-қатар Ғ. Айдаровтың нұсқасы.)

христиандық бог сөзінің баламасы ретінде ғана емес, олардың бұрынғы діни 
наным-сенімдерімен сабақтастықтар ізін байқатады.
Тәңірі туралы сенімдер тек тілдік материалдарда ғана емес, таңбалық 
сипаттағы танымдарында да орын алған. Қазірге зерттеушілер көп назар 
аудара бермейтін таңбатану бағытындағы жұмыстарда ортағасырлық жазба 
мұраларды кешенді зерттеуге пайдасы тиер еді. Мысалы, таңбалар 
«құпиясын» зерттеуші ғалым Аманқос Мектептегі «Таңбатану ілімі және 
ұлттық идея» атты мақаласында көне түркілердің шеңбер таңбасы «Көк 
Тәңірілік таңбамен» байланыстыра қарай келе, қазақ халқындағы 
«тасбақаның» аузындағы шөпті алған адамның өмірде жолы болады, бағы 
жанады деген сенімдердің жұмбағы көп, сондықтан тамырларына терең үңілу 
керектігін және бұндағы тасбақаның «тәңірі» ұғымына байланысы бар деген 
пікірі бар [11, 81;88 бб.] Сондай нанымдар ортағасырлық құман-қыпшақтарда 
да болса керек. Себебі ортағасырлық жазба жәдігер СС – тегі қырық бірінші 
ретпен берілген “... tengirdan tusgen tokmacik, dort ayakli maymacik. Ol kirpi” 
(яғни «Тәңірден түскен томпашық, Төрт аяқты маймашық» шешуі: кірпі 
А.Қ.) деген жұмбақта да құман-қыпшақтардың наным-сенімдерінің осындай 
көне дүниетаным, сенімдермен сабақтастықтарының іздері байқалатын 
сияқты [4]. Тәңірлік таңбалармен кірпінің өзара ұқсастығы туралы олар 
білген нәрсесін жұмбақ етіп жасырып отыр деп ой түйіндеуге болатындай. 
Жәдігерде бақсы, шаман, қамлық сияқты терминдер құмандардың 
монотеизмге дейінгі наным-сенімдері туралы мағлұматтар береді. 
Адамдардың құдайлық күштермен «қарым-қатынасындағы» аралық 
міндеттер қоғамдағы ерекше топтың — шамандардың қолында болды, ал 
шамандар ертедегі түрік мәтіндерінде қам деп аталған. Шамандар, 
сәуегейлер, емшілер, «құдайдың қалауын» жариялаушылар болған. “КК”-тегі 
қам, “қам, ол қатын дір” деген тіркестер бақсылық, шамандықты негізінен 
әйелдер жасаса керек деген тұжырымға әкеледі.
Наным – сенім салт-дәстүрмен қатар көрінетіні белгілі. Құмандардың 
салт-дәстүрінен хабар беретін “КК”-те “сығыт”-қайғы, қасірет, “тул”-тұл 
әйел мағынасында айтылған сөздерді осы тұрғыдан алғанда маңызды деп 
санауға болады [12, 118, 129 - бб.]. Көне түркіде Күлтегін ескерткішінде 
“сығыт” - жыры туралы айтылады [13, c. 505]. Бұдан оларда қайғы-қасіретте 
сығыттау немесе жоқтау айту дәстүрі, ал ері қайтыс болған әйел тұл атанғаны 
байқалады. Ортағасырлық Лаврентьев жылнамасында Игорь жорығы кезінде 
половец даласында “құстар шулап, аңдар ақырып, аққудың қаңқылы 
естілгені” туралы айтылған [14, С. 75]. Осы деректер олардың (құмандардың, 
қыпшақтардың - А.Қ.) тек тотемдік нанымдарынан ғана хабар беріп қоймай, 
жау шапқан елдің жылап-сығтағанын, яғни өлгендеріне жоқтау айтқанын 
байқатады. Жоқтау айту дәстүрі қазақ халқында осы күнге дейін сақталған. 
Бұл дәстүрдің Алтай халықтары арасында да бар екенін Л.П. Потапов 
еңбектерінен көреміз [15, С. 267].
Сонымен бірге ертедегі мифтерде жайдың түсуі «жаратушының 
қаһарымен» байланыстырыла түсіндірілген нанымдардың ізі ортағасырларда 
да болған және бүгінгі күнге дейінгі халықтық наным-сенімдерде қалмай 
келе жатыр. Ескерткіште көрсетілген бүгі-яғни әулие, жай тасы, йақчы-

жайшы терминдері осындай ойларды одан ары бекіте түсетіндей [12, 56,88,89 
- бб.]. Ортағасырлық тарихи деректер олардың арасында жай тасымен 
жаңбыр жаудырғандардың да болғанын көрсетеді. Мысалы, Абу Дулаф 
кимектердің аспан әлемін бақылап, жай тастарын қолдану арқылы қалаған 
мезгілдерінде жауын жаудыра алатынын және бұл әдіс түркілер арасында кең 
тарағанын жазады. Сириялық тарихшы және жағрафияшы Абу-л-Фида (1273-
1331) өзiнiң “Таквим ал- будан” (Упорядочение стран) деп аталатын 
еңбегiнде: “құмандар астрологиямен айналысады, жұлдыздарды бақылайды 
және оларға табынады” деп жазады [16, С.14;23]. “КК” - те “йай” - жай тасы 
мен “йақчы” - жайшы туралы айтылған [12, 68 б.]. Бұл деректер түркі 
тайпаларында кең тараған жай тасы арқылы жауын жаудыру жоралғысы 
“КК”-тің жазылу мезгілдерінде құмандарда қолданған деп санауға мүмкіндік 
береді. Бұл сенім мен әрекеттің тарихы Оғыз дәуірінен бастау алатыны және 
ХІХ ғасырдың соңына дейін кең түрде қазақ халқының өмір салтында да 
орын алғаны белгілі. Археологтар Отырар қаласының XVI-XVII ғасырларға 
жататын қабатынан табылған ромбы пішімдегі алты тастың бетінде бақа, 
жылан, тасбақа бейнелері және жіп өткізетін тесігі бар екеніне қарап, жай 
тасын халықтың қасиетті санап, мойнына тағып жүргені туралы пікірлерін 
айтады [17, c. 203, 208]. Бұл жайттар көне түркілік мәдениеттің белгілерінің 
кимек, қыпшақ дәуірінен өтіп, қазақ халқы мәдениетінде ұзақ сақталған 
сабақтастық барын байқатады. 
Қорыта айтқанда, “КК”-те кездесетін ондай этнографиялық дереккөз 
болып табылатын материалдардың барлығына қатысты бір мақала 
төңерегінде сөз қозғау мүмкін емес екені анық. Біз өз зерттеуімде сол 
терминдердің, фольклорлық материалдардың бірқатарына зерттеушілер 
назар аударуды жөн санадық. Рухани тамырларға үңіле түскен сайын бұндай 
сабақтастықтар маңызына мән бермеуге болмайды деп санаймыз. 
Ортағасырлық құман-қыпшақтардың жазба мұрасы “КК”-тегі көрініс тапқан 
тілдік, фольклорлық материалдардың тарихи-этнографиялық дереккөздік 
маңызын зерделеу бүгінгі деректану саласының басты міндеттерінің 
қатарына кіреді деп санаймыз. 

жүктеу/скачать 4.03 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: