КӘсіпкерлік тәуекел

1. 
   Тәуекел мәні және функциялары
   
2. 
   Кәсіпкерліктегі тәуекел түрлері
   
3. 
   Айналым тәуекелінің жоғалтулары және кәсіпкерлік қызметтегі олардың себептері
   
4. 
   Кәсіпкерлік қызметтегі тәуекелді азайту және сақтандару әдісттері
   

Тәуекел – бұл мүмкін қауіптілік.

Экономикалық теорияда тәуекел дегеніміз кәсіпорынның белгілі өндірістік және қаржылық қызметті жүзеге асыру нәтижесінде табыстың бір бөлігін жоғалту ықтималдығы.

Кәсіпкерлік тәуекел - өнімдерді тауарларды, қызмет көрсетулерді өндірумен, оларды өткізумен, тауар-ақша және қаржы операцияларымен, коммерциямен байланысты кез келген қызмет түрінде пайда болатын әлеуетті мүмкін қауіптілік, ресурстарды ықтимал жоғалтулар. Ол ресурстардың күтпеген, есептелмеген шығыны ретінде немесе ресурстарды ұтымды пайдалануға есептелген нұсқамен салыстырғандағы табысты ала алмауы ретінде сипатталады.

Кәсіпкерлік тәуекелдің мәнін қарастыру кәсіпкерлік қызметте тәуекел орындайтын функцияларды анықтаумен басталады:

1. 
   Инновациялық
   
2. 
   реттеуші
   
3. 
   қоғаушы
   
4. 
   аналитикалық
   

Реттеуші функция қарама қайшы сипатта болады және екі түрлі нысанында шығады: конструкциялық және бүлдіргіш.

Тәуекелдің қорғаныш функциясы егер кәсіпкер үшін тәуекел табиғи жағдай болса, сәтсіздіктерге шыдам да қалыпты болу тиістігінен көрінеді.

Аналитикалық функциясы шешімдердің мүмкін нұсқаларының ішінен біреуін таңдау қажеттілігінде тәуекелдің болуын білуімен байланысты.

Кәсіпкерлік тәуекелдің жіктелуі: Кәсіпкерлік қызмет белгілері бойынша: өндірістік тәуекел өнім тауар өндіруге және қызмет көрсетуге, кез келген өндірістік қызмет түрін жүзеге асыруға байланысты; коммерциялық тәуекел өндірген немесе сатып алған тауарларды және қызмет көрсетуді өткізу процесінде туады; қаржылық тәуекел кәсіпкердің банктермен және басқа қаржы институттарыен қатынас сферасында пайда болады; заңдық – заң актілерінің төмен сапасымен және заңдағы күтпеген өзгерістермен байланысты; инвестициялық тәуекел – техникалық экономикалық негіздемені сапасыз жасаумен, жобаның құнының күтпеген өсуімен, қоршаған орнһтаны қорғау туралы заңның күшеюіне байланысты; сақтандыру т. – сақтандыру қорын қалыптастурымен, қорды басқарумен байланысты. Аумағы бойынша: жергілікті, салалық, елдік. Пайда болу табиғаты бойынша: субъективті және объективті. Туу сферасы бойынша: ішкі, сыртқы. Мүмкіндігі бойынша: сақтандырылатын, сақтандырылмайтын.

Материалдық түрі жобада қарастырылмаған қосымша шығындардың немесе үйлер, ғимараттар, жабдықтар, шикізат, энергия түріндегі материалдық объектілердің тікелей жоғалтулардан көрінеді. Еңбектік жоғалтулар кездейсоқ болжанбаған жағдайлардан болған жұмыс уақытының жоғалтулары. Қаржы жоғалтулары тікелей ақшалай зиян нәтижесінде пайда болады. Уақыт шығындары кәсіпкерлік қызмет процесі ойдағыдай ақырын, кешігіп жүргенде орын алады. Жоғалтулардың арнайы түрлері адамдардың денсаулығына және өміріне, қоршаған ортаға, кәсіпкердің беделіне зиян келтіру және басқа қолайсыз әлеуметтік және моральдық-психологиялық зардаптары бар жағдайлар әсерінен көрінеді.

