Ғылым және ғылым философиясы
жүктеу/скачать 28.49 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Кілт ұғымдар
|
1.6 Ғылым және ғылым философиясы 1 Қазіргі ғылымның жетістіктері және оның себептері. Әдіс ұғымы. Әдіс мәселесі. Танымның негізгі әдістері. 2 Ғылым ұғымы, әлеуметтік мәні. Ғылыми таным ұғымы. Ғылыми таным әдістері және және ғылыми ақиқат ерекшелігі. 3 Ғылым құндылықтары. Ғылымды білім, қызмет және әлеуметтік институт ретінде талдау. Ғылым және техника, арақатынасы. 4 Ғылымдардың классификациясы: Аристотель, әл-Фараби, Ф.Бэкон, Г.Гегель, О.Конт. Шоқан Уәлихановтың ғылым дамуына қосқан үлесі. 5 Қоғам өміріндегі ғылымның рөлін бағалаудағы қайшылықтар. Сциентизм және антисциентизм. 6 Қазіргі ғылым және этика. Отандық ғылым мен білімнің дамуындағы «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы. Кілт ұғымдар: ғылым, ғылыми таным, білім, әдіс, демаркация, сциентизм, антисциентизм, ғылым философиясы, техника философиясы 1 Қазіргі ғылымның жетістіктері және оның себептері. Әдіс ұғымы. Әдіс мәселесі. Танымның негізгі әдістері. Бүгінгі күні біз қазіргі қоғамдағы ғылым адам өмірінің көптеген салалары мен салаларында маңызды рөл атқарады деп айта аламыз. Ғылымның даму деңгейі қоғам дамуының негізгі көрсеткіштерінің бірі болып табылады, сондай-ақ бұл – мемлекеттің қазіргі дамуының көрсеткіші. Адамның айналасы – бұл ғылымның жетістіктері. Қоғамды ақпараттандыру қазір кез келген ақпаратты интернетте таба алатын жоғары деңгейге жетті. Әр үйде және кеңседе қазір компьютер, интернет бар. Алайда, ғылым қазіргі кезеңде ғылыми қауымдастық құрылымының ішінде жаңа салаларды құра отырып, осындай проблемаларды шешуге тырысады. Бұл мәселелерді эргономика ғылымы зерттейді. Ол – адамды компьютермен және басқа да машиналармен өзара әрекеттестікте зерттейтін ғылым. Эргономика адамның еңбек қызметін кешенді зерттеумен айналысады, сондықтан көптеген ғылыми пәндерді біріктіреді: физиология, еңбек гигиенасы, Психология және т.б. ғалымдар адам ағзасына жүктемені азайту жолдарын табуға ұмтылады, компьютерде жұмыс істеуге байланысты, жетілдірілген және қауіпсіз техниканы құруға қатысады. Ғылыми танымда ғылыми әдіс үлкен рөл атқарады. Ғылыми әдіс деген не екенін түсіну үшін алдымен әдіс деген не екенін қарастырайық. Кең мағынада әдіс – бұл теориялық және практикалық қызметтің құралдарын (құралдарды, операциялар тәсілдерін және т. б.) ұйымдастыру тәсілі. Кез келген ақылға қонымды іс-әрекет белгілі бір реттеуші қағидаларға бағынады, оларды таңдауына қызметтің нәтижесі айтарлықтай тәуелді болады. Әдіс адамның қызметін оңтайландырады,оны қызметті ұйымдастырудың неғұрлым ұтымды тәсілдерімен қаруландырады. Әдіс (грек. methodos-жол, бағыт) бұл әлемді зерттеу және түрлендіру тәсілі, білімді құру және оны пайдаланудың белгілі бір тәртібі. процесін бағыттау әдісіне мүмкіндік береді. Әдіс ұғымы әдістеме ұғымымен тығыз байланысты. «Методология» (әдістеме) – бұл қызмет әдісі бағынатын заңдылықтар туралы, әдістердің шығу тегі, мәні, олардың тиімділігі туралы философиялық ілім. Әдістеме – қызметтің әрбір нысанында неғұрлым жетілдірілген әдістерді жасау принциптерін тұжырымдауға арналған сала. Ғылыми әдіс таным мен практиканың жанама түрі ретінде де әрекет етеді. Әдіс теория мен тәжірибені біріктіреді, өйткені әлемді танымның тарихи тәжірибесін жинақтайды және ғылыми теориялардың құрылымы бойынша таным Әрбір ғылымның өз әдістері бар. Бірақ философия теория және әдіс ретінде әрекет етеді. Теория – әлемнің белгілі бір саласын түсіндіретін және сипаттайтын білім жиынтығы. Философия тарихында танымның әртүрлі әдістері қалыптасты: диалектикалық, метафизикалық, догматизм, эклектика, софистика, феноменология, герменевтика және т.б. болмыс пен танымның дамуының жалпы заңдары туралы ілім. Диалектика әлемді оның шын мәнінде қозғалыста, дамуында, өзара байланыста бар екендігін түсінеді және зерттейді. Бұл қарама-қарсы әлемді қамтитын ойлаудың икемді, шығармашылық тәсілі. Ежелгі дәуірден бастап диалектиканың әртүрлі түсініктері болды. Гераклит диалектика деп әлемнің тұрақты қозғалысы мен өзгеруін, оған қарама-қайшылықтардың өзара ауысуын түсінді. Сократ пен Платон диалектикада ақиқатты анықтау мақсатында пікірталастыруды, диалог өнерін көрді. Диалектика материализм және идеализм негізінде үйлесімді. Идеалистік диалектиканың өкілі диалектиканың принциптерін, заңдары мен категорияларын қалыптастырған Гегель болды. Материалистік диалектиканың өкілдері неміс ойшылдар К. Маркс және Ф. Энгельс болды. 2 Ғылым ұғымы, әлеуметтік мәні. Ғылыми таным ұғымы. Ғылыми таным әдістері және және ғылыми ақиқат ерекшелігі. Ғылым – әлем туралы объективті білім мен оларды теориялық жүйелеуге бағытталған танымдық қызметтің ерекше түрі. Ғылым – бұл әлем туралы жаңа жүйелі ұйымдасқан объективті және дәлелді білімді әзірлеуге бағытталған танымдық қызметтің ерекше түрі. Ғылыми таным – бұл адам қызметінің ерекше түрі. Әрбір іс-әрекет ретінде таным белгілі бір іс-әрекет құралдарының, таным құралдарының жиынтығына сүйенеді. Ғылыми әдіс – бұл ғылыми ақиқатқа жету үшін таным құралдарын (аспаптар, құралдар, тәсілдер, пәндік және теориялық операциялар және т.б.) ұйымдастыру тәсілі, танымдық қызметтің реттегіш принциптерінің жүйесі. Ғылыми әдіс ғылыми танымды оңтайландырады, дамытады. XVII ғ. жаратылыстану методологиясының негізін қалаушылардың бірі – Ф.Бэконның, ғылыми әдісті қараңғыда адамға жол нұсқайтын шамшыраққа теңеген. Тек дұрыс әдіс ғана шынайы білім алуға, танымдық заттың шынайы көрінісін алуға әкелуі мүмкін. Ғылым анықтамасы кең, әрі күрделі, мәселен, ол әлеуметтік құбылыс ретінде келесі аспектілер тұрғысынан қарастырылуы мүмкін, қараңыз: - ғылым – ерекше қызмет ретінде; - ғылым білім жүйесі ретінде; - ғылым әлеуметтік институт ретінде; - ғылым өндірістік күш ретінде; - ғылым қоғамдық сананың формасы ретінде. Ғылым – білімнің ерекше формасы ретінде келесі белгілермен көрінеді: - тереңдік, мәндік байланыстарды және объективті әлемнің қарым-қатынасын анықтау, осы байланыстар мен қарым-қатынастар тіркелетін ғылым заңдарын қалыптастыру, сондай-ақ ғылыми теорияны құру; - ғылыми білімнің жалпы мәні; - объектінің өзгеруін болжау, болжау; - нәтижелердің қатаң дәлелдемесі мен негізділігі, қорытындылардың нақтылығы; - беделге сілтемелердің болмауы; - үздіксіз өзін-өзі жаңарту; - кәсіби даярланған кадрлардың болуы; - арнайы тілдің және зерттеу әдістерінің болуы; - қатаң құрылымдылық және т.б. Ғылыми танымның негізгі екі деңгейі бар: эмпирикалық және теориялық: 1 Эмпирикалық деңгей – ғылыми зерттеу пәнімен байланысты және екі компонентті қамтитын таным деңгейі (сезімтал тәжірибе: сезім, қабылдау, ұсыну және олардың бастапқы теориялық білімін түсіну, алғашқы ұғымдық өңдеу). Эмпирикалық таным қолданатын зерттеу формалары – бақылау және эксперимент. Негізгі эмпирикалық білім – ғылыми фактіні білу. Бақылау және эксперимент – бұл білімнің эмпирикалық маңызды екі көзі. Бақылау – бұл мақсатты және ұйымдасқан формада жүзеге асырылатын сезімдік таным (фактілерді пассивті жинау). Ол еркін болуы мүмкін, тек адамның көмегімен жүргізіледі немесе аспаптар арқылы жүзеге асырылады. Эксперимент – объектіні, фактіні мақсатты түрде өзгерту арқылы зерттеу (объектінің өзгеруі нәтижесінде оның мінез-құлқын зерттеу мақсатында объективті процестерге белсенді араласу). Ғылыми білім көзі – фактілер. Факт – бұл біздің санамызда тіркелген нақты оқиға немесе құбылыс. 2 Теориялық деңгей эмпирикалық деңгейден кейін әрі қарай факті туралы алынған мәліметтерді өңдеуден тұрады, одан жаңа түсініктерді, идеяларды, тұжырымдамаларды шығарады. Ғылыми танымның негізгі үш формасы бар: мәселе, гипотеза, теория. 1 Мәселе – ғылыми мәселе. Ғылыми мәселе тек логикалық деңгейде пайда болатын таным. Қарапайым сұрақтардан ғылыми мәселе өз затымен, затының мәнділігімен ерекшеленеді Ғылыми мәселе – бұл күрделі қасиеттер, құбылыстар, шындықтың заңдары туралы мәселелер болуы мүмкін. Оларды тану үшін арнайы танымдық ғылыми құралдары қажет , мәселен, түсініктердің ғылыми жүйесі, зерттеу әдістемесі, техникалық жабдықтар және т. б. Ғылыми мәселенің өзінің құрылымы бар: пән туралы алдын ала, ішінара білім және анықталған білмейтін сұрақтар, негізгі танымдық қызметтің бағыты. Сонымен, мәселе – білмеу туралы білім мен білімнің қарама-қайшы бірлігі. 2 Гипотеза – мәселенің болжамды үлгісі, шешімі. Бірде-бір ғылыми проблема дереу қортынды шешім бере алмайды, ол ұзақ уақытты талап етеді. Мұндай шешімді іздеу, гипотезаларды ұсыну, шешім нұсқаларын жасау – ұзақ ізденісті қажет етеді. Гипотезаның маңызды қасиеттерінің бірі – оның көптігі болып табылады, ғылымның әрбір проблемасы толық гипотезаның пайда болуын тудырады, зерттеу жұмысы аяқталғанша ішінен ең ықтимал таңдалып алынады, ары қарай олардың бірін таңдау немесе олардың синтезі жүзеге асырылады. 3 Теория – ғылыми танымның жоғары нысаны. Теорияны құрайтын негіздері: қағидаттар, постулаттар, негізгі логикалары, құрылымы, әдістері мен әдістемесі, эмпирикалық базасы. Теорияның маңызды бөліктері оның сипаттамалық және түсіндірмелік бөліктері болып табылады. Сипаттама – шындыққа сәйкес келетін саланың сипаттамасы. Түсіндіру – сұраққа жауап. Ғылыми танымның зерттеу әдістері жалпы ғылыми әдістер және арнайы, жеке әдістер деп топтастырылған: 1 адамзаттық таным жалпы қасиеттерді, формаларды, болмыстың, бейбітшілік пен адамның заңдарын ескеруі тиіс, яғни танымның жалпы әдісіне сүйенуі тиіс. Бұл диалектика-материалистік әдіс деп аталады. 2 Жалпы ғылыми әдістерге: жалпылау және абстрагирлеу, талдау және синтездеу, индукция және дедукция жатады: Жалпылау – бірліктен жалпы бөлу процесі. Логикалық жалпылама көрініс деңгейінде алынған ұғымға сүйеніп, одан әрі неғұрлым маңызды белгілерді ерекшелейді. Абстрактілеу – елеулі емес заттар мен құбылыстардың елеулі белгілерін ажырату процесі. Барлық адамзаттық ұғымдар, сондықтан зат есімдерді бейнелейтін абстракциялар ретінде әрекет етеді.заттардың белгілері. Талдау – тұтасты бөлікке ойдан бөлу. Синтез – бөліктерді бір бүтін ойға біріктіру. Талдау және синтез – қарама-қарсы ойлау процестері. Алайда, жүргізуші талдау жасайды, себебі ол айырмашылықтар мен қайшылықтарды анықтауға бағытталған. Индукция – ойдың бірліктен ортақ ойға қарай қозғалысы. Дедукция – ойдың ортақ-бірлі-жарым қозғалысы. 3 Ғылым құндылықтары. Ғылымды білім, қызмет және әлеуметтік институт ретінде талдау. Ғылым және техника, арақатынасы. Ұзақ уақыт бойы эпистемология ғылыми таным теориясы және аксиология ретінде құндылықтар теориясы ретінде бір-біріне тәуелсіз болды. Егер ғылыми таным құндылықтардан еркін болса, онда аксиология да оны зерттеудің жеке пәні ретінде қарастыра алмайды. Алайда, ғылым қазіргі заманғы өркениеттің әмбебап құндылығы болып табылады, ол табиғи және әлеуметтік әлемді ұтымды игеруде. Нәтижесінде ғылыми танымның нәтижесі – білім мен шындықтың өзі құндылық болып табылады. Мәдениет пен қоғамның басқа да әлеуметтік институттармен – экономикамен, саясатпен, дінмен және т.