуы керек.

2-топқа дерттің бастапқы кезендері мен белгілерімен ауырған адамдар жатады. Бұлар жылына бір рет міндетті түрде ауруханада жатып, емделулері керек, 2-рет емханада амбулаториялық жағдайда емделеді. Диспансерлеудің критериінің тиімділігі болып, дерттің кері қайтуы, уақытша еңбекке жарамсыздық мерзімінің қысқаруы, бірінші топқа ауысуы.

3-топқа дерттің айқын көріністері мен ауыр кезеңдерімен, организмнің, ағзаның қызметтерінің бұзылуларымен, еңбекке қабілеттіліктің тұрақты төмендеуі. Бұл топқа негізінен мүгедектер мен пайыздық түрде еңбекке жарамсыз адамдар жатады. Диспансерлеу критериінің тиімділігіне екінші топқа ауысулары, дәрігерге қаралып, емделулердін, сиреуі. Іс жүзінде бұл топтағы аурулар басқа.

Вибрация- латын сөзі, қазақша-тербеліс, дененің, заттың тепе-теңдік, не тыныштық қалпынан, белгілі бір уақыт аралығында қайталанып тербелуін айтады. Тербелістің негізгі өлшемдері болып амплитудамен жиілігігі, ал олардың туындылары: жылдамдықпен, үдеу. Жиілігі герцпен (Гц), жылдамдығы (м/с) өлшенеді. Тербелістің организмге көрсететін әрекетінің күші, жұмсалынып-пайдаланылған энергияның санына байланыстыда, оның ең айғақтағы-тербелістің жылдамдылығы.

Өндірістік жағдайларда тербеліс-ауыспалы, жиілігі өте көлемді процессте, оны осыған байланысты 8-10 октавамен бағалайды.

Вибрацияны өндірісте, жиілігіне байланысты, төменгі жиіліктегі 8-10 Гц, орта жиіліктегі 31-63 Гц. Жоғарғы жиіліктегі 125-1000 Гц аралықтарындағы-үш түрге бөледі. Тербелістің жылдамдығын, адам организмнің қабылдау шектегі 10м/с, ал, ауырғанды сезу шектілігі – 1 м/с. Тербеліс дертінің дамуының қаупында, оның 16-дан 250 Гц-ке дейінгі жиілігінің маңызы зор. Жұмыс істеген адамның, вибрациялық аспаптармен, немесе үлкен аппарат қондырғылармен, денемен, ағзамдармен түиісулеріне байланысты, вибрацияны шартты түрде жергілікті және жалпы деп екі түрге бөледі. Жергілікті түрінде, вибрация, жұмыс істеген адамның қолдары арқылы беріледі. Вибрацияның бұл түрі, көбінесе, механикалындырылған қол аспаптарымен жұмыс істегенде байқалады /соққылау, опырғыш балғалармен тескіш перфораторлармен, тегістеп-мәнерлегіш, қырлаушы қол – машинкалармен жұмыс істегенде/ - бұлар өз бойынан минутына 800-ден 150000 – 500000 айналым беріп, тербеліс тудырады.

Тарихта ең бірінші рет, тербеліс дертінің клиникалық байқалуын (көрінісін) 1911 жылы италян дәрігері Лориджа, одан кейін, ағылшын дәрігері 1918 жылы Гамилятон – тас шекушелерінде, жансыз - өлі саусақ деп атаған.

Жалпы «Вибрация», «Тербеліс» - деген сөзді (терминді), алғашқы рет медицина саласына 1955 жылы Е.Ц. Андреева- Галанина деген ғалым енгізген. Қазақстан Мемелекетінде, вибрациялық дертті оқып-зерттегендер: С. К.Қайшибаев, У.А. Аманбеков, гигиенист – А. П.Филин т.б.

Дерттің даму механизмі – патогенезі.

Вибрация дертінің дамумеханизмі күрделіде, қиындау, себебі, оның клиникалық көріністері полиморфыда, өзіне тәнді белгілермен байқалады.

Қазіргі уақытқа сәйкес, вибрацияның жалпы биологиялық әрекеті дәлелденген. Ол қандайда болмасын (тірі, өлі) клеткаларға, ткандарға, ағзамдармен тұтас организмімге әсер етеді. Е.Ц. Андреева-Галанина, В.И. Черниковскийдің және басқа мәлеметтері бойынша, вибрация өте күшті тітіркендігіш бола тұра, ол сүйек үстінің, іш-қуыс терісінің табанмен алақандардың, саусақтар аралықтарының тері түктерінде орналасқан вибрацияны сезетін рецепторлармен-Фатер-Пачини денешіктермен қабылданады. Бұларда, вибрацияның әсерінен, патологиялық түрде – орнына қайтып келмейтіндей, өздеріне тәнді өзгерістер туады. Вибрацияның ұзақ уақыт бойы, әсер етуіне байланысты, шеткі вибрациялық рецепторларға әрекет көрсетіп, жоғарыда орналасқан ортанықтарда, қозу процессін күшейтуге және басқа қан тамырлар жүйесінің тонустарының өзгеруіне әкеліп соғады /түйілу, спазм, атония, қан қысымының ауыт қуына әкеледі. Эксперименттік жағдайларда, жануарларда парабиоз құбылысымен қатар, вибрация ұзақ уақыт әрекет көрсеткенде паранекроз да байқалып, бұл құбылыс ткандарда биохимиялық процесстердің бұзылуымен қатар жүреді. Мұнда РНК мен ДНК өзара қатынастары өзгеріп, фосфорлану тотығу процесстері өзгереді, сондай-ақ жануарларда орталық шеткі нервтерде ауысу процессі, дистрофиялық өзгерістер түрінде, белдік цилиндрлердің ыдырап демиелинизациялау процессінің болғаны кәсіпті қауырулар ғылыми зерттеу институтында Қарағандыда - шум мен вибрация зертханасында аға-ғылыми қызметкері Б.Т. Миншев дәлелдеп аңықтаған. Вибрация дертінің парагенезінде адаптациялық-компенсаторлық процесстерің спецификалық және неспецификалық реакциясының маңызы да зор: әсіресе неирогумоналдық және нервтік-рефлекторлық процесстердің вибрацияның әрекеттерінен бұлардың фазалығы /ауысымы/ бұзылады. Вибрация дертінің бастапқы көрінісі ретінде бас миының редукулярлық формациясы субстанцияның күші көбиеді. Сонымен қатар симпато-адреналды жүйесінде функциясы күшейіп, бұлқұбылыстар тәуліктік несепте катехоламиндермен, олардың алдынғы өкілдерінде Дофа жәнеДофамин мөлшілері жоғарлайды.Ал дерттің тым айқындалған түріне, II- ші стадиясында, тәуліктік несепте бологиялық аминдердің мөлшері, соның ішінде17-окси-кортикостероидтар азаяды. Бұл жағдай симпато-адреналдыжүйенің қызметінің белсенділігінің, организмдердің адаптациялық қабілеттілігін барасының әлсіреп, төмендейді, ең алдымен орталық вегетативтік жүйелермен шеткі нервтердің зақымдаған түрлерінде. Вибрация дертінің тым жайылып-ұлғайған түрінде, гипоталамикалық синдром байқалады, мұнда биологиялық аминдермен, заттардың алмасу процессі өте жоғары дәрежеде өзгереді де, вегетативтік қан тамыр синдром полиморфты болады: вегетативтік қан тамырларының тиілу криздері және т.б.

Вибрация дертінің жіктелуі.

Вибрация ауруының, патологиялық асқыну дәрежесіне сәйкес топтастыру 1959 жылы Е.А. Дрогичина ұсынған.

Бұл авторлар вибрация дертінің үш стадияға бөлген:

I – ст. – бастапкы

II – ст. – баяу айқынды

III – ст. – күшті айқындалған.

Келешекте вибрацияның биологиялық әрекетін дифференциялық түрде оның спектірмен әсер ететін орнын бағалау қажет болды да, 1963 жылы Е.Ц. Андреева-Галанинамен В.Г. Артамонова вибрация дертің үш түрде қарады: I – жергілікті вибрацияның әсерінен туатын дерт.

II – жалпы вибрацияның әсерінен.

III – жергілікті және жалпы тербелісқосарланып – үйлесіп әсер еткенде туатын дерт. Бұл жіктеуде авторлар вибрация патологиясын, оның айқындылығының дәрижесінің түрінің байқалып-көруіне және бастысы оның спекторлық сипаттасыменен, организмімен вибрация әсер еткеннен кейін орнына қайта келуіне көңіл аударған. Дерттің дәрежесінің байқалуына байланысты 4-стадияға бөлген.

1967 жылы Е.А. Метлинаның ұсыныстары бойынша вибрация дертін синдромдық жіктеу ұсынылды да, бұлар бойнша 7 синдромды айырды:

1. Ангиодистониялық;

2. Ангиоспастикалық;

3. Вегетативті – полинеиропатикалық;

4. Невриттік;

5. Вегетомиофасциттік;

6. Вестибулярлық;

7. Диэнцефалдық.

Вибрация дертін ең соңғы топтастыру 1981-1982 жылдары аяқталып, толығынан мынандай болды:

Жергілікті вибрацияның әсерінен туатын + вибрациялық дертті топтастыру (компенсаторлық түрі)

I – жәрежесі, бастапқы көрінісі, негізінен көбінесе 2 синдроммен байқалады

а) Қол саусақтарының тамырларының сирек түйілетін шеткі ангиодистония синдромы.

б) Қолдардың сенсорлы (вегетативті-сенсорлық) полиневропатия синдромы

II – дәрежесі, баяу байқалатын көрінісі (субкомпенсаторлық)

1. Қол саусақтарының тамырларының жиі түрде түйіліп-ағаратын шеткі ангиодистикалық синдромы

2. Қолдардың вегенативті – сенсорлық полиневропатиялық синдромы:

а) Қол саусақтарының қантамырларының жиі түйіліп ағаруымен.

б) Қолсаусақтарының тұрақты түрдегі вегетативті трофикалық өзгерістерімен

в) Иық-қол, қимыл-тіреніш аппаратрының дистрофиялық өзгерістерімен: миофиброздар, миофасциттар, периартроздар ж.б.

г) мойын-иық плексопатиясы

д) Церебралдық ангиодистониялық синдромымен

III – дәрежесі. Өте айқын көріністерімен (декомпенсаторлық түрі)

1. 
   Қолдардың сенсорлы-моторлық полиневропатия синдромы
   
2. 
   Энцефалополиневропатологиялық синдромы
   
3. 
   Генерелизацияланған (жайылмалы) акроангиоспатикалы полинев-ропатия синдромы.
   

1. 
   дәрежесі№ Бастапқы көрінісі:
   

1. 
   Ангиодистониялық синдром, церебралдық немесе перефиялық
   
2. 
   Вегетативті – вестибулярлық синдром
   
3. 
   Аяқтардың сенсорлы полиневропатиялық синдром
   

1. 
   Церебралды-перефиялық ангиодистониялық синдром
   
2. 
   Біріккен сенсорлы полиневропатиялық синдром:
   

б) қосымша бел-сегізкөздік түбіршектік синдроммен/бел омыртқасының остеохондрозының салдарынан

в) нерв жүйесінің функционалдық өзгерістеріменен (астенонеропатия с-мен)

III – дәрежесі өте айқын көріністерімен

1. 
   сенсорлы – моторлы полиневропатиялық синдром
   
2. 
   перифериялық полиневропатиямен біріккен дисцуркуляторлық энцефалопатия синдромы.
   

тербеліс дертінің клиникасы

Бастапқы көрінісі, яғни, дерттің 1- дәрежесі аз симптомдармен мардымсыз байқалады. Егерде вибрациямен байланысын үзсе, онда организімде болған өзгерістер қайтарымды-компенсаторлы. Науқастың негізгі шағымдары: онша қатты сезіліп-білінбейтін қолдың ауырсынуы, қол ұшының тоңазып - хауырсынуы, парастезияның пайда болуы – қолұштарынында құрт-құмырсқаның жорғалап-жыбырлатқанындай сезінулер. Саусақ ұштары анда-санда сирек, адам денесі жалпы тоңып-жаурағанда ағарады. Жоғарғыда аталған шағымдар науқасты көбіне түнгі уақыттарда мазасыздандырады, олардың ұйқысы дұрыс болмайды.

Обьективтік түрде қарағанда: қолдары аздап көгерген немесе саусақтарының ұштары бозарған, ірініп қабынған. Қолдары сипағанда салқынды, ылғалдау? Қолдарының алдынғы бөлімінде, ауырыды сезіну полиневриттік түрде бессаусақ «қолғап» ретінде төмендеиді де, ал вибрациялық сезімтану 15-20 децибелге дейін төмендейді (қалыпты жағдайда 5-10 дб.) Қол терісінің температурасының қалыпты, немесе аз ғана 27⁰ С төмендеген (норма- 28⁰ С не одан жоғары) және ассимериялы әр деңгейде. Суытып тоңазыту сынауынан кейін қол терісінің температурасының қайта орнына келу уақыты ұзарған. (35-40).

Баяу байқалатын – екінші дәрежесі.

Науқастын шағымдары бастапқы көрінісімен салыстырғанда көбірек. Қолдарының ауруымен парастезиялары тұрақты күшейген тамырлардың тонустары тек қана. Капиллярларда өзгерумен қатар, одан басқа ірірек тамырларға да ауысқан. Едәуір шамада сезімтану көп түрмен шамада өзгерген, әсіресе вибрациялық «20 дб-ден жоғары», бұнымен қатар неспецификалық функционалдық өзгерістер: вегетативтік дистония, астения түрінде байқалады. Дерттің бұл дәрежесінде, жиі түрде вегететивтік - сенеорлыполигибранациялық өзгерістер қозғалу тірегіш аппараттарыны дистрофиялық бұзылыстармен қатар байқалады. Егерде емдеумен профилактикалық шаралар ауруға қонымды пайдасын тигізсе, және вибрациямен байланысын тигізссе, дерттің бұл дәрежесі қайтымды емге беріледі.

Дерттің үшінші дәрежесі-күшті айқындалған көрінісі.

Аурудың бұл түрі-вазоматорлық және трофикалық өзгерістердің басымрақ болуымен сипатталады. Перифериялық қантамырларының түрліп ұстаммалануы жиі болады. Яғни мұндай ауруларда қолдарын салқын сумен жуғанда немесе денесі тоңғанда саусақтары тез ағарады да хал-жағдайы нашарлайды, қол терісінің температурасы тоңазату сынаунан кейін ұзақ уақыттан соң орнына келеді.

Қолдары бозарған немесе күңгіртті көгерген, күшті ісініп, қабынған-фалангааралық буындары деформыцияланған. Кейде олардың түрлері дабыл таяқшасында немесе акромегалиттің қолына ұқсас.

Торфикалық өзгерістер: қолдың алақанмен, саусақ аралықтарының гипер кератозданып (шамадан тыс қабышақтанып қатайған), тері сүреті өштрілген, мәр-мәр (кесте) сүреті күшейген, тырнақ қабаты жұқарған, сынғыш, оипан-«сағат» шынысына ұқсайды, жарылған. Трофикалық өзгерістер кейде астыңғы ткандарға да жиылады. Тері шеліне, саусақаралық буындардың периартикулярына, бұлшық еттердің сіңіріне, иықтың бұлшықетіне, асептикалық некроз және т.б.

Жалпы вибрацияның әрекетінен туатын вибрация ауруы.

Жалпы вибрациядан туатын аурудың клиникалық ерекшеліктері болып: орталық және шеткі нерв жүйелерінің функционалдық түрде бұзылып дамуы: 1) ангиодистониялық синдаром, 2) церебралдық немесе церебалдық -перефериялық синдаром; 3) вегетативтік-вестибулярлық синдром, 4) полиневропатиялық синдром, полирадикулярлы өзгертуімен-қолсылуымен. Науқастардың негізгі шығымдары: бастың-мандай түстерінің ұдайып күшті ауруы, айналуы, мазасыздық, транспорт жүруге тез шаршап, қажуы. Осы шағымдармен қатар, обьективтік түрде қарғанда аяқ-қолдарын сипағанда суық, көгерген, ылғалды, Паля симптомы оң.

Вегетативті-вестибулярлық синдром- күтпеген сылтаусыз басының айналуы, шайқалуы, төзе алмаушылық, лоқсу. Бұл науқастардың көпшіліктерінде вестибулярлық анализатордың қозулығының жоғарлағаны байқалады да, лабиринттік сынаулар отолиттік рекациялар 2 және 3 дәрежелерде (оң болады): Сол сияқты есту мен көру анализаторларының функциялары да төмендеген.

Омыртқадағы өзгерістер өте тұрақты болады да, ол бел-сегіз көз бөлімінде деформацияланған остеартроз түрінде кездеседі. Мамандығы жағынан трактор істерде, аидармандарда, эксковатар т.б. Кейбір жағдайларда асқазан қорыту бездерінің дисфункциясы байқалады, ол үшін іш қуысындағы ағзамдардын төмен салбырап түсуіне байланысты да көбіне соляроалогияны тудырады.

Жалпы вибрация әйел организіміне теріс әсер көрсетеді, етек кірлерінің шақтары өзгеріп, гипо және дисмонорея түрінде және жыныс ағзаларында қабыну ауруларының асқынулары байқалады. Орталық нерв жйесі жағынан микроошақтық симптоматика мен тамырлардың бұзылуының негізінде, және невроастениялық фонда вегетодисфунция байқалады.

Қосымша үйлескен (комбинирован): локалдық және жалпы вибрацияның бірігіп әрекетінен туатын вибрация дерті.

Бұл дерт негізінен ұйқұрылысының комбинатымен, темір бетон құралдары шығаратын комбинаттың жұмысшыларында, бетонды тығыздап, қалыптаушылар мен бұрғылаушыларда кездеседі.

Дерттің бұл түрінде орталық нерв жүйесінде едәуір өзгерістері туады. Олар невроз түрінде өтеді де, қозу процессі күшейеді де, тежеу процессі өте күшті әсер етеді. Осыған байланысты дертті церебралды түрді деп те атайды. Бірақта, дерттің бұл түрінде жиі кездесетін синдром аяқтардың полиневропатиялық синдромы.

Дерт ақырын күтпеген жерден басталады. Бастың мандай мен самаи тұстары ауырып, басты айналып, мазасыздану, тез әлсіреп, қажу аяқтары ауырып, ұйқы, парастезия пайда болады. Батың ауруы тұрақты болады да, науқастың қал-жағдайы нашарлайды, жылағыш болады. Кейде вегетативтік криз пайда болады. Осы негізде адам есінен ауысып жынды тәрізді халға ұшырайды: құсады, бас айналады, өте күшті терлейді. Тері түктері бозарған, көзінен нұрлы жалтырайды.

Қарашықтары кеңейген 6 бұлшықеттері қатайған дене қызуы 38С көтеріледі. Бұл ұстама өте терлеумен, науқастың простация (дел-сал) жағдайында түсумен бітеді. Дерттің бұл түрінде 3 дәрежеде байқалады Жалпы айтқанда, вибрация ауруының бұл түрімен, клиникалық көріністерінің 111- дәрежесі ҚМ-де уақытта кездеспейді. Вибрация дерттің диагностикалау.

Бұл дерттің диагнозын қоярда, науқастың кәсіби анамнезін, жұмыс жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаттамаларын, оның ішінде, әсіресе в вибрациялық қол асаптармен жұмыс істеген уақытын (стажын) толық жан-жақты анықтау қажет. Сондай-ақ клиникалық – физиологиалық зерттеу әдістерінің мәліметтерінің маңызы зор. Клиникалық белгілерімен, синдромдарды ескере отырып, мындай зертханалық әдістер пайдаланады: 1) Тері термометриясы, 2) Палметедиометрия, 3) Капилляроскопия, 4) Альгезиметрия, 5) Реовазография, 6)Электромиография, 7)Диетонациялық термография, 8)Рентгенология тексеру-қимыл-қозғалма аппараттары.

Вибрация дерттің, диагноз қоярда, басқада кәсіби ауруларға жатпайтын сұрыптау қажет: 1) Акроспазмдар, 2) Рейно дертті, 3) Әртүрлі полинеиропатиялармен (алкогольдік, дәрі-дәрмектік, диабетикалық, суықтық т.б.) 4) Сирингомиелиямен, 5) Жұлын миының қыртысының қалиотрофиалық склерозымен, 6) Миопатия, миофасцит, плексит т.б.

Диагноз қоярда, пайдаланған комплекстік зерттеу әдістерінің мәліметтері-вибрация дерттің дамып-жетілгенде байқалатын организімдегі функциональдік өзгерістерді суреттеп, дәлелдеп, обьективтендіріп- сәйкес келсе, онда бұл дертті дұрыс емделіп, әрі қарай науқастың жұмысқа деген қабылеттілігін айырып, оған реабелитациялық шараларды іске асыруға да көмектеседі.

Емдеу 5 Вибрация дертін емдегенде оның формасын, дәрежелеріне, стадияларына байланысты емдеу шараларын сәйкес, әр ауруға лайықты етіп таңдап жүргізу керек. Емдеудің негізгі қағидалары: этиологиялық, патогенездік, және симптомдық.

