Лекция: 30 сағат СӨЖ: 30 сағат обсөЖ: 30 сағат Барлық сағат саны: 90 сағат

Білім және ғылым министрлігі

(Силлабус)

Оқу түрі: күндізгі

Курс: 3, кредит саны 2

Лекция: 30 сағат

СӨЖ: 30 сағат

ОБСӨЖ: 30 сағат
Барлық сағат саны: 90 сағат

Қорытынды бақылау: емтихан Ү семестр

Барлық балл саны: 100 (кредитке)

Құрастырған: аға оқытушы Сариева Шырынкүл Жанботақызы

ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕН

(Силлабус)
«Геоморфология» пәні бойынша
050116 - «География» мамандықтарының студенттері үшін әзірлеген
Оқу-әдістемелік кешен типтік бағдарлама негізінде құрастырылған.

Типтік бағдарламаның индексі:

Оқу-әдістемелік кешен кафедра мәжілісінде талқыланған
№ Хаттама________ «________» 2007 ж

Кафедра меңгерушісі ______________

Әдістемелік кеңесінің төрағасы:_______________________

050116 – мамандығын дайындайтын кафедра

меңгерушісімен келісілген _____________________________


Мазмұны

Алғы сөз …….………………………..................................................

Жалпы мәліметтер ……………………..............................................

Курстың мақсаты мен міндеті .....……………………………………

Курстың пререквизиттері, постреквизиттері .....…………................

Жұмыс оқу жоспарынан көшірме..........................................................

Оқу сабақтарының құрылымы .…………………………....................

Студентке арналған ережелер ..……………………............................

Оқу сағаттарының кредитке сәйкес тақырып

бойынша бөліну кестесі .……….........................................................

Лекция сабақтарының мазмұны ..........................................................

Семинар сабақтарының жоспары .......................................................

СӨЖ жоспары және орындау кестесі ..................................................

ОБСӨЖ жоспары және орындау кестесі .............................................

Студенттердің білімін бақылау түрлері: .............................................

а) бақылау сұрақтары

б) тест сұрақтары

Студенттердің академиялық білімін рейтингтік бақылау жүйесі .........

Пән бойынша оқу процесінің картасы ...……………….........................

Алғы сөз

ОБСӨЖ – оқытушының басшылығымен студенттің өзіндік жұмысы, СӨЖ- студенттердің өзіндік жұмысы.

Оқыту бағдарламасы (Syllabus), семестрдің басында әрбір студентке беріліп, студенттің білімін тереңдетуге, пәнге деген ықыласының артуына, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.

Дәрістің қысқаша жазбасы студентке қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Пәнді толықтай меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.

Тапсырмалар мен жағдайлардың жиынтығы студенттерге кредиттерді тапсыруда пән бойынша өз білімдерін тексеруге және рейтингтік бақылауды тапсыруға, сынақ/емтиханды алуға арналған.
2. Жалпы мәліметтер.
Аға оқытушы Сариева Ш.Ж.

«География» кафедрасы №1 корпус, 4-этаж, 46 кабинет

Телефон: - 229

Кафедрада болу уақыты: 9.00-18.00

Геоморфология – бедердіњ ќ±рылысын, жаралуын, даму тарихын жєне ќазіргі динамикалыќ жаѓдайын зерттейтін ѓылым. Демек, геоморфология зерттеудіњ негізгі нысаны – бедер ќ±рлыќ беті жєне м±хит т‰бі пішіндерініњ жиынтыѓы. Бедердіњ пайда болуына ішкі (эндогендік) жєне сыртќы (экзогендік) процестер єсер етеді. Эндогендік процестерге тау жаралу, жер сілкіну, жанартау єрекеті, тектоникалыќ ќ±былыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер к‰н жылуынан ќуат алады; б±ѓан тау жыныстарыныњ ‰гілуі, жел, аѓынды су, м±здыќ, су толќыны, адам єрекетініњ єсері жатады. Сондыќтан бедер пішіндерін зерттеу ‰шін оларды ќ±райтын тау жыныстарыныњ ќ±рамын, ќасиетін жєне оларѓа єсер ететін процестерді аныќ білу ќажет.