б. бір кеңістігінде дами отырып, ғылым олардың әсерін сезінеді, саяси, құқықтық, идеологиялық, діни және басқа да әлеуметтік – мәдени құндылықтардың Елеулі қысымын сезінеді. Осыған байланысты ғылым үшін әлеуметтік институт ретінде бейтарап және әлеуметтік шеттету мүмкін емес. Алайда, ғылымның өз мүдделері (ақыр соңында қоғам мүдделері) бейтараптықтың бір түрін – ғылымның объективтілік пен белгілі бір дербестікті талап ететін білім ретінде бейтараптығын сақтауды талап етеді. Әлеуметтік институт ретінде ғылым тек XVII ғасырда жаңа заман дәуірінде пайда болады, бұл секуляризация үдерістерімен (дін шіркеуі билігінен философия, ғылым мен өнердің кетуі), философиядан бөлінумен және Батыс Еуропада математикалық жаратылыстанудың дамуымен, капиталистік қатынастардың қалыптасуымен және нығаюымен байланысты. Жаңа заман ғылымының қарқынды дамуы капиталистік өндірістің дамуын қамтамасыз ету үшін жаңа іс жүзінде қолданылатын білім алу қажеттілігімен байланысты болды. Әлеуметтік институт ретінде ғылымның пайда болуы мекемелер жүйесінің, ғылыми қоғамдастықтардың, ғылыми зерттеулерді ұйымдастырудың пайда болуымен, сондай-ақ ғылыми қызмет субъектісінің жаңа өндіруімен байланысты. Әлеуметтік институт ретінде Ғылым бірнеше кезеңнен өтті. XVII ғасырда алғашқы ғылыми қауымдастықтар пайда болады,ғылыми мақсаттар мен ғылыми зерттеу қызметіне қойылатын талаптар қалыптасады. Ғылым дербес мәртебеге ие болады. ХІХ ғасырдың басынан бастап Қоғам ғылыми білімнің экономикалық тиімділігін көбірек сезінеді. Ғылым қоғамның өндіргіш күштерінің біріне айналады, ал өндіріске ғылыми білімді енгізу қоғам прогресінің өлшемдерінің бірі ретінде қарастырыла бастайды. «Техника» термині көп мағыналы, грек сөзі techne (алғашқы мағынасы – шеберлік, өнер, кәсіп, қу, құрал, қабылдау) шыққан және одан екі мағынаға ие болды. Бұл, біріншіден, барлық мүмкін құралдар, адам қызметінің құралдары. Техникалық құралдар табиғат заты бола отырып, адамның табиғи жұмыс істейтін органдарының жалғасы болуы тиіс. Органдардың дамуы олардың мамандануына байланысты, сондай-ақ техниканың дамуы техникалық құралдардың функционалдығын арттыру жолымен жасалуда, жүруде. Екіншіден, осы қызметтің тәсілдері мен ережелері «технология»деп аталады (жазу техникасы, қолөнер, соққы және т.б.). Техниканың дамуына қоғам елеулі әсер етеді, ол адамның маңызды қажеттіліктеріне сәйкес белгілі бір техникалық өнімге немесе технологияны Еңбекті жеңілдету үшін, өмірдің жайлылығын арттыру үшін, адамдардың денсаулығы мен қауіпсіздігін және т.б. қамтамасыз ету үшін «тапсырыс» жүзеге асырады. ХХ ғасырдың әскери техникасы жаппай қырып-жою қаруының дамуына байланысты саясаттың сипаты мен формаларын өзгертті. Радио, кино, теледидар және т. б. техникасының өнертабысы мысалы, өнердің жаңа түрлерінің пайда болуына әсер етті, адамзаттың барлық мәдениетіне әсер етті. Техниканың даму проблемасының философиялық мәні адам болмысындағы ғылыми-техникалық прогрестің, жеке тұлғаның сипаты мен қоғамдық қатынастардың қалай әсер ететінін анықтау болып табылады. ХХ ғ. Философтар – Хосе Ортега-и-Гассет, Льюис Мэмфорд, Мартин Хайдеггер және т.б., техниканың адамға үстемдігі туралы, техниканың зор және жұмбақ билігі туралы, қоршаған орта үшін ғылыми-техникалық экспансия алып келетін қауіптілігі және адамзаттың өмір сүру қаупі туралы сөз қозғады. Қазіргі уақытта ғылыми-техникалық прогресс идеясы қазіргі заманның оң құбылысы ретінде бірте-бірте этикалық шектеулерден тыс адамзаттың техникалық қуатының деструктивті күшіне ие деген сыни көзқараспен ауысуда. 4 Ғылымдардың классификациясы: Аристотель, әл-Фараби, Ф.Бэкон, Г.Гегель, О.