Лекция №30 Тақырыбы: Геоморфологиялыќ карталар

1.Геоморфологиялық карталардың басты ерекшеліктері

2.Қазіргі геоморфологиялық процестер

3.Қазіргі геоморфологиялық процестердің генетикалық жіктелуі

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

5. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

Далалыќ геоморфологиялыќ зерттеу материалын толыѓымен аныќ, ќорытып, географиялыќ тєсілмен кµрсететін ќ±рал – геоморфологиялыќ карта болып саналады. Ол бедердіњ уаќыт пен кењістікте даму зањдылыќтарын жєне бедер мен геологиялыќ ќ±рылысын, бедер мен тектоникалыќ жаѓдайын, бедер мен басќа да географиялыќ ландшафт компоненттерініњ арасындаѓы байланысын белгілейді. Геоморфологиялыќ карталардыњ басты ерекшеліктерініњ бірі – бедер элементтерініњ морфологиясын, жасын жєне ќалыптасу тарихын бейнелеу. Сайып келгенде, геоморфологиялыќ карта – геоморфологиялыќ зерттеулердіњ ќажетті жєне мањызды нєтижесі, бедер туралы географиялыќ т‰рде жиналып алынѓан толыќ мєліметтер мен практикалыќ ќолданылуыныњ негізгісі.

Геоморфологиялыќ карталар µздерініњ масштабына, мазм±нына жєне ќойылѓан маќсатына ќарай єр т‰рлі болып келеді.

Геоморфологиялыќ карталардыњ дєлдік дєрежесі олардыњ масштабына байланысты. Масштаб ірі болѓан сайын, картадаѓы мєліметтер де толыѓыраќ кµрсетіледі. Єдетте геоморфологиялыќ карталар геологиялыќ жєне топографиялыќ карталар сияќты стандарттары масштабта жасалады. Карталардыњ масштабы бойынша: ‰лкен аумаќтардыњ (мысалы, б‰кіл Ќазаќстан аумаѓын) геоморфологиялыќ ќ±рылысын жалпы кµрсетуге арналѓан ±саќ масштабты (1:1000 000-нан ±саќ), жеке облыстардыњ геоморфологиялыќ ќ±рылысын кµрсететін орта масштабты (1:1000 000-нан 1:200 000 дейін) аймаќтыќ карта жєне шаруашылыќ маќсатында игерілетін жеке аудандардыњ геоморфологиялыќ жєне геологиялыќ жаѓдайларын кµрсететін ірі масштабы (1:200 000 жєне одан да ірі) болып ажыратылады. Шолу жєне ±саќ масштабты карталар єдетте тыњѓылыќты µњдеу тєсілімен, орта жєне ірі масштабты карталар дала геоморфологиялыќ зерттеу жолымен жасалады.

Мазм±ны бойынша геоморфологиялыќ карталар жеке жєне жалпы геоморфологиялыќ карталарѓа бµлінеді. Жеке геоморфологиялыќ карталар тек бедердіњ морфография, морфометрия, ќалыптасу тегі немесе жасы жайлы жєне таѓы сондайларѓа байланысты жеке кµрсеткіштер негізінде ќ±растырылады. М±ндай карталарѓа бедердіњ жазыќ баѓыттаѓы тілімдену жиілігініњ картасы (карта густоты горизантального расчленения рельфа), жер беті ењістігініњ картасы (карта крутизны земной поверхности) жєне таѓы басќа мысалдар бола алады.

Жалпы геоморфологиялыќ карталар жеке кµрсеткіштердіњ жиынтыѓы ретінде бедердіњ жалпы сипаттамасын, оныњ ішінде мањыздылары болып табылатын – морфографиясын, морфометриясын, ќалыптасу тегін жєне бедердіњ жасын бейнелеп береді.

Карталардыњ мазм±ны олардыњ алдына ќойылѓан маќсатын аныќтайды. Жеке геоморфологиялыќ карталар жеке мєселелерді: практикалыќ, ѓылыми-зерттеу жєне таѓы басќаларды шешу ‰шін жасалады. Осылайша, мысалы, бедердіњ тілімдену жиілігініњ картасы (карта густоты расчленения рельфа) мен тілімдену терењділігініњ картасы (карта глубины расчленения рельфа) жол салу ќажеттігінде кењ ќолдану табады. Б±л екі карта да жер бетініњ ењістік картасымен ќоса, аумаќты территорияны ауылшаруашылыќ жаѓынан ±йымдастырудыњ ќажеттілігі ‰шін жєне т.б. ќолданылуы м‰мкін.

Жалпы геоморфологиялыќ карталар халыќ шаруашылыѓы ѓылымныњ єр салаларыныњ єр жаќтарынан туындаѓан ќажеттілігін ќанаѓаттандырады. Олардыњ негізінде кез келген арнаулы геоморфологиялыќ карталар жасалуы м‰мкін.

Жалпы геоморфологиялыќ карталардыњ мањыздылыѓын ескере отырып, біз м±ндай карталардыњ мазм±ны мен шартты белгілерін (легендалардыњ) ќ±рылуына басты назар аудара отырып тоќталамыз. Єйтсе де осы уаќытќа дейін б‰кіл єлемде ѓана, мысалы, кµпшілік маќ±лдаѓан геологиялыќ карта сияќты геоморфологиялыќ картаныњ бірыњѓай шартты белгілері єлі к‰нге дейін жоќ екендігін атап µту ќажет. Геоморфологиялыќ карта т‰сіру жµнінен едєуір дењгейге жетіп дамыѓан ТМД елдерінде де т‰сірім масштабты геоморфологиялыќ карталардыњ бірыњѓай ќ±растырылѓан шартты белгілері жоќ.

Сонда да, єр т‰рлі ѓылыми зерттеу, µндірістік, геологиялыќ жєне географиялыќ мекемелер ж±мыстарыныњ тєжірибесіне негіздей отырып, жалпы геоморфологиялыќ карталардыњ шартты белгілерін жасау туралы ±станымдар жµнінде белгілі пікірлер айтуѓа тура келеді.

Жалпы геоморфологиялыќ картада бедердіњ мынадай негізгі сипаттамалапы: оныњ морфографиясы мен морфометриясы, жаралу тегі (генезисі) мен жасы болуы тиіс.

Б±л сипаттамаларды бейнелеу ‰шін сапалы немесе т‰рлі т‰сті фоныныњ єдістері (методы качественного или цветного фона), изосызыќтар (изолиний), сызаттар (штриховки), т‰рлі белгілер (значки), индекстер ќолданылуы м‰мкін.

Аса наќтылы жєне кµрнекті картографиялыќ тєсілі фонды бояу (фоновая закраска). Осы фонды бояумен бедердіњ ењ мањызды сипаттамасыныњ бірі – генезисін бояйды. Осылайша ќаѓаз бетінде єр генезистік бедер пішіндері єр т‰рлі т‰спен боялады, мысалы, тењіз тектік бедер пішіндерін картада кµк т‰спен, эолдыќ – сары, аллювийлік – жасыл, делювийлік – ќызѓылт – сары, кµлдік – кµгілдір т‰спен.

2.Ќазіргі геоморфологиялыќ процестер жєне оларды картаѓа т‰сіру.

Жалпы геоморфологиялыќ карта єдетте ежелгі геоморфологиялыќ процестер арќылы ќалыптасќан бедер пішіндерін ќаѓаз бетіне бейнелейді. Ал, ќазіргі геоморфологиялыќ процестер жоѓарыда айтылѓандай ќазіргі кезде тікелей кµзбен шолып байќалатын процестер. Оларды картаѓа т‰сіру алдында ењ алдымен бір ж‰йеге келтіріп жіктеу ќажет.

Єр т‰рлі ±станымдарѓа негізделген ќазіргі физикалыќ – географиялыќ процестердіњ топтастырылуын кµптеген зерттеушілер ±сынѓан еді.

Н.И.Николаев барлыќ экзогендік физикалыќ-географиялыќ процестерді белдемдікті (зональный) жєне бейбелдемдік немесе интразоналдыќ процестер деп белгілі бір зонаѓа тєн емес кездесетін процестерді атайды. Белдемдік процестерге – ‰гілу, топыраќ т‰зу, мєњгілік тоњ, эолдыќ процестер жєне аѓын сулардыњ єрекеті, ал бейбелдемдік (интразоналдыќ) процестерге – ауырлыќ к‰штерініњ (гравитация), жер беті т±йыќ сулары мен жер асты суларыныњ єрекеті жєне адам єрекеті жатады.