0. 
   қосымша жұмыс күші, нарық туралы ақпараты, жеткілікті қаржы құралдары бар кәсіпорындар қатарынан әріптестер іздеу;
   
1. 
   қосалқы мәселелерді жоба алдында мұқият пысықтау;
   
2. 
   тәуекелді жобаның қатысушылары, оны орындаушылары арасында болу;
   
3. 
   тәуекелді сақтандыру.
   

1. 
   Бәсекелестің функциясы және мазмұны
   
2. 
   Бәсекелестің түрлері
   
3. 
   Бәсекелестікті жүргізу тәсілі және бәсекелестік сараптама
   
4. 
   Мемлекеттік антимонопольдык реттеу жүйесі
   

Бәсекелестік жинақталған түрде төмендегідей қызметтерді атқарады:

1. 
   Реттеуші. Бәсекелестік тауарлар ұсынылымына, олардың тұтынушылар сұранымына сай бола алатындығына ықпал етеді.
   
2. 
   Аллокациялық. Бұл функция – қорлар және өндірілген тауарлардың соңғы есепте саналған және олардың толық түрде кері қайтаруды қамтамасыз ете алатын шоғырланған жерінде байқалады.
   
3. 
   Инновациялық және адаптациялық қызметі – бизнесмендерді тиімді түрде пайда түсіруге негіздеп, олардың қаражаттарын инновацияға яғни, технология машина түрін жаңартуға, тұтынушы сұранымының өзгеруіне икемделуге байланысты жұмсалуына ықпал етеді.
   
4. 
   Бөлуші. Бәсекелестік кадрларды және тауарларды зерулік дәрежесіне байланысты бөлу.
   
5. 
   Қадағалаушы. Бәсекелестік кезінде бірді-бір сатушы/тұтынушы нарықта өктемдік жағдайға ие бола алмайды және өзінің шартын жүргізе алмайды.
   

Жетілген және жетілмеген бәсекелестіктің түрлерінің сәйкестігін ажыратамыз. Жетілген бәсекелестіктің негізгі түрлері:

0. 
   Бәсекелестікке қатысушылардың санының есепсіздігі, нарыққа еркін түрде ену, араласу және одан шығу құқығы бар.
   
1. 
   Абсолютті мобильюі материалдық, еңбектік, қаржылық және басқа да ресурстар бойынша – бәсекелестікке қатысушы өзінің ақшасын текке салмайды, кірістің ұлғаюы үшін салады.
   
2. 
   Толық түрде мағлұмат алуы.
   
3. 
   Абсолютті бір текті, бір атты өнімдер жекелей айтқанда сауда белгісінің немесе басқа жеке тауар сапасының мінездемесінің болмауы сатушыны.
   
4. 
   Еркін бәсекелестікке қатысушылардың бірде-бір басқа қатысушылар арқылы бекітілген шешімге қарсылық көрсетіге ырқы жоқ.
   

Л.Г. Роменскийдің еңбегінде бұл стратегияның мынадай төрт түрі көрсетілген:

1. 
   Виоленттік стратегия – ірі стандартты тауардармен қызметтер өндірісінде жұмыс істейтін фирмаларға тән.
   
2. 
   Коммутанттық стратегия – ірі қарапайым бизнесте ұсақ масштабтағы қолданылатын түрі.
   
3. 
   Патенттік – жеке дара жолға түскен, тек бір сала бойынша ғана жұмыс істейтін фирмаларда қолданылады.
   

1. 
   Алдағы мақсаттар – мұндай мақсатты білу бәсекеге түсінушіні өзінің қазіргі жағдайымен және қаражатының шешімдерімен толық танысып, қанағаттануына мүмкіндік береді.
   
2. 
   Болжам – екі категорияға бөлінеді. Бұл баға бәсекелестің жеке өзіне және бәсекелестің ұсынысына, салыстырмалы салаға және басқа оған жұмыс істейтін компанияға беріледі.
   
3. 
   Ағымдағы стратегия – бәсекелестіктің стратегиясын жеделдетілген бағдарлама ретінде анықтауға болдаы.
   
