ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАРЫ

  (2 сағат)

1. 
   Каспий теңізінің экологиялық проблемалары
   
2. 
   Арал маңының экологиядық проблемалары
   
3. 
   Балқаш көлі мен оның маңының экологиялық проблемалары
   

 Пайдаланған әдебиеттер:

1. 
   Бейсенова Ә. С. Шілдебаева Ж. Б. Сауытбаева Г. З. «Экология».
   
2. 
   Оспанова Г. С. Бозшатаева Г. Т. «Экология»
   
3. 
   Ж. Ж. Жатқанбаев «Экология негіздері».
   
4. 
   Журнал «Денсаулық»
   
5. 
   Қазақ ұлттық энсеклопедия. 1-том.
   
6. 
   Журнал «Денсаулық».
   

Табиғаттың барлық құрамдас бөліктері бір-бірімен тығыз байланысты екендігін ескерсек, бір бөліктің өзгеруі екіншісінің өзгеруін тудыратыны түсінікті болады. Сондықтан адам өзінің әрекетінің зардаптары қандай болатынын алдын ала біліп, ескеруі қажет.

Адамның табиғат кешендеріне кері ықпалы ғылым мен техника дамуының тікелей нәтижесі болып табылмайды. Мысалы, минералдық тыңайтқыштарды жауын-шашын мөлшері мен топырақ ылғалдылығын ескерместен топыраққа шашу жер бетінен бұл заттардың шайылуына, осылайша өзендер мен көлдердің ластануына әкеп соғады. Мұның барлығы сіңірілген еңбек пен жұмсалған шикізатты зая кетірумен қатар, қоршаған ортаның жай-күйін нашарлатады.

Бөгендердің құрылысын салуда жергілікті табиғи ерекшеліктерін ескермей, немқұрайды қарау аумақтың батпақтануына, топырақ, өсімдік жамылғысының, сондай-ақ жергілікті микроклиматтың өзгеруіне әкеп соғады.

Табиғатты тиімді пайдалану, қорғау мен көркейту мәселелері кешенді түрде қарастырылуы қажет. Республикада шешімі күттірмейтін көптеген проблемалар бар.

Каспий теңізінің экологиялық проблемалары. Шөл зонасындағы географиялық орнына байланысты Каспий теңізінің шаруашылық маңызы зор. Теңізде балықтың 75 түрі бар, олардың 43-і бекіре тұқымдасына жататын бағалы балық түрлері.

Қазіргі кезде Каспий теңізінің деңгейі Дүниежүзілік мұхиттан 26,98 м төмен орналасқан. XX ғасырда теңіз деңгейі бірнеше рет тербеліске ұшырады. 30-жылдардан бастап, теңіздегі су деңгейі біртіндеп төмендей бастады, сол себепті оның ауданы да айтарлықтай қысқарды. Бірақ 1978 жылдан бастап Каспийдің деңгейі күрт жоғарылай бастады (2 м-ден астам көтерілді).

Соңғы жылдары Каспий теңізі аумағы еліміздің мұнай және газ өндіретін аса маңызды ауданына айналды. Су деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аумақ экологиялық апат ауданыңа айналды. Еділде бөгендердің көптеп салынуы, Мұнай кәсіпшіліктерінің дамуы теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатады.

Табиғат ресурстарын игеру көп жағдайда табиғат компоненттерінің кері өзгерістеріне себепші "болады. Бұл процесстерге әсер ететін факторлар мынадай:

1) Батыс Қазақстан аумағында Капустин Яр және Азғыр ядролық сынақ алаңдарының орналасуы экологиялық жағдайды күрт нашарлатып жіберді, бұл тұрғын халық арасында аурулар санының артуына себепші болды;

2) теңіздегі су деңгейінің көтерілуі;

3) мұнай мен газ кен орындарын игеру тіршілік дүниесінің мекен ортасының өзгеруіне, бекіре тұқымдас балықтар мен уылдырық шашатын балық түрлерінің санының азаюына әкеп соқты;

4) ауыл шаруашылықты алқаптарға аңызақтардың әсері (жел эрозиясы).

Ақдала алабын суландыру мен оны күріш егістіктеріне пайдалану жобасы іске аспай қалды. Іле өзені сағасының тартылуы Балқаш көлінің табиғатына да зиянды әсерін тигізді. Суармалы егіншілк алқаптарының ұлғайтылуы, Төменгі Іле көмір кен орындарының игеріле бастауы да көл үшін қауіпті болып табылады. Ғылыми болжамдар бойынша, XXI ғасырда көлдің батыс бөлігінің түгелдей кеуіп қалуы, ал шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл Балқаш маңының табиғи ландшафтысы мен оның экологиялық жағдайының түбегейлі өзгеруіне, оның тіршіліксіз шөлге айналуына әкеп соғады. Көл деңгейінің төмендеуі судың шамадан тыс минералдануына себепші болады. Бұл, бір жағынан күріш алқаптарынан келетін, құрамында әртүрлі тұздар мол болатын қалдық сулармен байланысты болады.

Балқаш алабындағы өзгерістер Балқаш маңындағы климат жағдайларына да тұтас әсер етуде. Ғалымдардың болжамы бойынша, Балқаштағы су деңгейінің төмендеуі . Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі де мүмкін.

Ірі қалалар мен өнеркәсіп орталықтарында қоршаған ортаның ластануы. Ауаға келіп түсетін улы заттардың - ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқал газ жөне т.б. - шоғырлану мөлшері кейде шектеулі көрсеткіштен он есе асып түседі. Әсіресе, Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен қалаларында күрделі жағдай қалыптасқан. Бұл қалаларда ауадағы зиянды заттардың мөлшері жылдық нормадан 5-10 есе артық.

Байқоңыр ғарыш айлағы маңында ғарыш кемелері мен Жердің жасанды серіктерін ұшырған кезеңде ауаның ластануы байқалады. Пайдалы қазбалар өндірілетін аудандарда да ауаның ластану дәрежесі жоғары.

Өнеркәсіпті аудандарда ауаның ластануымен қатар, су көздерінің ластануы да байқалады. Мәселен, Сырдария суының 35-40%-ын кәсіпорындардың қалдық сулары құрайды. Өзен суында іш сүзегін, сары ауру мен сүзек ауруларын тудыратын қоздырғыштар мен өте қауіпті гексахлоран - ДДТ кездеседі.

Жерлерді игеру қарқынының артуына байланысты химиялық ластану көлемі де артуда. Өсімдік жамылғысын зиянкестерден қорғайтын химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, тыңайтқыштар өте көп мөлшерде пайдаланылса, қоршаған ортаны ғана емес, азық-түлікті де ластайды.

Республикада қоршаған ортаны қорғау мақсатында жүзеге асырылып жатқан шаралар жоспарлы түрде жүргізілуде. Бұл шаралар қатарына жер қойнауын тиімді пайдалану: минералды шикізат түрлерін кешенді пайдалану, игерілген аумақтарды өңдеу мен көгалдандыру да жатады.

“Сырдария” университеті

“Гуманитарлық білім” факультеті

“География және қоғамдық пәндер кафедрасы ”
“ТМД және Қазақстанның қазіргі экологиялық мәселелері ” пәні бойынша

050116 “География” мамандығының студенттері үшін

Оқытушының басшылығымен студенттердің өзіндік жұмысы және орындау кестесі

Жетісай – 2008 ж.