Т.В.Звонкова физикалыќ – географиялыќ процестердіњ жіктеуін олардыњ ќозѓалмалы, динамикалыќ даму ±станымдарына негіздеген. Сонымен бірге осы процестердіњ єр т‰рлі ќ±былыстарѓа жасаѓан єсерлерін жєне олардан ќорѓау шараларыныњ сипаттамасын ±сынѓан.

Инженерлік геологияда эндогендік жєне экзогендік процестермен ќатар эндолитогендік процестер де есепке алынады. Ол тау жыныстарыныњ, адамныњ тікелей ќатысуымен µзгеретін ішкі физикалыќ, химиялыќ ќасиеттерімен ќатар, молекулярлыќ энергияныњ µзгеруіне байланысты. Осы топтастырылудыњ ішінде іс ж‰зінде ењ кµп таралѓаны геоморфологиялыќ процестердіњ генетикалыќ жіктелуі. Б±л жіктелудіњ ерекшеліктерініњ бірі – геоморфологиялыќ процестердіњ пайда болу себептерін, яѓни генезисін тікелей кµрсетеді жєне осы зиянды процестерге ќарсы к‰рес ж‰ргізу ‰шін тура баѓаларын беріп, тиісті шаралар ќолдануѓа м‰мкіншілік туѓызады.

3.Ќазіргі геоморфологиялыќ процестердіњ генетикалыќ жіктелуі.

‡гілу (элювий жєне топыраќ т‰зілу)

Делювийлік (алањдыќ шаю жєне ‰йілу)

Гравитациялыќ (опырылу, жылжу, солифлюкация)

Флювийлік (т±раќты жєне уаќытша аѓын суларыныњ эрозиялыќ жєне аккумуляциялыќ єрекеттері);

Жер саты сулары мен атмосфералыќ жауын-шашынныњ єрекетіне байланысты (карст, батпаќтану, саздану, суффозиялыќ, шымтезек жиналуы)

Тењіздер мен кµлдердіњ жаѓалыќ процестері (абразия жєне аккумуляция).

Эолдыќ процестер (дефляция, корразия, аккумуляция)

Криогендік (аяздыќ ‰гілу, топыраќтыњ бµртіп ±лѓаюы жєне шµгуі).

Гляциалдыќ (м±здыќтыњ экзарация мен лимногляциалдыќ аккумуляциялыќ єрекеті)

Флювиогляциалдыќ (м±здыќ суларыныњ эрозиялыќ жєне аккумуляциялыќ єрекеті).

Лимногляциалдыќ (м±здыќтыќ – кµлдер суларыныњ єрекеті).

Биогендік процестер.

Эндогендік процестер:

Ќазіргі ќозѓалыстар єсерінен жер ќыртысыныњ тік баѓыттаѓы жєне жазыќ баѓыттаѓы ыѓысуы.

Жер сілкіну ыќпалынан тау жыныстарыныњ опырыла ќ±лауы, жылжымалар ќ±былыстарыныњ ќалыптасуы, айырылымды жєне ‰зілмелі деформацияларыныњ пайда болуы.

Жанартау єрекеті (жанартаулардыњ атќылап ќопарылуы жєне аккумуляциялыќ єрекеті).

Пайдалы ќазбаларды µндіру барысында єр т‰рлі аккумуляциялыќ, яѓни ‰йінділердіњ (террикондардыњ) пайда болуы немесе ашыќ тєсілмен µндіргенде біршама ауќымды ќазынды – ашыќ кеніштердіњ ќалыптасуы.

Инженерлік – ќ±рылыстарды, сонымен ќатар елді – мекендерді салу барысында аумаќты тегістеу жєне топыраќ ‰йінділерініњ т‰зілуі, ќоќысты жерлердіњ пайда болуы, урбанландшафттардыњ дамуы.

М±най мен газ ќ±бырларын бойлай топыраќ жамылѓысыныњ б±зылуы.

Темір мен тас жолдарын жаѓалай жыра-жырмалардыњ пайда болуы.

Агрогендік процестер – жыртылѓан жерлерде эрозиялыќ єрекетініњ артуы, алањдыќ шаю жєне ‰йілу, топыраќ деградациясы, шањѓыту, шµл ќ±былыстарыныњ байќалуы.

Генетикалыќ ±станымына жіктелген ќазіргі геоморфологиялыќ процестер мынадай тєсілмен картаѓа т‰сіріледі. Алдымен бедер элементтері мен пішіндері категориясын белгілеп, олардыњ ќазіргі кездегі ќарќындылыѓын айыру ќажет. Мысалы, делювийлік беткейлердегі єр ќарќынды делювийлік шайылу мен ‰йілу процестері, тењіз жаѓалауындаѓы абразия процестері, суффозиялыќ процестер. Содан кейін осы процестердіњ ќарќындылыѓын т‰рлі – т‰сті µњмен (фонымен) немесе сызат белгілермен карта бетінде бейнелеу. М±нда бейнелеу тєсілі де єр т‰рлі болуы ыќтимал. Бірінші вариантта т‰рлі т‰сті µњмен ќазіргі геоморфологиялыќ процестердіњ генетикалыќ т‰рін, ал т‰стердіњ ќоюлыѓымен – олардыњ ќарќындылыѓы. Екінші вариантта ќазіргі процестердіњ ќарќындылыѓы єр т‰спен, сызатты белгілермен олардыњ генетикалыќ т‰рін, мысалы, ењ ќауіпті процестерін ќызыл т‰спен, ал бояу ж‰рып жатќан процестерді – жасыл т‰спен бояйды.

Геоморфология Жердіњ немесе оныњ жекелеген аймаќтарыныњ бедер ерекшеліктерін, сол пішіндердіњ ќалыптасу тегін, сырт бейнесін, даму жєне таралу зањдылыќтарын зерттейтін геологиялыќ – географиялыќ ѓылым.

Геоморфология біздіњ планетамызды зерттейтін ѓылымдарыныњ бірі болѓандыќтан, жер бетініњ пайда болуын, оныњ дамуын жєне ќ±рылымын танып білу барысында µзініњ едєуір ‰лесін ќосуда, сондыќтан теориялыќ мєселелерді шешу жолында, ол геология, физикалыќ география жєне палеогеография ѓылымдарымен тыѓыз байланысты. Осы теориялыќ мєселелердіњ бірі, жоѓарыда айтылѓандай, жер ж‰зін ќалыптастыратын эндогендік жєне экзогендік процестердіњ µзара єрекеттерін зерттеу.

Жер бетін зерттейтін ѓылым ретінде геоморфологияныњ белгілі бір ќадаѓалайтын обьектісі – бедер жєне б±л ѓылым дамымайынша жердіњ ќ±рылымы мен тарихы туралы теориялыќ талдау жасауѓа м‰мкіншілік жоќ, б±л геология, биология, физикалыќ география мєліметтерін есепке алмай талдау жасаѓандай болар еді. Сонымен бірге геоморфология зерттеулерініњ едєуір практикалыќ ќолданылуы бар, соныњ ішінде геологиялыќ іздестіру ж±мыстары, шашылымдарды іздестіру жолдары, м±най ќ±бырларын жєне гидротехникалыќ ќ±былыстарды салу жєне т.б.

Соњында айтарымыз, геоморфология басќа ѓылыми мєліметтерге с‰йене отырып, жер бетініњ дамуына жалпы баѓа береді. Ењ алдымен біз планетамыздыњ тектоникалыќ дамуыныњ ќарќынды кезењінде µмір с‰ріп отырмыз. Альпілік тау т‰зілу жєне оныњ жалѓасы жањатектоникалыќ кезењ єлі біткен жоќ. Тектоникалыќ ќозѓалыстармен байланысты бедердіњ едєуір тік баѓыттаѓы жєне жазыќ баѓыттаѓы єсерінен ќарќынды ‰гілу жєне денудациялыќ процестер ж‰зеге асты. Осымен байланысты литосфераныњ ‰стіњгі ќабатыныњ материалы жер бедерініњ гипсометриялыќ жоѓарѓы жерінен (тау µлкелерінен) тµмен ќарай тасымалданып, ойпањ жєне ойпат жерлерге келіп шµгеді.