4. 
   Мүмкіндіктер. Бәсекелестер мүмкіндігінің сараптамасы диагностиканың процесінде аяқталады.
   

Антимонопольдік реттеу – шоғырлау деңгейін реттуге және өндірісті монополиялауға, стратегияны және кәсіпорын тактикасына В.Э.Д, бағалы және салықтық реттеуге тікелей қатысы бар. Антимонопольдік заңдылық ҚР Конститутциясына негізделіп, ҚР Азаматтық кодексінің нормаларынан тұрады және Қазақстан Республикасының «монополиялық іскерліктегі шектеулері мен бәсекелестіктері туралы» Заңы және Қазақстан Республикасының басқа да нормативтік-құқықтық актілерінен тұрады. Бұл заңдылықтардың барлығы – ескерту жағдайларынан, шектеу және монополиялық іскерліктің қиылысуын, теріс пиғылды бәсекелестікті ескеруден және табиғи монополия субъектілерінің іскерлігін реттеуге қатысты. Монополиялық шектеуді – антимонопольды орган Қазақстан Республикасының табиғи монополияны реттеуі бойынша Агенттілік департамент, бәсекелестілікті қорғау және шағын бизнесті қолдауды жүргізеді. Негізгі қызмет міндеттері, өкілеттігі, жауапкершілігі Қазақстан Республикасының «Монополиялық іскерлікттегі шектеулері мен бәсекелестіктері туралы» Заңымен Қазақстан Республикасының басқа да заңдылық актілерімен анықталады.

1. 
   Кәсіпкерлік құпияның мәні
   
2. 
   кәсіпкерлік құпияны құрайтын мәліметтердің құрамы мен көлемі
   
3. 
   Кәсіпорындағы кәсіпкерлік құпияны қорғау ұйымы
   
4. 
   Кәсіпкерлік құпияны қорғау бойынша құрылған іс-шаралардың жүйесі
   

Кәсіпкерлік құпиямен тығыз байланысты мыналар болып табылады: коммерциялық құпия – бұл кәсіпорынның құқығы болып табылады, ұйымға жарияламау, айтпау тапсырылады; банкілік құпия – банк операциясын жүргізетіндермен және тұрақты клиенттердің есебіндегі ақша көлемін жарияламау; Қаржылық құпия - бұл бухгалтерлік және қаржылық құжаттардың бөт тұлғаның алдында айтылмауы, сақталуы; Ақпарат – мәлімет соның ішінде коммерциялық құндылығы бар қимыл іс-әрекеті.

Кәсіпкерлік құпияның негізгі мақсаты – бұл бәсекелестерден фирманың жетістігі жөніндегі ақпаратты санкцияландырылмаған пайдаланудан қорғау.

Кәсіпкерлік құпияның нысаны:

• 
  ғылыми техникалық жетістіктер, жаңалықтар;
  
• 
  шығармашылық жұмысшылар;
  
• 
  коммерциялық ақпарат;
  
• 
  тікелей жұмысшылар.
  

1. 
   өмірлік маңызы бар, алмастырмайтын ақпарат, кәсіпорынның жұмысы үшін өте қажет ашылуына және жабылуына нақты түрдегі септігін тигізеді;
   
2. 
   маңызды ақпараттың жойылып кету процесіне әкеледі немесе үлкен шығынға батырады;
   
3. 
   пайдалы ақпарат – мұның қолдан шығып кетуі кәсіпорынға залал тигізеді, бірақ оның қызметінің тиімділігіне оншалықты әсері бола қоймайды;
   
4. 
   мардымсыз ақпарат – бұл кәсіпорынға материалдық шығын және оның қызмет етуіне тигізер әсері болмайды.
   