Пәннің міндеті – Эндогендік к‰штердіњ єсерінен жердіњ бір т±сы кµтеріліп, тау мен ќыраттар т‰зіледі, ал екінші т±сында тµмен майысып, ойпаттар пайда болады. Экзогендік к‰штер тауды б±зады, ойпатты жерлерді борпылдаќ материалмен толтырып тегістейді. Б±л екі к‰ш µзара ќарама – ќарсы єрекет жасайды жєне олар єр жерде, єр ќарќында ±дайы болып жатады. Нєтижесінде, осы екі к‰штердіњ µзара ќатынасы єсерінен жер бетінде пайда болѓан ќазіргі бедер пішіндерініњ алуан т‰рін кµреміз. Бедер пішіндерініњ ќай баѓытта дамуы (кµтеріле дамуы немесе керісінше, тµмендей дамуы) – м±ныњ бєрі сол жер ќыртысыныњ ќасиетіне байланысты.

Геоморфологияныњ негізгі ±станымдарыныњ бірі – бедердіњ географиялыќ ќ±рамбµліктерініњ бірі бола т±ра, б‰кіл табиѓатпен тыѓыз байланыста т±тас алынып ќаралуы, ол µзі ѓана µзгеріліп ќоймай, жалпы табиѓаттыњ дамуына єсер етеді.

Жер ќыртысы, атмосфера, гидросфера, биосфера арасындаѓы ќатынасты аныќтайтын болѓандыќтан, геоморфология, геология, геоботаника, гляциология, топыраќтану ѓылымдарымен де тыѓыз байланысты.
4. Курстың пререквизиттері және постреквизиттері

№	Пререквизиттер (пәннің алдында міндетті түрде игерілуге қажетті пәндер)	Постреквизиттер (пәннен кейін өткізілетін, осы пәнге сүйенетін пәндер)
1	Мектеп бағдарламасына сәйкес Құрлықтар мен мұхиттар географиясы	Ландшафттану Шетедлдік Орта Азия елдері географиясы
2	Жалпы жер тану	Қазақстанның физикалық географиясы

5. Жұмыс оқу жоспарынан көшірме

Кредит саны	Жалпы сағат саны	Оның ішінде			Семестр	Қорытынды бақылау
		Лекция	СӨЖ	ОБСӨЖ
№1кредит	90	15	15	15	5 сем	Емтихан
№2кредит		15	15	15

6. Оқу сабақтарының құрылымы:
Жұмыс бағдарламасында сағаттар оқу жұмыстары түрлеріне қарай бөл-інген: лекция, семинар, ОБСӨЖ (оқытушының бақылауындағы студенттің өзіндік жұмысы), СӨЖ (студенттің өзіндік жұмысы), ЛБС-лабораториялық сабақтар.

Лекция – студентке тақырыпты игеруде неге назар аударуына бағыт береді.

Пәнді толық меңгеру үшін студент ұсынылған әдебиеттердің барлығымен жұмыс істеуі қажет

Материалды сабақ үстінде оқытушының көмегімен оқып меңгеру.

Оқытушы тақырыпқа сәйкес студенттің білім деңгейін тексереді, бақылайды.

СӨЖ-студенттің өзіндік жұмысы. Студент СӨЖ тапсырмаларын кестеге сәйкес белгіленген мерзімде оқытушыға тапсыруға міндетті.

Лабораториялық сабақтарда студент теориялық қорытындыларын, яғни, теория мен тәжірибе бірлігін анықтап, құрал-жабдықтарды құраст-ыруға, пайдалануға дағдыланады, тәжірибе кезінде алынған нәтижелерді талдауды, теориямен сәйкестеліп дәлелдеуді үйренеді.
7. Студентке арналған ережелер (Rules):
Сабаққа кешікпеу керек.

Сабақ кезінде әңгімелеспеу, газет оқымау, сағыз шайнамау, ұялы телефонды өшіріп қою керек.

Сабаққа іскер киіммен келу керек.

Сабақтан қалмау, науқастыққа байланысты сабақтан қалған жағдайда деканатқа анықтама әкелу керек.

Жіберілген сабақтар күнделікті оқытушының кестесіне сәйкес өтелін-еді.

Тапсырмаларды орындамаған жағдайда қорытынды баға төмендетіледі.

«Геоморфология» пәні бойынша

Жетісай – 2007 ж

№ 1 кредит

1.Геоморфологияның зерттелу нысаны

2.Бедер туралы ұғым

3.Геоморфологияның даму тарихы

Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.
б) қосымша

1. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

2. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

3. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

4. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.
Лекцияның мәтіні:

Геоморфология (гр. ge-жер, morphe – пішін, logos – білу, тану) – бедердіњ ќ±рылысын, жаралуын, даму тарихын жєне ќазіргі динамикалыќ жаѓдайын зерттейтін ѓылым. Демек, геоморфология зерттеудіњ негізгі нысаны – бедер (франсуз тілінде reliev – дµњестілік) – ќ±рлыќ беті жєне м±хит т‰бі пішіндерініњ жиынтыѓы. Бедердіњ пайда болуына ішкі (эндогендік) жєне сыртќы (экзогендік) процестер єсер етеді. Эндогендік процестерге тау жаралу, жер сілкіну, жанартау єрекеті, тектоникалыќ ќ±былыстар т.б. жатады. Экзогендік процестер к‰н жылуынан ќуат алады; б±ѓан тау жыныстарыныњ ‰гілуі, жел, аѓынды су, м±здыќ, су толќыны, адам єрекетініњ єсері жатады. Сондыќтан бедер пішіндерін зерттеу ‰шін оларды ќ±райтын тау жыныстарыныњ ќ±рамын, ќасиетін жєне оларѓа єсер ететін процестерді аныќ білу ќажет.

Эндогендік к‰штердіњ єсерінен жердіњ бір т±сы кµтеріліп, тау мен ќыраттар т‰зіледі, ал екінші т±сында тµмен майысып, ойпаттар пайда болады. Экзогендік к‰штер тауды б±зады, ойпатты жерлерді борпылдаќ материалмен толтырып тегістейді. Б±л екі к‰ш µзара ќарама – ќарсы єрекет жасайды жєне олар єр жерде, єр ќарќында ±дайы болып жатады. Нєтижесінде, осы екі к‰штердіњ µзара ќатынасы єсерінен жер бетінде пайда болѓан ќазіргі бедер пішіндерініњ алуан т‰рін кµреміз. Бедер пішіндерініњ ќай баѓытта дамуы (кµтеріле дамуы немесе керісінше, тµмендей дамуы) – м±ныњ бєрі сол жер ќыртысыныњ ќасиетіне байланысты. Геоморфологияныњ негізгі ±станымдарыныњ бірі – бедердіњ географиялыќ ќ±рамбµліктерініњ бірі бола т±ра, б‰кіл табиѓатпен тыѓыз байланыста т±тас алынып ќаралуы, ол µзі ѓана µзгеріліп ќоймай, жалпы табиѓаттыњ дамуына єсер етеді. Жер ќыртысы, атмосфера, гидросфера, биосфера арасындаѓы ќатынасты аныќтайтын болѓандыќтан, геоморфология, геология, геоботаника, гляциология, топыраќтану ѓылымдарымен де тыѓыз байланысты.

Соњѓы кездегі жер туралы ѓылыми зерттеулерде “биосфера” деген т‰сінік кењ таралѓан. Биосфераны жердіњ б‰кіл органикалыќ тіршілігініњ жиынтыѓы деуге болады. Б±л ќабат атмосфераныњ тµменгі 10-12км бµлігін (тропосфераны), гидросфераны, жер бетін жєне литосфераныњ беткі ќабатын ќамтиды. Осы ќабатты ќ±райтын тірі жєне µлі организмдер бедер ќалыптасуында тікелей ерекше биогендік бедер пішіндерді жєне геологиялыќ шоѓырларды т‰зеді немесе жанама т‰рде тау жыныстарыныњ химиялыќ, физикалыќ ќасиеттеріне жєне планетамыздыњ ауа, су ќабаттарыныњ µзгеруіне єсер тигізеді.

Жоѓарыдаѓы айтылатын т‰сініктерге негіздей отырып, бедер ±ѓымын ќосымша аныќтауѓа болады. Геоморфологиялыќ зерттеулердіњ нысаны бола т±ра, бедер планетамыздыњ жер ќыртысы, су, ауа жєне биологиялыќ ќабаттарыныњ к‰рделі сипаты µзара ќарым – ќатынастары нєтижесінде пайда болѓан.

2.Жер ќ±рылысында бедер туралы айта кететін ерекшеліктердіњ бірі: жер шарыныњ єр ќабаттарын бµле т±ра, ол, сонымен ќатар, жердіњ беті, литосфера, атмосфера, гидросфера жєне биосфера ќабаттарыныњ бір – бірімен µзара єрекеттесетін ортасы.

Бедер, географиялыќ ландшафтыњ жєне географиялыќ ортаныњ негізгі бµліктерініњ бірі. Сондыќтан бедер географиялыќ ортаныњ µзге ќ±рам-бµліктерімен бірге зерттелуі тиіс. М±ныњ µзі геоморфологиялыќ физикалыќ географиямен жєне басќа географиялыќ ѓылымдармен тыѓыз байланысты екендігін кµрсетеді.

3.Геоморфологияныњ даму тарихы жайлы ќысќаша мєліметтер.Кµне грек ѓалымдары біздіњ жыл санауымызѓа дейінгі ІІІ-ІІ ѓасырлар арасында Жердіњ шар тєрізді екендігін аныќтаѓан жєне оныњ шењберін есептеуге тырысќан. Б±л сол кездегі антик єлем ѓалымдарыныњ зор мањызды жетістігі деп санауѓа болады. Орта ѓасырлыќ парсы ќ±жаттарында біздіњ кењ байтаќ ќазаќ даласын Дешти-и Ќыпшаќ (Ќыпшаќ даласы) деп атаѓаны бєрімізге мєлім. Атаќты араб саяхатшысы Ибн-Батута ХІV ѓасырдыњ 30-шы жылдарында Алтын Орда астанасы Сарай Беркеден Хорезм еліне сапар шеккенде ќырыќ к‰н бойы Каспий мањы ойпатымен ‡стірт жазыѓы арќылы ж‰ріп, µзініњ кµрген жерін “Ибн-Батута саяхаты” деген кітабында сипаттаѓан.

Ењ алѓаш бедердіњ даму зањдылыќтары XVIII ѓасырдыњ орта шенінде белгілі орыс ѓалымы М.В.Ломоносовтыњ ењбектерінде ќаралѓан. 1763жылы жарыќ кµрген “Жер ќабаттары” деген ењбектерінде ол геологиялыќ ќ±рылымдар жєне жер ќыртысы мен бедердіњ дамуы туралы µз т±жырымдарын келтірген.

М.В.Ломоносов бедердіњ дамуы ішкі жєне сыртќы к‰штердіњ єсерінен болатындыѓын атап кµрсетті, б±л аныќтама б‰гінге шейін басты ±станымдардыњ бірі ретінде т‰сіндіріледі. Автор б±л ж±мысында жердіњ ішкі к‰штердіњ єсерінен пайда болѓан бедер пішіндеріне кµбірек кµњіл бµлген.

М.В.Ломоносов тербелмелі ќозѓалыстардан тењіздердіњ трансгрессиясы мен регрессиясы жєне тењіз жаѓаларыныњ бедер пішіндерініњ пайда болуын, ал кµтерілу мен иіліп тµмен т‰суі нєтижесінде таулар мен ойыстардыњ пайда болѓанын т‰сіндірді. Сыртќы к‰штерге, жоѓарыда аталѓандай, жел, жањбыр, µзен сулары, тењіз толќындары, м±здыќ т.б. єрекеттер енгізілді. М±нда аѓын судыњ эрозиялыќ жєне аккумуляциялыќ єрекеті бедердіњ µзгеруіне ‰лкен єсерін тигізетіндігі айтылѓан. Сонымен, М.В.Ломоносов ењбектеріне ќарап оны геоморфологияныњ негізін ќалаушы деп толыѓымен айтуѓа болады. Біраќ ол кезде оѓан ешкім кµњіл аудармады, м±ныњ µзі аталѓан саланыњ єрі ќарай дамуына ќолбайлау жасады.

ХІХ ѓасырдыњ орта кезінде Ш.Уєлиханов пен П.П.Семенов – Тянь-Шаньский алѓаш рет Іле Алатауыныњ орографиялыќ сипаттамасын берді.

Геоморфология ХІХ ѓасырдыњ соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында дербес ѓылым болып ќалыптаса бастады. Ол кезде геоморфологияда екі баѓыт болды: бірі – американ ѓалымы В.Дэвис бастаѓан геоморфология зањдарын географиялыќ оралымдарѓа (циклдерге) баѓындыру теориясы; екіншісі – неміс ѓалымы В.Пенк ±сынѓан тау беткейлеріне морфологиялыќ талдау жасау арќылы жер ќыртысы ќозѓалыстарыныњ зањдылыќтарын аныќтау теориясы.

Жер ќыртысыныњ єр бµлігініњ ењ алдымен биіктеп, жоѓары кµтерілуінен таулар пайда болуын жєне одан кейін бірќалыпты тµмендеуіне сєйкес жазыќќа айналуын В.Дэвис географиялыќ оралым (цикл) деп атайды. Дэвистіњ айтуы бойынша, єр орлым бір пішіндерден екіншісіне ж‰йелі т‰рде алмасып т±рады. Б±л оралымныњ ерте кезењін В.Дэвис жастыќ кезењі (стадия юности), орта кезењін – ќалыптасќан жетілу кезењі, ал соњѓысын шµгу кезењі (стадия дряхлости) деп атайды. Соњѓы кезењді автор пенеплен (фр.peneplaine – жазыќќа ±ќсас) деп атаѓан.

В.Дэвис жер бедеріне єр т‰рлі факторлардыњ єсер ететіндігін дєлелдейді, олар – тектоникалыќ, аѓын судыњ, м±здыќтыњ, желдіњ жєне таѓы басќа єрекеттердіњ єсері.

В.Дэвистіњ теориясы геоморфологияныњ ѓылыми пєн болып ќалыптасуындаѓы алѓашќы кезењ болып табылады. Д‰ние ж‰зіндегі кµп елдердіњ геологтары мен географтарына осы теория ‰лкен єсерін тигізді, ол осы уаќытќа дейін µз мањызын жоѓалтќан жоќ. Дей т±рѓанмен, оныњ зерттеулерініњ кейбір кемшіліктері де болѓандыѓын ескерген жµн. Олардыњ алѓашќысы – бедердіњ оралымды дамуы табиѓатта болмайтын бір пішіндердіњ екіншісіне ќайта – ќайта т±йыќ т‰рде ќайталанып отыруы. Дэвис ењбегініњ екінші кемшілігі – тектоника мен бедер арасындаѓы µзара ќарым – ќатынастыњ м‰лдем сµз болмауы. Ал шынында, б±л екі процесс єр жерде, ±дайы ќосарласа ж‰ретіні белгілі. Дэвис ењбегініњ таѓы бір кемшін т±сы – ол бедер дамуыныњ к‰рделі процестерін мейлінше жењілдетіп, жай ѓана с±лба (схема) т‰рінде келтірген.

Басќа ѓалымдардыњ ішінде геоморфология ѓылымыныњ дамуына µзініњ едєуір ‰лесін ќосќан – неміс ѓалымы Вальтер Пенк. Ол жер бедерініњ кескіні (профилі) бойынша жер ќыртысы ќозѓалысын сипаттау ‰шін тектоникалыќ ќозѓалыс жєне денудация арасындаѓы ќарым – ќатынас єрекеті нєтижесінде ќалыптасќан тау беткейлерініњ дамуын толыќ ќарастырды. Ол тау беткейлерін ‰ш т‰рге бµлді: тік беткей (прямой склон). Егер де жер ќыртысыныњ кµтерілуі сыртќы к‰штердіњ єсеріне, яѓни денудация процесіне тењбе – тењ болса, онда тік беткейлер ќалыптасады, егер де ‰гілу процесі тектоникалыќ кµтерілуден басым болса, онда ойыњќы иілген беткейлер болуы м‰мкін, ал керісінше жаѓдайда, яѓни денудация процесі тектоникалыќ кµтерілуден артта ќалып отырса, дµњестене иілген беткейлер жиі кездеседі.

В.Пенк ѓылымѓа бірнеше жања ±ѓымдарды енгізді. Олар беткейлер экспозициясыныњ жањаруы, жергілікті базис, эрозия т.б. Ол ќ±рлыќ бедерініњ денудациялыќ даму т±жырымдамасын ±сынды. М±нда таулы аймаќтардаѓы жазыќтану процестерініњ єсері, В.Дэвис айтќандай “жоѓары” жаѓынан емес, “б‰йір” жаѓынан жазыќ баѓытта ж‰зеге асады. Тегістелу процестері тау беткейлерініњ аѓын су мен атмосфера агенттерініњ єсерінен параллельді кейін шегінуі арќылы, яѓни µзендердіњ су алабын бµліп т±ратын суайрыќ ќыраттар жан – жаѓынан жуылып – шайылып, аласањќырап, сонымен ќатар ањѓарлардыњ геометриялыќ тµмен дењгейде сєл ењкіш келген жазыќ – пениплен ќалыптасады.

№2 лекция.