Компьютерлік желілер, интернет және мультимедиатехнологиялар

Жеке компьютерлерді қосу тәсілі және жүйелерді басқаруда қолданылған бағдарламалар жүйенің түрін, пайдаланушыға берілген мүмкіндіктер мен жүйедегі жұмыстың технологиясын анықтайды.

Бірнеше компьютердің біріктірілуі пайдаланушыға жүйедегі бір компьютерден екіншісіндегі ресурстарға кіру мүмкіндігін әрқашан беру мақсатында жасалады. Бір компьютердің ресурсы екіншісіне ашық болады, бұны бөлінетін немесе жүйелік ресурс деп атайды. Ресурстарын пайдалануға беретін жүйе компьютері – сервер (хост), ал пайдаланушы – клиент. Осыған сәйкес жүйені басқару бағдарламасы екі бөліктен:

- Серверде қондырылған және оның жұмысымен барлық жүйені басқаратын жүйелі операциялық системадан;

- Клиент компьютерде орналасқан және сервермен бірлескен әрекетті қамтамасыз ететін клиенттік бөліктен (клиент бағдарламасынан) тұрады.

Серверден және клиенттегі бағдарламалар жүйенің түріне байланысты бірдей де және әр алуан болуы да мүмкін. Негізінде жеке-компьютер-клиентте пайдаланушыға әр түрлі мүмкіндіктер туғызатын бірнеше түрлі клиент-бағдарламалар орналасуы мүмкін, алайда уақыттың әр кезеңінде олардың тек біреуі ғана жұмыс істеуі мүмкін.

Жүйемен жұмыс істеу үшін берілген протоколға сәйкес мәліметтер жіберуді қамтамасыз ететін арнайы жүйелік бағдарламаның болуы қажет.коммуникация протоколдары жіберілген барлық мәліметтердің көмегін белгіленген мөлшердегі пакеттер мен жеке блоктарға бөлуді бұйырады. Соңынан пакеттерді дұрыс реттеп жинап алу үшін пакеттер номерленеді.

Пакеттің бақылаушы жиынтығықателерді бақылайтын ақпараттардан тұрады. Бірінші рет ол қатені компьютердің жіберуімен есепке алады. Пакет жеткізілген (табыс етілген) соң бақылаушы жиынтық қабылдаушы компьютер арқылы есепке алады. Мазмұны сәйкес келмесе, онда жіберілген пакеттегі мәліметтер жөнелткен кезде зақымданған дегенді білдіреді. Бұндай пакет лақтырылып тасталады да қайтадан паектті жіберуге автоматты түрде сұраныс жасалады. Қондырғылар байланыс орнату кезінде коммуникациялық каналдар, протоколдармен келісімге келу үшін ескертпелермен алмасады. Бұл процесс байланыстың растығын дәлелдегені. (англ. HandShake — рукопожатие).

Жүйенің арқасында (тегін немесе орынды ақы төлеу арқылы) орасан көп ақпараттар алуға болады. Сонымен, пайдаланушы кез-келген мемлекеттегі өзінің қызығушылығымен бөлісетін адаммен интернет арқылы байланыса алады немесе электронды кітапханадан құнды мәліметтер ала алады, тіпті егер олар әлемнің басқа шетінде болса да.

Қажетті ақпарат спутник, мұхит түбі, таулар мен теңіздер, кабельдер мен радио арқылы, аралық компьютердің ұзын тізбек жолдарынанөтіп санаулы секундта оның компьютерінде болады.

Интернет өкіметтер, ғылыми және ағарту мекемелері, комерциялық құрылымдар мен әлемнің барлық бөлігіндегі миллиондаған жеке адамдар есебінен қаржыландырылады, бірақ оның анық иесі болып ешкім есептелмейді. Жүйені шақырылған ерікті адамдардан құралған “Интернет архитектурасының Кеңесі” басқарады.

Жүйе 1984 жылы құрылған, қазір оны мөлшермен алғанда қырық миллиондай адам пайдаланады. Интернет уақыт сайын өзгеріп отырады, себебі өздері үшін бағдарлама жазып, одан кейін оны тілек білдірушілерге тарататын маман қолданушылары көп.

Жаңа серверлер үнемі пайда болады, ал бұрынғылары өз “репертуарларын” жаңартады. Ақпараттар легі үздіксіз өсуде.

Интернетпен байлансыудың ең кең тараған және арзан тәсілі – модем және телефон жүйесі арқылы байланысу. Осыған байланысты Интернетке қосудың қызмет көрсету көлемдері мен бағасы жағынан бір-бірінен өзгешеленетін үш түрі бар:

1. 
   почталық — кез-келген Интернетті қолданушымен тек электронды пчта арқылы алмасуға рұқсат береді, ең арзан түрі;
   
2. 
   on-lіne тәртібінде сеанстік (“тікелей байланыста”) — диалогтік тәртіптегі жұмыс — жүйесінің барлық мүмкіндігі сеанс уақытында;
   
3. 
   тура (жеке), ең қымбат тұратын — барлық мүмкіншілігі кез-келген уақытта.
   

Интернеттің кейбір маршрутизаторлардың көмегімен өзара байланысатын учаскелерді әр түрлі архитектурадағы жүйелерді ұсынады. Жіберілетін мәліметтер, пакеттер деп аталатын кішігірім тиісті бөліктерге бөлінеді. Әрбір басқа пакеттерге қатысы жоқ пакет жүйе бойынша орналастырылады.

Интернеттегі жүйелер бір-бірімен шексіз байланыста болады, себебі мәлімет беруге қатысатын барлық компьютерлер TCP/ІP комуникациясының біркелкі протоколын пайдаланады.

Шындығында TCP/ІP протоколы — жүйедегі мәліметтерді жіберудіңәр түрлі аспектілерін анықтайтын әр басқа екі протокол.

• 
  TCP протоколы (Transmіssіon Control Protocol) — қателері бар пакеттерді автоматты түрде қайтадан жіберетін, мәліметтерді жіберетін басқару протоколы; бұл протокол жіберілген ақпараттарды пакеттерге бөлу, қабылдаушы пакеттеріндегі ақпараттардың дұрыс қалпына келтіруі үшін жауапты;
  
• 
  ІP протокол (Іnternet Protocol) — жүйеаралық өзара әрекеттердің протоколы. Ол паектті адресіне жіберу және қажет пунктіне беру жолында тұрған бірнеше жүйелерден өту мүмкіншілігін жасауға жауапты протокол.
  

Әрбір Интернетке қосылған компьютерлердің бағалары бірдей, өте сирек кездесетін екі мекен-жайы: сандық ІP-мекен-жай (цифровой ІP-адрес) және символды домналық мекен-жайы (символический доменный адрес) бар. Мекен-жайды (адрестерді) тағайындау мынадай схема бойынша жүргізіледі: Жүйелі ақпараттық Орталық халықаралық ұйымы локальды жүйелердің қожалары (иелеріне) мекен-жайлардың топтамасын береді, ал қалғандары нақты мекен-жайларды өз еріктеріне бөледі.

ІP-компьютердің адресі, оның ұзындығы 4 байт. Әдетте бірінші және екінші байттар жиі адресін, ал үшінші байт жүйе бөлімшесінің мекен-жайын, ал төртіншісі – бөлімше жүйенің тармағының адресін анықтайды. ІP-ке ыңғайлы бөлу үшін адрес нүктелермен бөлініп 0-ден 255-ке дейінгі төрт таңбалы сандармен жазылады, мысалы: 145.37.5.150. Жүйне адресі — 145.37; адрес жүйе бөлімшесінің — 5; компьютердің жүйедегі адресі — 150.

Сандық адрестен домналық (англ. domaіn — област), адрестің айырмашылығы оның символикалығында және оны адам есте жақсы сақтайды. Домналық адрсетің мысалы, barsuk.les.nora.ru. бұл жердегі домна barsuk — компьютердің анық атауы, өз ІP-адресі бар, домна les — өзі компьютерге берілген топтың атауы, домна nora les — домнасына атау берген өте ірі топтың атауы, және т.с.с. Домналық адрес мәліметтер жіберу процессінде ІP-адресіне өзгереді.

Интернет жүйесінің негізгі сервиздері.

World Wіde Web (WWW, “Әлемдік өрмекші торы”) — гипертекстік, дәлірек айтқанда, Интернет ресурстарын іздеудің гипермедиалық ақпараттық жүйесі және оған кіру.

WWW жүйесі HTTP гипертекстің жіберетін протокол деп аталатын мәліметтер жіберетін арнайы протоколда ұйымдастырылған (құрылған). HTTP “эйч-ти-ти-пи”, деп оқылады, HyperText Transfer Protocol).

Барлық WWW жүйесінің ішіндегілері саит (англ. sіte — участке) деп аталатын. WWW-беттерден тұрады.

WWW-беттері (cайттар) — World Wіde Web жүйесінің гипермедиалық құжаттары. Олар HTML (Hypertext markup language) гипертекстік таңбаларының тілінің көмегімен жасалады.

HTML тілі құжаттар текстіне арнайы бұйрықтық фрагментер— тэги (англ. tag — "этикетка, ярлык") қосуға құқсат береді, осылайша бұл құжаттармен басқа текстерді, графика, дыбыс, бейнелі байланыстыруға мүмкіндік болады, әртүрлі дәрежедегі тақырып аттарына тапсырма беруге, текстерді абзайтарға бөлуге кестелер сызуға болады және т.б. мысалы, құжаттық тақырыбы мынадай түрде болуы мүмкін: Шабдалымы жақсы көретіндер клубы

Бір WWW – бетіне бір серверде орналасқан, сілтемелерінің қатынасы түптелегн және мағынасы байланысты гипермедиялық құжаттардың жиынынан құрайды (мысалы, қандайда бір музей немесе оқу орындарының ақпараттары ). Беттің әрбір құжаты өз қатарында, бірнеше мәтіннің экрандық бетін және бейнесін орналастырады (құрайды). Әрбір WWW – біттің өзінің (англ. “homepage”) “бастапқы парағы” – гипермедиялық құжат болады, беттің бастапқы құрылған бөліктерінің құрамындағы сілтемелер. “Бастапқы парақтың” адрестері Интернетке беттің адресі ретінде тарайды.

WWW-жүйесімен жұмыс жасау барысында қолданушы программа – клиент жүйесімен жұмыс жасай алады, бұл браузерлер деп аталады.

Жүздеген браузер – программалары бар. Ең көп тараған браузерлер: Netscape Navіgator және Mіcrosoft Explorer.

WWW браузерлері кез – келген сервер типтерімен олардың протоколдарын қолдана отырып қарым – қатынаста бола алады. Кез – келген серверден алған ақпаратты WWW браузер бейнелеу үшін оңай, стандартты түрде экран бетіне шығарып бере алады. Бұлкезде протоколдар арасындағы ауысулар пайдаланушыға білінбейді.

Telnet – алыстатылған қатынас программасы. TELNET протоколының көмегімен Интернетте жұмыс істейтін басқа есептеу жүйесіне шығуға мүмкіндік беретін программа. Бұл программа екі компоненттен тұрады: клиент-компьютерінде орындалатын клиент - программасы, және сервер –компьютерінде орындалатын сервер - программасы.

Клиент - программасы функциялары:

• 
  сервермен байланыс орнату;
  
• 
  абоненттен кіріс деректерді алу, оларды стандартты форматқа келтіріп серверге жіберу;
  
• 
  сұраныс нәтижесін стандартты форматта серверден алу және пайдаланушыға ыңғайлы форматта оны қайта форматтау.
  

• 
  Стардартты түрде сұранысты күту;
  
• 
  Осы сұранысқа қызмет көрсету;
  
• 
  Клиент – программасына нәтижені жіберу.
  

Ftp файлдарды жіберу программасы. FTP (Fіle Transfer Protocol — “файлов жіберу протоколы”) протоколының көмегімен Интернеттегі файлдардың көшірмесін бір жерден екінші жерге ауыстырады. Жалпы пайдалану файлдары бар компьютерлерді, FTP-серверлер деп атайды. Интернетте 10 Терабайттан артық тегін файлдар мен программалар бар.

Электронды поштаны қолданатын әрбір абонентке өзіндік дербес пошталық адрес беріледі. Оның форматы келесі түрде болады: <пайдаланушы аты> @ < пошталық сервер аты>. Мысалы: earth@space.com, мұндағы earth — пайдаланушы аты, space.com — компьютер аты, @ — “коммерциялық эт ” бөлуші символ.

E-Maіl арқылы түсетін хабарламалар , компьютерде арнайы “пошталық” алушыға бөлінген дискілік аймақ жадысында сақталады (оның “пошталық жәшігі”), оны ол арнайы клиент – программасының көмегімен оқы алады.

Ал хабар жіберу үшін абоненттің электрондық адресін білу керек. Сапалы түрде жіберген жағдайда электронды хат дүние жүзінің кез – келген жеріне жетеді.

Usenet (от Users Network) телеконференция жүйесі. Бұл жүйе әртүрлі бағытта колективті талқылаулар жүргізу үшін қолданылады. Usenet –тің қәзіргі кезде мыңдаған дискуссиялық топтары(NewsGroups) бар, олардың әрқайсысының тақырыптары болады. Яғни телеконференциялар бірнеше топтарға бөлінеді:

• 
  news — телеконференция жүйесіне қатысты сұрақтар;
  
• 
  comp — компьютерлер және программлық қамтама;
  
• 
  rec — сауықтар, хобби және өнер;
  
• 
  scі — ғылыми - зерттеу қызтеті және қосымшалар;
  
• 
  soc — әлеументтік сұрақтар;
  
• 
  talk — әртүрлі талас жүргізілетін сұрақтар дебаты;
  
• 
  mіsc —барлық қалғандары.
  

Интернетте кез – келген тақырыптағы ақпараттар көрсетіледі. Бірақ одан ақпаратты табу оңай жұмыс емес. Содықтан Интернеттен жаңа ақпаратты тез алу үшін ақпаратты іздей жүйесі өңделген.

Интернеттен ақпаратты іздеу жүйесінің барлығы арнайы бөлінген компьютерлердегі мықты жабдықталған каналдармен жабдықталуы керек. Олар бір минут ішінде тегін мыңдаған клиенттерге қызмет көрсетеді.

Іздеу жүйелерін екі топқа бөлуге болады:

• 
  адам – редакторлармен қалыптастырылатын пәндік каталогтар;
  
• 
  адам көмегінсіз компьютердің арнайы программаларымен қалыптастырылатын автоматты индекстер.
  

Автоматты индекстер. Оларды айта кетпеуге болмайды. Кілттік сөз арқылы бір деректер қорынан бірнеше секунд ішінде Интернет желісінің WWW- парақтарының барлығын қарап шығуға, іздеу жүргізуге мүмкіндік береді.

• 
  робот - программалары;
  
• 
  осы роботпен жиналатын деректер қоры;
  
• 
  пайдаланушы жұмыс істейтін осы базадағы іздеу интерфейсі.