1. 
   қаржылық, коммерциялық, өндірістік сұраулар шешімінің бірлігінен;
   
2. 
   өте құпия ақпараттың сақталу деңгейіне жетекшілердің арнаулы түрдегі жауапкершілігі;
   
3. 
   коммерциялық құпияны жеткізушілердің, тасымалдаушылардың, сақтық тәртібі, арнайы іс жүргізуді ұйымдастыру;
   
4. 
   ақпаратты білуге тиісті соның ішінде өте құпия түрін, тұлғаларды шектеу санын анықтау;
   
5. 
   коммерциялық құпияны сақтаудағы жүргізілген шараладың және өңдеулердің жоспары, соның ішінде қолданылған шараладың тиімділігіне арнаулы бақылау.
   

0. 
   команда құру, соның ішінде фирмадағы құпияны қорғау бағдарламасының орындалуына жауап беретін;
   
1. 
   ақпараттың қандай жолмен шығып кету мүмкіндігін анықтау:
   
2. 
   құпия сақтау элементтері.
   

0. 
   ұйымдасқан түрде;
   
1. 
   техникалық тұрғыда;
   
2. 
   арнаулы тұрғыда.
   

Коммерциялық құпияны күзету, бұл арнайы ортаға мәліметтің таралмауына тыйым салу немесе анықталмаған ортадағы тұлғалар үшін қабылдау түріне әрі мәліметті басқа тұлғаға беруге қатаң түрде тыйым салу.

1. 
   Коммерциялық мәмілелердің түрі және ұғымы
   
2. 
   Коммерциялық мәмілелерді жүзеге асыру әдістері
   
3. 
   Коммерциялық мәмілелердің технологиялық жүзеге асыру
   
4. 
   Сату, сатып алу келісім шарттың негізгі бөлімдері және олардың мазмұны
   

Мәміле – бұл бағалы заттар мен коммерциялық айырбас.Мәмілелер пайдалы немесе пайдасыз және қажеттілігі көп, әрі қажеттілігі аз болуы мүмкін. Мәміленң коммерциялық шешімі, нәтижесі оны тағайындаудан, іске асыру процесінен қалыптасады.

Барлық коммерциялық мәмілелер екі түрге бөлінеді: негізгі және көмекші.

Көмекші түрлерге мыналар жатады:

* тауарларды сату- сатып алу (өнімдерді);

* сатып алу – сату, ғылыми техникалық білім алмастыру (патенттер, лицензиялар, «ноу-хау»);

* техникалық қызметті сатып алу және сату (техниканың жаңарту түрі, уникальды нысандардың құрылысы кезіндегі бірлескен қимылдар және т.б.);

* өндіріс факторларының жалға берілуі;

* тауарларды, жұмыс және қызметтерді жалдау;

* халықаралық туризм ұйымы.

Қарама-қарсы сауда – бұл мәмілелердің жеке түрінің жиынтығы, сонымен бірге өзара тауар жеткізу балансының жетістігіне негізделген (тауар сатудағы жауапты тауарларды жеткізуді пайдалану(.

Қарама- қарсы сауданың әртүрлілігі:

* баспа-бас жеткізу

* қарама-қарсы жеткізу;

* коммерциялық триангуляция.

Коммерциялық триангуляция – бұл қажетті тауарды іздеу барысын екіден жоғары жақтардың (қатысушылардың) баспа-бас операциясына қатысқан жағдайында туындайды.

• 
  өндірушімен тікелей;
  
• 
  делдал арқылы.
  

Кәсіпкерлік іскерлік тауар өндірісімен тікелей байланысты болғанда төмендегідей ерекшелікте болады:

0. 
   дәстүрлік мінездеме;
   
1. 
   жаңалық еңгізу мінездемесі.
   

Сауда делдалдары – бұл коммерциялық фирма (жеке тұлға) сатып алу бағасының айырым есебінен пайда түсетін және таратудан немесе комиссиондық делдалдық сый ақы есебінен (сатушының немесе сатып алушының төлемі бойынша).

Тура (тікелей) байланыстар – бұл келісімдік қатынас - тауар өндіруші мен оны тікелей пайдаланушы арасындағы жағдайға байланысты болатын.

Агенттендіру. Делдалдылықта кәсіпкерлік іскерлік нақты түрде жүргізіледі.

Агент – бұл тұлға тұтынушының немесе тауар өндірушінің атынан оларға қажетті, керекті қимыл жасайтын адам.

Брокерлік. Егер агенттер принципиалдық қажеттілігі бойынша ұзақ уақыт негізінде қызмет етсе, онда агенттің бір делдалдық қызметі (сатып алушы немесе сатушы үшін) брокерлікті ораындаған болып есептелінеді. Мұның негізінде қызметі сатушылар мен сатып алушыны жүздестіру, олардың өзара келісімге отыруын жүзеге асыру. Брокер өзіне ешқандай міндеттеме алмайды және мәміле бекітуге қатыспайды, ол тек қажетті екі жақты жүздестіреді.

Комиссия. Кей кездерде агент көтермеші комиссия ретінде өз бетімен тауарларға билік жүргізеді, оларды комиссияға қабылдайды.

Комиссиондық операция – бұл делдалдық сауда операциясының әртүрлілігі, соның ішінде бір жақтан (комиссионер) екінші жақтың тапсырмасы бойынша (комитент) жеке өзінің атынан, бірақ комитенттің есебінен жүргізілуін айтамыз. Мұндай жақтардың қатынастары комиссия келісімімен реттеледі.

Комиссионер делдал – бұл жеке және заңды тұлға, анықталған сыйақы үшін пайда келтіру мақсатында мәміле жасайтын және пайданы комитент үшін келтіріп, тек оның комитенттің өзінің есебінен, бірақ өзінің атынан мәмлені жүзеге асыратын тұлға.

Комитент – бұл (қарапайым өндіруші немесе тауар иесі) басқа бір тұлғаға тапсырма беруші (комиссионерге), белгілі бір мәміле бекітуді немесе бірнеше мәміле бекітуді комиссионердің атынан жүргізетін, бірақ есебінен өзі (комитент) төлейтін тұлға.

Дистрибъютер – бұл өзінің күнделікті, тұрғылықты клиенттеріне өндірушілерден алынған тауарларды өткізуге мамандандырылған делдал.

Дилерлік – бұл делдалдық операцияның түрі. Дилер тауарларды өзінің атынан қайта сатуды жүргізеді. Дилерлік үлес, пайда алынған заттардың бағаларының айырмасының есебінен құрылады және тауарларды сатуды дилер өзі жүогізеді.

0. 
   контрагентті іздеу және таңдау;
   
1. 
   сатып алу және сату келісім шартына қол қоюға дайындалу;
   
2. 
   сату-сатып алу келісім шартын бекіту;
   
3. 
   сату-сатып алу келісім шарты негіздерін жүзеге асыру.
   

Келісім – бұл әріптестер байланысы арқылы жүретін бекітімнің түрі. Кәсіпкерлікте міндетті түрде құрылтайшы келісімді (бұл құжат жеке және заңды тұлғалардың өз еріктермен құрылғандығын білдіретін, жаңа құқықтық ұйым құрылысты мекеменің нақты кәсіпкерлік ойды жүзеге асыру мақсатында қолданылатын жазбаша құжат ), кәсіпкерлік келісім (бұл әр жақтың өз еркімен кәсіпкерлікті жүзеге асыру ниетінде, қандайда бір құқықтық ұйым құрылымын біріктіруге келіспеген келісімнің түрі ), шаруашылық келісім (бұл әр жақтың өзара бітімге келуі, міндеттеме бекітуі әрі жақтың әр қайсысы бұдан яғни мәміле негізінен өзіне тиімділік түсіреді).

Келісім шартта міндетті түрде шарттар қойылады:

0. 
   жеткізудің заты мен көлемі;
   
1. 
   тауардың саны мен сапасын анықтау тәсілі;
   
2. 
   жеткізудің шарты және орны;
   
3. 
   келісім шарттың бағасы;
   
4. 
   валюта төлемдерінің атауы және төлемнің шарттары;
   
5. 
   тауарды қабылдау және өткізу тәртібі;
   
6. 
   жеткізу кепілі және мадақтау немесе айыппұл санкциялары;
   
7. 
   екі жақтың келіспеушілік кезіндегі төрешілік;
   
8. 
   әр жақтың заңды мекендері және басқа тұрғылықты жайлары;
   
9. 
   уәкілетті тұлғалардың қолдары.
   