Конт. Шоқан Уәлихановтың ғылым философиясы. Ғылым тұтас дамып келе жатқан формалар сияқты, бірқатар жеке ғылымдарды қамтиды, олар өз кезегінде көптеген ғылыми пәндерге бөлінеді. Ғылым құрылымын анықтау оның осы аспектісінде ғылымды жіктеу проблемасын қояды. Жиналған білімді жүйелеудің және жіктеудің алғашқы талпыныстарының бірі Аристотельге тиесілі. Ол жіктеудің қарапайым көрінісі мынадай: теориялық, ол танымдық мақсатта жүргізіледі; адамның мінез-құлқына басшылық ететін идеяларды беретін практикалық; шығармашылық, онда таным әдемі нәрсеге жету үшін жүзеге асырылады. Аристотельдің теориялық білімін өз кезегінде (оның пәні бойынша) үш бөлікке бөлді: а) «бірінші философия», (кейіннен» метафизика) - барлық бар, сезім мүшелері үшін қол жетпейтін және ақыл-ойға қонымды сезімдердің жоғары негіздері мен алғашқы себептері туралы ғылым; ә) «математика»; в) физика табиғаттағы денелердің түрлі жағдайын зерттейді. Аристотель өзінің формальды логикасын философиямен немесе оның бөлімдерімен теңдестірмеді,әр түрлі танымның «органоны» деп санады. Ғылымның қоғамдағы ролі күшейген кезеңінде, оны тұтас әлеуметтік-мәдени феномен ретінде (XVI-XVII ғғ.) «Ғылымның Ұлы қалпына келуі» еңбегінде Ф. Бэкон жалғастырды. Бірақ Бэконның ғылымдылық жіктемесі субъектінің ерекшелігіне байланысты келеді. Заттың образы сезу мүшелері арқылы миға кіріп, ізсіз жоғалып кетпейді, ол есте сақталып қалуы мүмкін.Адамның осы қабілеттері, Бэкон бойынша, ғылымды жіктейді. Есте сақтау қабілеті – тарих негізі, ой –поэзия негізі, сана – философия негізі. Адамның танымдық қабілетіне (жады, ақыл-ой және қиял сияқты) байланысты ол ғылымды үш үлкен топқа бөлді: 1 Тарих фактілердің сипаттамасы ретінде, оның ішінде табиғи және азаматтық; 2 Теориялық ғылымдар немесе «Философия». Философия келесідей жіктелінеді: жаратылыстану философиясы, табиғатты зерттеу философиясы, адамды зерттеу философиясы, Құдайды меңгеру философиясы; 3 Поэзия, әдебиет, жалпы өнер. Поэзия келесідей бөлінеді: параболистикалық, драмалық, сипаттаушы. «Философияның» құрамында кең мағынада Бэкон «бірінші философияны» (немесе шын мәнінде философияны) бөліп берді, ол өз кезегінде «табиғи теологияға», «антропологияға» және «табиғат философиясына»бөлінді. Антропология «адам философиясына» (оған психология, логика, таным теориясы және этика кіреді) және «азаматтық философияға» (яғни саясатқа) бөлінеді. Бұл ретте Бэкон ойлауды зерттейтін ғылым (логика, диалектика, таным теориясы және риторика) барлық басқа ғылымдардың кілті болып табылады, өйткені олар ақылға нұсқау беретін және оны адасудан («идолдар») сақтайтын»ақыл-ой құралдары»бар. Диалектика-идеалистік негіздегі ғылымның жіктелуі Г.Гегель берді. Білім нысандарының дамуы, субординациясы (иерархиясы) принципін негізге ала отырып, ол өзінің философиялық жүйесін абсолютті идеяның жүйесін жасады («әлемдік рухтың»): а) таным диалектикасы мен теориясымен сәйкес келетін Логика және үш ілімді қамтиды: болмыс туралы, мәнділік туралы, түсінік туралы; б) Табиғат философиясы; в) Рух философиясы. Г.Гегельдің «Рух философиясы» үш бөлімнен тұрады: субъективті рух, объективті рух, абсолюттік рух. «Субъективті рух» туралы ілім антропология, феноменология және психология сияқты ғылымдарда дәйекті түрде ашылады. «Объективті рух» бөлімінде неміс ойшылы адамзаттың әлеуметтік-тарихи өмірін оның түрлі аспектілерінде зерттейді. «Абсолюттік рух» туралы бөлім философияны «заттарды ойлай қарау»деп талдаумен аяқталады. Гегель философияны жеке ғылыми білімнен жоғары қояды, оны «ғылым ғылымы»ретінде бейнелейді. Өзінің ғылым жіктелуін позитивизмнің негізін қалаушы О. Конт ұсынды. Огюст Конт философиясы құбылыстардың мәніне тереңдеуге емес, олардың арасындағы байланыстарға көп көңіл бөлген. Конт концепциясында білімдердің методологиялық бірлігін, яғни физиканың, астрономияның әдістерін қоғамдық өмір құбылыстарына пайдалану керектігін басты міндет деп санайды. Білімнің жалғыз бастауы – тәжірибе. Ол «метафизикалық» (философиялық) мәселелерді ғылымға бейімдеуге болмайды, өйткені ғылым өзіне сүйеніп дамиды. Ғылым өзіңе философия. Тек ғылым ғана пайдалы білім береді. Философия – адамның дүниетанымдық белсенділігінің көрінісі. «Позитивті философия курсында» Конт ғылымдардың классификациясын ұсынады. Соған байланысты барлық ғылымдардың орналасу реттерін келтірген: математика, астрономия, физика, химия, биология, социология, этика және т.б. Ол ғылымның жіктелуін қалыптастыру үшін келесі үш қағидатты қолданды: - Бірінші принцип – қарапайымдан кешенге дейінгі қозғалыс. - Екінші қағида – дерексізден нақтылыққа қозғалыс. - Үшінші қағида – тарихи пайда болу мен ғылымның дамуы ежелден келе жатқан қозғалыс, ол жаңа шарттарды қалыптастырады, ол заңды. Осылайша, ғылымның дамуы диалектикалық процесс болып табылады, онда дифференциация интеграциямен сүйемелденеді, әлемді ғылыми танымның әр түрлі бағыттарының бір-біріне кірігу және бір-біріне бірігу, әртүрлі әдістер мен идеялардың өзара әрекеттестігі жүреді. Қазақтың тұңғыш ағартушысы Шоқан Уәлиханов ғылымды Қазақстан, Қырғызстан, Орта Азия, Оңтүстік Сібір және Шығыс Түркістан тарихы, этнографиясы, мәдениеті, экономикасы мен физикалық географиясы бойынша құнды зерттеулермен байытты. Әлеуметтік реформалар қоғамның қажеттілігін көрсетуі тиіс екенін дұрыс көрсетті. Шоқан ең алдымен тарих, география, этнография, лингвистика, өнер зерттеумен айналысатын шығыстанушы ғалым болды. Оның философияның, социология мен діннің арнайы мәселелеріне, сондай-ақ жалпы дүниетанымға арналған еңбектері жоқ. Алайда, қоғамдық өмірдің түрлі жақтарын зерттеумен айналыса отырып, ол философиялық, діни, әлеуметтік мәселелерді де қозғаған. Олардың бұл мәселелерді түсіндіруі оның ойының тереңдігі мен бірегейлігін куәландырады. Ол дүниені қалай бар өз әлемінде, сыртқы әсерлерсіз қарады. Оның дүниетанымдық пайымдауының сипаты Шоқанның философиялық көзқарастарына Ресейдің материалистік философиялық ойының және революциялық демократиялардың атеизмінің әсерімен қалыптасқанын көрсетеді. Прогрессивті орыс әдебиетінің шығармаларын зерттеу, Батыс Еуропа ойшылдарының еңбектерімен танысу Уәлихановқа өз дәуіріндегі алдыңғы қатарлы философиялық көзқарастар деңгейіне жетуге көмектесті. Ш.Уәлихановтың философиялық көзқарастарының мәні мен сипаттамасын анықтау үшін ең алдымен оның «Қырғыздың шамандығының іздері» еңбегі және оның жазбалары, теориялық тұжырымдары мен зерттелетін көптеген мәселелері бойынша пікірлерімен танысу аса маңызды. «Шамандықтың іздері» еңбегінде ғалым шамандықты дүниетанымдық, ғылыми тұрғыдан қарастырды. Бұл жұмыста Уәлиханов адамдардың діни түсініктерін түсіндіруге ойшыл-материалист ретінде келеді. Ол табиғи құбылыстарға табынушы шаманистердің діни көзқарастары бір жағынан табиғаттың дүлей күштерімен қарамсыз адамдардың жанасуы, олардың қоршаған әлем құбылыстарының мәнін түсіндіре алмауы, екінші жағынан олардың өзіндік, яғни адам, табиғат түсінбеуі салдары деп санайды. Қазіргі ғылымда практикалық қажеттіліктермен ұсынылатын ірі міндеттер мен жаһандық проблемаларды шешу үшін ғылымдардың бірігуі кеңінен таралып келеді. Мысалы, ғарышты зерттеудің күрделі проблемасы әр түрлі мамандықтағы ғалымдардың күш-жігерін біріктіруді талап етті. Бүгінгі таңда өте өзекті экологиялық проблеманы шешу жаратылыстану және гуманитарлық ғылымдардың тығыз өзара іс-қимылынсыз, олар әзірлейтін идеялар мен әдістерді синтездемей мүмкін емес. 5 Қоғам өміріндегі ғылымның рөлін бағалаудағы қайшылықтар. Сциентизм және антисциентизм. Қоғам өміріндегі ғылымның рөлін бағалаудағы қайшылықтар. Сциентизм және антисциентизм. Ғылым философиясының дамуы мен қалыптасуы процесінде ғылымның қоғамдағы орны мен пәнін түсінуде екі көзқарас қалыптасады. Сциентизм және антисциентизм дилеммасы – бір жағынан, ғылым мен технология бұрын-соңды болмаған гүлденуді бастан кешіріп, екінші жағынан прогрестің кері жағы айқын болып отыр. Сциентизм – адамзат өркениетінің негізгі құбылысы және әлемді танудың жалғыз жолы ретінде Ғылым туралы түсінік. Сциентистік идеялар Ағарту дәуірінің философиясына, позитивизмге және марксизмге тән. Олар ғылымда адам өмірінің барлық салаларының ядросын көреді Олар ғылымды өзіне тән емес негіздер мен ұстанымдардан (гуманитарлық білім тілінде тұжырымдауға және білдіруге болатын ғылымның өмір сүру кезеңдерінен) тазартуға тырысты. Сциентизм – бұл ғылыми әдістің табиғатты зерттеу шеңберінен шығуы және дәстүрлі түрде гуманитарлық пәндер мен танымның ғылыми тәсілдерімен игерілетін облысқа кіруі. Басқаша айтқанда, бұл ғылымның өзіне тән шекаралардан шығуы. Шын мәнінде, кез келген құбылыстар мен табиғат пен адамның мәдени өмірі ғылыми зерттеуге – жүйелендіруге, жіктеуге, себептерін іздеуге және т.б. ұшырауы мүмкін. Алайда, бұл модельдер оның барлық толықтығында шындықты жоққа шығармайды. Өйткені, ғылыми зерттеудің ұстанымдары танымға белгілі бір шектеулер қояды,оны жеңу әрекеті осы сөздің қатаң мағынасында ғылымдан бас тарту және сенімге немесе мифке көшу дегенді білдіреді. Сциентизм негізінде әлеуметтік теңдікке және бірқатар қоғамдық проблемаларды еңсеруге ықпал еткен, адамдардың өмірін едәуір жеңілдететін техникалық прогрестің жемістері алдында жиі бас тарту байқалады. Антисциентизмнің жақтастары, керісінше, ғылымды негізгі сала ретінде қарастырмайды, мәдени өмірдің басқа жақтарына – дін, өнер, философияға лайықты бере отырып, ғылыми танымға жету мүмкін емес. Антисциентистер техникалық прогрестің сыртқы жағына – экологиялық дағдарыстың өнеркәсіптік өсуінен, биоэтикалық проблемалардан туындаған бүкіл адамзаттың өміріне қауіп төндіруі мүмкін әскери технологиялардың дамуын көрсетеді. Ең радикалды өкілдер тіпті техникалық дамуды толық тоқтату қажеттігін айтады. ХХ ғасыр сциентизм дилеммасы мен антисциентизм шешіміне сенімді жауап бермеді. Л. Шестов ғылым адамның жан дүниесін оның барлық күмәнін шешкенімен емес, тіпті олардың қанағаттанарлық шешілуінің мүмкін еместігін дәлелдегенімен де мойындады. Ол адамдарды өзінің батылдығымен емес, өмірлік игіліктерімен қызықтырды. Шестов ғылымның жүрегінде ұя салатын нақты қарама-қайшылыққа назар аударады, «бірлі-жарым фактілердің көп саны бортқа артық және қажетсіз балласт ретінде лақтырылады. Ғылым өзінің қарамағына тек белгілі дұрыстықпен ауысатын құбылыстарды ғана қабылдайды; ол үшін ең қымбат материал – бұл құбылыс жасанды түрде пайда болуы мүмкін жағдайлар. Мүмкін болған кезде эксперимент болады». 6 Қазіргі ғылым және этика. Отандық ғылым мен білімнің дамуындағы «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы. Біз этикалық тұрғыдан бағаланатын қатынастар туралы айтқан кезде, ғылыми қызметтің нәтижелерін қолдану мәселесі ерекше ескеріледі, сол кезде бұл мәселе ғылымның әлеуметтік этикасын зерттеу пәні болып табылатыны атап өту қажет. Ғылымның әлеуметтік этикасы ғылыми жаңалықтардың (негізінен іс жүзінде қолданылатын) адам қоғамының өміріне және қоршаған ортада өтетін процестерге әсерін қарастырады. Бұл пән – ғылымның әлеуметтік этикасы әлі де жас. Айта кету керек, XIX ғ. соңына дейін кез-келген ғылыми жаңалықты адамзат үшін сөзсіз пайдалы деп саналды, сондықтан ашылғандардың барлығын тез арада практикаға енгізу мақсат болды. Дегенмен, XX ғасыр ғылымның да қауіпсіз емес екенін көрсетті. Ғылымның әлеуметтік этикасы – білімнің өзіндік саласы. Өйткені, ол ешқандай нақты ұсыныстар бермейді, ол тек мәселелерді көрсетеді және оларды шешудің мүмкін нұсқаларын эскиздік түрде белгілейді. Ал бұл мәселе, шын мәнінде, ең алдымен ғылыми прогресс дегеніміз не, ал ғылымды дамытудың объективті қисыны және ғалымның әлеуметтік жауапкершілігі қалай анықталуы керек? Осы сұрақтан басқа екі, оның дамытушы және түсініктемелері бар екендігіне тоқтала кетейік: 1. Ғылыми зерттеулер нәтижелерін теріс пайдалануға кім жауапты? Қандай да бір жаңалықты немесе саяси басшылықты әзірлеген ғылыми ұжым ба? Бұл қандай мақсатта туылған жаңалық? 2. Егер оның практикалық қолдануының салдары деструктивті болып табылатыны бірте-бірте түсінікті болса, ғылыми зерттеуді тоқтату қажет пе? Аталған сұрақтарға нұсқалары көп болса да нақты дұрыс жауаптар әлі табылған жоқ. Мүмкін, бұл – болашақтың ісі. Біз осы жер планетасында өмір сүреміз және оған мүмкіндігінше ең жоғары құрметті сезіммен қарауға тиіспіз. Ал ең бастысы, планетаға және оны мекендейтін адамзатқа қайғы, қасіретке ұшырамаудың алдын алу және бола қалатын қиындықтарды жеңе алатындай мүмкіндіктерді сақтай алуымыздың қажеттігі. Естеріңізге сала кетейік, 2018 жылдан бастап жоба аясында Гуманитарлық ғылымдар бойынша әлемнің 100 танымал кітабы қазақ тіліне аударылып басталды. Бұл жас ұрпақтың санасын өсіреді, қауымның дүниетанымын кеңейтеді, жас ұрпаққа заманауи сын-қатерлерге дайын болуға мүмкіндік береді. Нәтижесінде, жаһандану және Цифрландыру дәуірінде отандық мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады. Жаңа оқу жылының басында отандық жоғары оқу орындарының кітапханаларына қазақ тіліне аударылған 18 үздік әлемдік басылым беріледі. Жыл соңына дейін Ұлттық аударма бюросы тағы 30 кітапты аудармақ. Жаңа оқу жылының басында еліміздің барлық мемлекеттік жоғары оқу орындарына әзірше жиырмаға жуық үздік әлемдік басылымдар жеткізілді. Бұл Оксфорд, Гарвард және Кембридж студенттері білім алып жастқан менеджмент, кәсіпкерлік, философия және әлеуметтану оқулықтары. Естеріңізге сала кетейік, мемлекеттік тілде жарияланған оқулықтар әлемнің ең танымал басылымдарынан іріктеліп алынды. Ақпараттық технологиялар мамандары Клаус Швабтың авторлығымен «Төртінші индустриялық революция» оқулығының жас ұрпағы үшін маңыздылығын атап өтеді. «100 жаңа кітап» бағдарламасының әсері 5-6 жылдан кейін күтіледі. Отандық ЖОО түлектері халықаралық еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болуы тиіс деп есептейді сарапшылар. Аталған оқулықтардың мазмұны міндетті түрде біздің ЖОО-ның бағдарламасына енеді. Әлемде көпшілік мойындаған оқулықтар біздің студенттерге қандай да бір мәселелер бойынша әртүрлі тұжырымдамалық ұстанымдармен, әртүрлі ғылыми және білім беру мектептерімен танысуға мүмкіндік береді деген сенімдеміз. Бекітуге арналған сұрақтар: 1 Ғылым анықтамаларының күрделі сипатын қалай түсінесіз? 2 Ғылыми әдіс және ғылыми әдіснама ұғымдарын ашықтаңыз? 3 Ш.Уалихановтың дін туралы ұстанымын тұжырымдаңыз? 4 «Сциентизм және антисциентизм – бір мәселенің тең екі жағы» деген тұжырымдамаға сіздің ойыңыз қандай? 5 Ғылым эткасы мен ғалым этикеті ұғымдарының мәнін қалай түсінесіз? 6 «100 жаңа кітап» бағдарламасының қоғамдық санаға ықпалы? 7 Отандық ғылымның даму кезеңдерін ашып көрсетіңіз Қолдануға ұсынылатын әдебиеттер: 1 Энтони Кенни. Антика философиясы. 2 тарау. Ой мектептері: Аристотельден Аугустинге дейін (98-158 бб); 4 тарау. Білім және оның шегі: Эпистемология. (195-232 бб) 2 Энтони Кенни. Орта ғасыр философиясы. 4 тарау. Білім. (204-226 бб); 5 тарау. Физика. (227-242 бб) 3 https://kazakh-tv.kz/ru/view/plan-of-nation/page_194214_proekt 4 Дерек Джонстон. Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін. «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры, 2018 ж. – 216 бет. 5 Ли Энн Пек; Гай С. Рил. МедиаЭтика. Жас мамандардың тәжірибесінен. А, «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры. 2018. - 354 бет 6 Клаус Шваб «Төртінші индустриялық революция». А, «Ұлттық аударма бюросы» қоғамдық қоры. 2018. 184 бет 7 Сегизбаев О.А. Мировоззрение Чокана Валиханова / О. А. Сегизбаев. - Алма-Ата : КГИ, 1959. - 56 с 8 Конюхов, Леонид Федорович. Әл-Фараби және қазіргі әлем. Әл-Фарабидің философиялық рисалаларына шолу және түсініктеме/- Өскемен: «Медиа-Альянс» баспасы, 2010. - 113 б. жүктеу/скачать 28.49 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|