Этиологиялық емдеу қағидасы, вибрация дертінің қай дәрежесінде болмасын науқасын организіміне вибрацияның және онымен қатар әрекет көрсететін зиянды кәсіптік факторлардың (едәуір шамадағы күштенумен тоңазытуда) әрекетететін уақытша немесе тегіс болдырмау керек.

Патогенетикалық терапия-негізгі клиникалық өзгерістерді түзетіп, қалыпты жағдайда жеткізу керек, ол үшін микроциркуляциямен перефериялық қанмен қоректенуді дұрыстау, трофикалық өзгерістерді реттеу қажет, симпатикалық нерв түйіндеріндегі іркіліп тоқыраулаған қозу ошақтарын реттеп, неиродинамикалық өзгерістерді қалыптастырып, сенсомоторлық жүйенің функциясын жақсарту керек, сондай-ақ кешенді (комплекті) патогенетикалық емдеу полиморфтық рефлекторлық бұзылыстармен қосымша шиеленістіреді ыңғайластырып, қалыптастыратын бағытта болған жөн. Дерттің кейбір күшейтіп айқындалған түрлерінде, емдеу шараларында қозғалыс-тірек аппаратарының ауруын едәуір мағына береді. Негізінде вибрация ауруын полиморфтық синдромды екенін ескере отырып, патогенетикалық және симпоматикалық шаралар екенін айыру өте қиын, сондықтан көптеген авторлар, бұл дертті емдегенде көшенді терапияны тағайындайды. Дәрілермен қатар физикалық және рефлекторлы емдеу әдістерінде.

Егерде дерт өте күшті ауыру синдромымен және қан тамырларымен жүйкелердің қызметтері бұзылса, ганглиоблокаторлық дәрілер (пахикарпин пирилен, ганглерон, гексении) орталық холннолитиктердің және тамырларды кеңейтетін (никотин, қышқыл, бупатол, галидор) дәрілердің аз дозасын беріледі. Ангиоспастикалық синдароммен вегетативтік сенсорлық полиневриттік галидормен 2-таблеткадан күніне үш рет он бес күн бойы бупатолды бұлшық етке 1,0-нан 15-күнге бір курсқа тағайындалған пайдалы. Соңғы жылдары микроциркуляторлық ижүйелерді жақсартуға бағытталған комплекстік емдеу шаралары жиі пайдаланып жүр. Мұнда ең алдымен ткандардың өткізгіштігін колагеннің ауысуын оттегінің жеткізілуіне реттейді, осыған байланысты АТФ-ті фосфогенді рибоксинді, ангинилді, компламинді, аноболикалық гармондарды, аскарбин қышқылын, пиридоксинді, ангиотрофинді, новокаинді тағайындайды.

Вит: В1мен В 2-ні, индометацинді тағайындайды. Өте күшті (түбірлік), рефлекторлық буын тұсында немесе паравертебралдық сегментарлық, болада-лидаза, новокаин, лидокаин гидрокортизонмен қолданады, сонымен қатар ганглиоблокаторлар физикалық әдістерімен моиын симпатикалық тараптарына (диатермия, УВЧ, диадинамикалық) әсер ету үшін пайдаланады. Дерттің емдеудің қай жағдай болмаса да, дәрімен физикалық әдістерімен қатар емдеу қажет. Қолдарға 5 проценттік новокаин ертіндісін электрофорез түрінде диотермияны мион, торабына, ерітеді дозалы кварцпен сәуленлендіру. Бернер тоғымен галидарды перефериялық қан айналымы бұзылғанда өте жақсы нәтиже береді.

Сондай-ақ рефлекторлық синдароммен, қатты ауру синдромдарына гидрокортизонмен ультра дыбысты пайдаланған жөн. Егерде ангиоспастикалық және вегетативтік синдромдар қатар байқалса онда галидорды ішке, ал қолдарына екі қуыстық /камерлық/гальваникалық ванна/ былау/ нафалан мұнайының эмульсиясымен қолданылады. Сондай-ақ буындарда өзгеріс болса (дефартроз) сазбен, озокеритпен емдеу ұсынылады.

Біздің ғылыми зерттеу арқасында тиімділігі жоғары деп осы ауыруды емдеу бағытталған бірнеше ем түрлерін білу қажет.