1. 
   залалды қайтару тәртібі;
   
2. 
   жауапкершіліктен босату қағидасы;
   
3. 
   келісім шарттың бұзылғанындағы, тоқталғандағы тәртіп.
   

1. 
   Кәсіпкерлік фирмалардың қаражаттық ресурстары және оның қайнар көздері, әрі олардың құрылу жолдары
   
2. 
   Кәсіпкерлік іскерлікті қаражаттандыру түрлері
   
3. 
   Кәсіпкерлік іскерліктің қаржыландырудың бір түрі – факторинг
   
4. 
   Кәсіпкерлік фирманың инвестициялық іскерлігі
   

0. 
   Негізгі (мемлекет, кәсіпорын қаражаттары) көпшіліктің қаражаты;
   
1. 
   Қамтамасыз ететін (банкілер, биржалар, биржаның сыртындағы нарықтар).
   

0. 
   кәсіпорынның құрылу кезінде қызметке кірісу кезінде;
   
1. 
   шаруашылықтың ұйымдасқан құқықтық түріне қатысты.
   

Кәсіпкермен іс жүзінде өндірістік, инвестициялық, қаражаттық іскерлікте қаржылық ресурстар пайдаланылады. Олар тұрақты қозғалыста болады және банкілердің, фирма кассаларының есеп шоттарындағы ақша қаражаттарының қалдықтары түріндегі ақшалы формада кездеседі.

Қаржылық қаражат іскерлігі, оның ішінде ағымдағы түрі өзінің жүру барысында қоймалардағы қорлардың толығуына және тосын шығындардың төлеміне өз пайдасын тигізеді.

Мұндай сұранымдар қысқа мерзімді жағдайда болады және қысқа мерзімді қаражаттандыру түріне тікелей байланыста болады:

1. 
   коммециялық несие;
   
2. 
   банкілік акцепт;
   
3. 
   факторинг;
   
4. 
   коммерциялық құнды қағаздар;
   
5. 
   ішкі бастаулар; дебиторлық қарызгерліктің кепілі бойынша несие беру және тауар-материалдық қорлар.
   

Факторингтік операцияға 3 жақ қатысады:

1. 
   факторингтік компания немесе банкінің факторингтік бөлімі, арнайы мамандандырылған мекеме.
   
2. 
   фирма-клиент-фирма;
   
3. 
   фирма-қарызгер-тауар сатып алушы.
   

Факторингтік операциялар ашық және жабық болып бөлінеді.

Ашық түрдегі факторинг – егер қарыз төлеуші факторинг компаниясын сату жөніндегі талабымен таныс болса, жабық факторингте клиент факторинг компаниясымен келісімге отырады, бірақ бұл туралы өзінің сатып алушыларына айтпайды.

4. Инвестиция – ақшалай қаражат, фирманың қозғалысының дамуын қамтамасыз ететін және төмендегідей міндеттерді шешуге көмектеседі:

0. 
   қаржылық және материалдық ресурстардың жиналу есебінен жеке меншік кәсіпкерлікті ұлғайтуға;
   
1. 
   жаңа кәсіпорындарды сатып алу;
   
2. 
   кәсіпкерліктің жаңа аймағындағы жаңару ізділігін, қызметін әртараптандыру.
   

1. 
   нақтылық инвестициялар кез келген ақша қаражатын салудың нақты белсенді түрі;
   
2. 
   қаржылық инвестициялар – бұл пайда түсіру үшін активтерді бағалы қағаз түрінде сатып алу.
   

Ұзақ мерзімді инвестициялар бұл жобаларды жүргізуге салынған ақшалай қаражат.

1. 
   инвестордың ішкі шаруашылық және қаржылық ресурстары;
   
2. 
   инвестордың заемдық, қаржылық қаражаты, банкілік несие есебінде, бюджеттік несие есебінде және басқа қаражаттар есебіне саналады;
   
3. 
   инвестордың жұмылдыру қаржылық қаражаты;
   
4. 
   ақшалай қаражат.