Ќазіргі кездегі шµгінділердіњ ќ±рылу жылдамдыѓы б±рынѓы геологиялыќ дєуірлермен салыстырѓанда едєуір жоѓары екендігі дєлелденді. Сондыќтан ќазіргі кезењ тек биік тау т‰зілу немесе ‰гілу денудация процестерінен басќа сонымен ќатар аккумуляциялыќ тегістеу заманы да болып саналады. Жер бетініњ осы кезењдегі табиѓаттыњ даму жаѓдайлары мен ерекшеліктерін геоморфологияныњ алањда т±рѓан ѓылыми жєне ќолданбалы мєселелерін шешу жолында еске алу ќажет.

Жоѓарыда айтылып кеткен экзогендік бедер ќ±ру процестерініњ кµбі Ќазаќстан аумаѓында кењ дамыѓан. Соњѓы кездегі антропогендік процестерге байланысты табиѓаттыњ ќуањшылыќ ќ±былыстары (сортањдану, эолдыќ єрекет, ластану) жєне т.б. зиянды ќ±былыстар еліміздіњ кµп аймаќтарында кездеседі. Осы процестерді ѓылыми т±рѓыдан зерттеп, оларѓа ќарсы єрекет ж‰ргізу б‰гінгі к‰нде ењ басты мєселе болып табылады.

Соњѓы кездерде “антропогендік география” жєне “антропогендік ландшафтану” т‰сініктері пайда болады. Олар геоморфологиялыќ ортаѓа адам єрекетініњ єсер етуіне байланысты.

Б±л єрекет бедер ќ±рылысына, оныњ дамуына жєне т±раќтылыѓына єсер етеді. Антропогендік геоморфологияныњ зерттеу нысаны антропогендік (техногендік жєне агрогендік) бедер жєне процестер.

Антропогендік бедерді зерттеудіњ мањызы зор. ¤йткені ол адам єрекетіне байланысты жєне бедерді µзгеріске єкелген процестердіњ жиынтыѓын баѓалауѓа м‰мкіндік береді. Б±л процестердіњ єрекеті мен ізін барлыќ жерлерде байќауѓа болады. Адамныњ шаруашылыќ єрекетініњ нєтижесінде жања бедер пішіндері жєне антропогендік шµгінділер пайда болады, табиѓи процестердіњ сипаты µзгереді. Геоморфологиялыќ процестер дамуында адам єсерініњ пайдасы да зияны да бар. ¤кінішке орай адам єрекетініњ табиѓатќа зиянды жаѓы да аз емес.

Жер бетіндегі бедер пішіндерін µзгерте отырып, осы µзгерудіњ тиімділігін жєне табиѓат ќорѓау шараларын жете зерттеу ќажеттілігін ескертеміз. Ќорѓауды ќажет ететіндер µсімдік, жануар, топыраќ, су, ауа, жер ќойнауы, жер ресурстары, яѓни барлыќ ќоршаѓан орта екендігі баршаѓа мєлім. Оныњ ќатарына бедер де кіреді. Сондыќтан осы табиѓат байлыќтарын ќорѓау жєне кешенді т‰рде тиімді пайдаланудыњ д±рыс жолдарын ќарастырып жоспарлау ќажет.

Адам єрекетінен ќалыптасатын алуан т‰рлі антропогендік бедер пішіндері ќазіргі экзогендік процестердіњ дамуына µзгерістер єкеліп, оныњ баѓыттылыѓы мен ќарќындылыѓына єсер етеді. Сондыќтан да табиѓи процестердіњ жаѓымсыз кµрініс беруімен к‰ресуге жоспарланѓан шараларда міндетті т‰рде табиѓи ќ±былыстардыњ дамуындаѓы антропогендік бедер пішіндерініњ рµлі ескерілуі ќажет. Ќазіргі уаќытта инженерлік – шаруашылыќ кешендер мен табиѓи ж‰йеніњ µзара ќатар µмір с‰ру мєселесі шындыќќа айналып отырѓанда, адам мен табиѓи орта ќарым-ќатынастарын теория жаѓынан ±ќыпты зерттеу мен ѓылыми т±рѓыдан сараптау ерекше мањызды мєнге ие болып отыр.

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі

«Геоморфология» пәні бойынша

1.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

2.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

3.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

4.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

5.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

6.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

7.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

8. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

9. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

10. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

11. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

12. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

6. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

7. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

8. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

9.. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі