Лекция жocпapы: Кеңестік кезеңдегі қазақ мәдениеті XX ғасырдағы қазақ ғалымдары XX ғасырдағы қазақ өнері

№6 Лeкция caбaғының тaқыpыбы: XX ғасырдағы қазақ мәдениеті 
Лекция жocпapы:
1.Кеңестік кезеңдегі қазақ мәдениеті 
2. XX ғасырдағы қазақ ғалымдары 
3. XX ғасырдағы қазақ өнері 
 
Лeкцияның оқыту нәтижелері:
- әлеуметтік және тұлғаралық қатынастар, тіл, мәдениет, саяси бағдарламалар, қазақ қоғамының 
әртүрлі кезеңде дамуы туралы ақпаратты нақтылау және негіздеу; 
- 
қазақстандық қоғамдағы этикалық және құқықтық нормалар, қоғамдық, іскерлік, мәдени 
құндылықтар жүйесіне тең келетін түрлі қарым- қатынастағы әртүрлі жағдайларды сараптау;
- 
нақты мәселелерді талдау үшін әдіснамалық таңдауды негіздеу және қоғамды зерттеудің 
әртүрлі жолдарын айыра білу
; 
-
ғылымның әлеуметтік-гуманитарлық түрі немесе басқа да ғылымдар саласында қоғамдағы 
нақты жағдай қатынасын бағалау, болатын қауіп-қатерді ескере отырып оның даму болашағын 
жобалай алу
; 
– 
түрлі қарым-қатынас аясында зерттеу жобалық қызметтерін жүзеге асыра алу, қоғамдық бағалы 
ілімді түрлендіру (генерациялау), оны жобалау; 
Лeкция мәтiнi:
1. Кеңес өкіметі орнауымен бір мезгілде мәдениетті қайта құру шаралары жүзеге асырыла 
бастады. Елде ағарту ісін дамытуға баса назар аударылды. Қазақтың ұлт зиялылары 
шығармашылық тұрғыда табысты еңбек етіп, мәдениетті жаңғыртуға зор үлестерін қосты. 
Сонымен қатар, қазақ мәдениетінің жоғары дәрежеде дамуында қазақтың баспасөзінің дүниеге 
келуі маңызды роль атқарады. Баспасөзде қазақ ауылдарындағы оқу-ағарту жұмыстары, әйел 
теңдігі, отырықшылық өмір салтына көшу, сонымен қатар Мемлекеттік Думаға қатысу жөніндегі 
саяси мәселелер көтерілді. Айқап,Қазақ және т.б. газет-журналдар қазақтың қоғамдық санасының 
оянуына және ұлттық мәдениеттің дамуына үлкен үлес қосқан. Қазақ тіліндегі окулықтар 
жазылды. Мұндай окулықтардың авторлары қазақ зиялыларының өкілдері - А. Байтұрсынов, Ж. 
Аймауытов, С. Сейфуллин болды. ХХ ғасырдағы Қазақстандағы тарихи-қоғамдық жағдайлардың 
өзгерістеріне сай әдебиет те өз кезегінде солармен үндесе келіп, замананың көкейкесті 
мәселелерін көтеріп, қоғамдық өмірдің көркем суретін жасауға ұмтылды. ХХ ғасырдың бас 
кезіндегі әдебиет сыншыл реализмдік бағыт алды. Сыншыл реализм ерекшеліктері М. Сералин, 
С.Торайғыров, С. Көбеев, т.б. шығармаларынан нақты көрініс тапты. Сөйтіп бұл кезеңде Абай 
реализмінің дәстүрі дами түсті. Сондай-ақ осы кезеңдегі қазақ әдебиеті тарихи-әлеуметтік 
қайшылықтарды көрсетіп қана қоймай, отаршылдыққа қарсы бағытталған күрескерлік ұлт-
азатшыл идеяларды да алға тартты. Әдебиет дамуының бұл ерекшеліктерін Ахмет Байтұрсынов, 
Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, т.б. шығармаларынан байқаймыз. Олардың шығармалары 
ресейлік отаршылдыққа, қоғам өміріндегі надандыққа, әлеуметтік теңсіздікке қарсы бағытталды. 
2. Қазақстанды ғылыми тұрғыдан зерттеуде Орыс географиялық қоғамы елеулі рөл атқарды. 
Қоғамның Қазақстанда, онымен шекаралас аумақтарда — Орынборда, Омбыда, Семейде және 
Ташкентте бөлімдері мен бөлімшелері ашылды. 
Әрине, ширек ғасырға созылған бүкіл осы кезеңді тек қара бояумен суреттеуден аулақпыз. 
Қазақстанда кеңес өкіметі жылдарында мәдени салада едәуір жетістіктер де болды. Партия 
саясатын түсіну үшін елге «көзі ашық», сауатты азаматтар керек еді. Ресей сияқты бұрын негізінен 
сауатсыз империяда халыққа білім беру жүйесі бірталай табыстарға жетті. Әрбір одақтық 
республика өз Ғылым Академияларына, мемлекеттік университеттеріне, институттарына ие 
болды. Жоғары басқару жүйелері негізінен орыстарға сүйенгенімен «жергілікті ұлт өкілдеріне» 
мұқтаж еді. Оларды даярлау Ресейдің орталық аудандарында жүргізілді. Мұның нәтижесінде 
көптеген ұлт өкілдерінің еуропалық мәдениет және білімге қолдары жетті. Баспасөз, газет-
журналдар шығару, радио хабарларын тарату, теледидар, кезінде «отарба», «сиқырлы машина» 

деп жүретін ауыл тұрғындарына жете бастады. Қазақстанның мәдени өмірінде ұлттық опера, 
балет, драма, симфониялар пайда болып, ауқымы кеңи түсті. Қазақ бұлбұлы Күләш Байсейітова, 
шебер биші Шара, кәсіпқой сахна жүлдыздары Серке Қожамқұлов, Қалибек Қуанышбаев, Шәкен 
Айманов т.б. өз өнерлерімен халық дәстүрін жаңа заманға лайықты жалғастыра білді. XIX 
ғасырдың ортасынан кейін қалыптаса бастаған жазба әдебиеті де кеңес Өкіметі жылдарында 
біршама табыстарға жетті. Сәкен Сейфуллин, Мұхтар Әуезов, Сәбит Мұқанов, Бейімбет Майлин, 
Мұқағали Мақатаев сияқты көптеген ақын-жазушылар, социалистік реализм мен тап күресі 
идеологиясының шеңберінен шығып, өз шығармаларында халықтың көңіл-күйін, арман-тілегін, 
тыныс-тіршілігін шебер суреттей білді. Осы жылдары қазақ халқының мәдени тарихын зерттеп-
білуге бағытталған біршама әрекеттер жасалды. Бұл ретте қазақ эпосының негізінде 
көрермендерге ұсынылған «Қыз Жібек», «Айман — Шолпан», «Қозы Көрпеш — Баян сұлу», «Ер 
Тарғын», «Қалқаман — Мамыр» сияқты опера, көркем фильм, балеттерді атап өтуге болады. 
Тарихи ескерткіштерді қорғау, сақтау, Қазақстан тарихын көрсету мақсаттарында республикада 
көптеген мұражайлар ұйымдастырылды. 80-жылдарда республикада 47 мұражай, оның ішінде 29 
өлкетану, 5 тарихи-мемориалдық, 4 әдеби-мемориалдық, 4 өнертану, 1 этнографиялық музей 
жұмыс істеді. Алайда тоталитарлық жүйе Қазақстан халықтарының мәдени толысуына ынталы 
емес еді. Мұны, әсіресе, мәдениеттің өзегі тіл мен дінге байланысты жүргізілген саясаттан көруге 
болады. «Феодализм мен алғашқы қауымдық құрылыс қалдықтарымен күресуді» желеу еткен 
Орталық 20-жылдардан бастап мешіт пен медресе мүлкін тәркілеп, діни өкілдерді қуғынға 
ұшыратты. Ондаған түрік халықтары алдымен латын, кейін славян алфавитіне көшірілді. 1927—
1928 жылдары билер соты жойылып, дәстүрлік заңдар жарамсыз деп жарияланды. Мәдениеттің 
таза партиялылығын жоғарыдан бақылаушы ұйымдар қатты қадағалап отырды. Баслит (цензура) 
мен Басрепертком баспасөз бен театрларда социализм идеяларына сәйкес келмейтін шығармаларға 
тыйым салды. 1991 жылдан бастап Қазақстан — тәуелсіз мемлекет. Ата заң бойынша, ол қазақ 
халқының өзін-өзі билейтін елі және басқа этникалық топтарға тең құқықтықты қамтамасыз етеді. 
Екі ғасырдан артық қилы заман Бұғалығын басынан өткізген ел енді ғана өзіне тән мәдениет пен 
өркениетті қалыптастыруға мүмкіндік алды.3. Музыка әр қазақтың қанында өмір сүреді. Ақындар 
жыры - қазақ мәдениетінің символы, көшпенділердің рухы мен тілектерінің бейнесі. Ақындар - 
тарихи жадтың тасымалдаушылары, олар ұлттық батырларды жырлады, осылайша ұлттық 
ерекшелік пен қадір-қасиетті қалыптастырды. Олар ұлттық жадыны, дәстүрлер мен әдет-
ғұрыптарды сақтаушылар болды. Сондықтан оларды халық құрметтеді, құрметтеді, оларды 
тыңдады. 
ХХ ғасырдың басында қазақ музыкалық өнері осындай халық ән жазушыларының 
шығармашылығымен ұсынылған: Нұрпейіс Байғанин; Жамбыла Жабаев; Кенен Әзірбаев; Иса 
Байзақов; Балуан Шолақ; Үкілі Ыбырай. Олардың барлығы тек орындаушылар ғана емес, 
композиторлар 
да 
болды. 
Олардың 
қатарында 
талантты 
домбырашы-импровизатор, 
Құрманғазының ізбасары, «Көңіл ашар» күйінің авторы Дина Нұрпейісова бар. Майра 
Шамсутдинова 20 ғасырдың басындағы қазақ орындаушылары арасында ерекше танымал болды. 
Жоғары вокалдық диапазоны үшін оған «бұлбұл» деген лақап ат берілді. Оның шығармашылық 
өзін-өзі тануында этнограф және композитор А.Затаевичпен кездесуі мен ынтымақтастығы ерекше 
маңызды болды. Ол Мираға арнайы оннан астам әндер жасады. Олар халық композиторларының 
әуендері мен әуендеріне негізделген. А.Затаевич қазақ халқының мыңнан астам әндерін жинап, 
1925 жылы жарыққа шығарды. Кеңестің басшылары әннің қазақтардың рухани дамуы үшін 
маңыздылығын жақсы түсінді. Сондықтан 1920 жылдардың басында: ақындар митингі өткізілді; 
музыкалық топтардың қызметін басқаратын оқу комитетінің музыка бөлімі құрылды; 1922 жылы 
Қарқаралы халық әншілерінің байқауы өткізілді; Мемлекеттік музыкалық театр ашылды, оның 
сахнасында М.Әуезовтің «Айман-Шолпан», Б.Майлиннің «Шұға», Е.Брусиловскийдің «Ер 
Тарғын» спектакльдері сәтті қойылды. 1930 жылдардың басында. театр өнері белсенді дамып 
келеді. Қызылордада алғашқы кәсіби театр ашылды. Мұнда З.Атабаева, М.Әуезов, 
Қ.Жандарбеков, С.Қожамқұлов, Қ.Қуанышбаев, Ж.Шанин және басқалар сияқты режиссерлер мен 

актерлер жұмыс істейді. Кейіннен Қазақ академиялық драма театры, корей театры және ұйғыр 
музыкалық-драма театры ашылды. театр. ХХ ғасырдың басында Қазақстан кескіндемесі өзінің 
қалыптасу кезеңінен өтеді. 30-шы жылдары. (1935) ұлттық галерея құрылды, онда А.Қастеев, 
А.Исмаилов, К.Ходжиков, Х.Ходжиковтың суреттері ұсынылды. Қазақ кескіндеме дәстүріне 19 
ғасырдағы орыс реалист суретшісі Н.Хлудов әсер етті. ХХ ғасырдың басындағы қазақ 
кескіндемесі акварельдік эскиздермен және табиғаттан жазылған очерктермен бейнеленген, 
шынайы және өмірді растайды.