Ұлттық идея және кеңестік жазалау саясаты тұрсын ЖҰртбай

ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ ЖӘНЕ КЕҢЕСТІК ЖАЗАЛАУ САЯСАТЫ

Тұрсын ЖҰРТБАЙ,

филология ғылымдарының докторы, профессор,

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің

жанындағы «Отырар кітапханасы» ғылыми орталығының директоры.

Біз төменде келтіретін деректердің барлығы да «аса құпия» деген бұрыштамасы бар қауіпсіздік комитетінің архивінен алынған. Сондықтан да тосын да томырық мағлұмат болып көрінуі әбден мүмкін. Алайда бұл үш жүз жылға созылған бодандық атты тарихшы жазған шындық. Империяның отарында болған ұлттың маңдайына тиесілі сыбаға да осы. Кейде ол көрсетінділердегі шындық пен жаланың аражігін айырудың өзі арнайы дайындықты қажет етеді. Соның ішінде, «жапон имперализмінің агенті», «Қазақстанды Жапонияға сатпақ болды» деген айыппен жазаға тартылғандардың саны алпыс мыңға жетеқабыл екен. Солардың арасында бүгінгі ғылыми конференцияның басты кейіпкері болып отырған қажырлы, сенімді қайраткер Ораз Жандосов та бар. Конференцияны ұйымдастырушылар және алаш ұранды азаматтың ұлы Әли Жандосов ағамыз тілек білдірген Жапония мен Қазақстанның арасындағы жазалау саясаты тұсындағы «идеялық байланыстар» туралы мағлұматтардың қара бояуы көбірек болып кетсе, ғафу етіңіздер, тарих ақиқаты солай. Біз түгіл кеңес тарихшыларының өзі де еңбектерін жандармерея мен қауіпсіздік мекемесінің архивтері негізінде жазды. Мысалы, «Алашорда» туралы жинақ құрастырғанда өздерінің тек құпия тыңшылар мен жандармереяның жасырын мәліметтеріне сүйенгенін Брайнин мен Шафиро:

«Осымен қатар басқа бір мәселені қозғай кеткім келеді. Айтушылар бізді: тек қана жандарм мекемесінің құжаттарын пайдаланды – деп айыптайды, мұның да жөні бар. Мәселе: бұл құжаттарды пайдалануға бола ма, жоқ па, – деп қойылып отырған жоқ, мәселе – бұл құжаттарды қалай пайдалануда», – деп (Алаш қозғалысы, 4 том, 73-бет) қысылып-қымтырылмастан ашық мойындады.

Ал қандай құжатты, қай кезде, кімге қарсы және қалай пайдалануды кеңестік күркілдер білетін. Сондықтан да негізінен жандармерея жинақтаған тыңшылық құжаттардан құрастырылған «Алашорда» туралы басылымдардың тек қана айыптау бағытындағы әшкерелеуші дерек ретінде қызмет еткені түсінікті. Соның ішінде алаштық және кеңестік қазақ зиялыларын шетінен «жапон имперализмінің шпионы» етіп көрсетуге себепкер болған Мұхамеджан Тұңғашин мен мен Бақытжан Қаратаевтің большевиктердің архивіне өткізген жеке құжаттары. Онда түскен құжаттардың барлығымен ең бірінші құпия мекеме қызметкерлері (ЧК, ОГПУ, НКВД, кейін КГБ) танысып, мәліметтерді іріктеп, тиісті орындарға хабарлап барып, мұрағаттың қорына қосатын бұлжымайтын кеңселік тәртіп бар. Оның үстіне тура сол кезде (1927) «Алашордаға» қарсы құпия мәліметтер жинақталып, Өлкелік комитетте тексеріліп, кімге қандай айып тағу керектігі туралы тергеушілерге нұсқау беріліп жатқан.

Қазақ зиялыларына қарғыбау болып тағылған осынау формулировканың шығуына негіз қалаған тарихи оқиға түсінікті болуы үшін Заки Валиди «Қатирасындағы» мағлұматтарды қысқаша баяндап өтеміз.

1917 жылы кеңес өкіметінің Ресейдің құрамындағы отар ұлттардың өзі өзі билеуге мүмкіндік беруге уәде еткен Тәуелсіздік декларациясы жарияланысымен, 1917 жылы 5–13 желтоқсандағы Бүкілқазақтық ІІ құрылтайда – Қазақ автономиясы, ал 20 желтоқсанда Башқұртстанның үшініші құрылтайында – тәуелсіз Башқортстан республикасы жарияланып, ресми заңмен бекітілді. Он күннен кейін Қоқанда Түркістан үкіметі жарияланды. Әр республиканың Ұлттық әскері жасақталды. Алайда бұл үш үкімет Сібір Колчак үкіметі, Самара құрылтайшылар үкіметі және большевиктер өкіметі тарапынан үш жақты әскери майдан қыспағына түседі. Олардың ешқайсысы империяның құрамындағы ұлттардың тәуелсіздігін мойындамады, заңсыз деп жариялады. 1918 жылы 3 ақпанда Башқұрт үкіметінің мүшелері жаппай тұтқынға алынады. Алайда оларды Башқұрт ұлттық әскері түрмеден босатады. 27 мамыр күні Чехословак корпусы Челябі – Омбы арасындағы темір жол желісін басып алды. Міне, осындай аласапыран тұсында Мұстафа Шоқай сол жолы Каспий арқылы Грузияға, одан Түркияға, одан Парижге эмиграцияға кетті. Ал «Алашорда» үкіметінің қайраткерлері:

«Қазақтың – Қазақстаннан басқа отаны жоқ. Сондықтан да қазақ үкіметінің мүшелері қазақ ішінде қалуы тиіс», – деп шешті.

Сөйтіп, астыртын жағдайда: «1918 жылы 15 мамыр күні Астыртын жағдайда «Алашорда» өкілдерімен ақылдаса отырып Қостанайда жасырын кеңес өткізді, онда: Қазақстанның, Башқұртстанның, Түркістанның саяси жағдайы туралы мәлімдеме жазылып, оны бүкіл әлемге тарату үшін Жапония үкіметіне жеткізу мәселесі қаралып, мақұлданды. Жапонияның таңдап алынуы, бұл ел Ресейдің одақтасы болатын. Сол арқылы халықаралық үрдісті сақтауды көзделді. Қалыптасқан әскери қоршау жағдайында Урал мен Қазақстан аймағындағы біріккен мұсылман Мемлекетін құру идеясы да ұсынылды. Башқұрт әскері жеңістен жеңіске жетіп, Қазақстан мен Түркістанға бет алды. «Кеңес өкіметіне қарсы башқұрттармен қазақтардың бірігіп күресуі (большевиктердің) өшпенділігін өршіте түсті. «Колчактік Сібір үкіметінің жоғары командованиесі өткізетін 18-21 шілде аралығындағы құрылтайға ұсыну үшін Башқұртстан мен «Алашорда» үкіметінің 12 баптан тұратын ұсынысы Семейде талқыланды. Оған Башқұртстаннан – Сеитгерей Мағазов, «Алашордадан» – Әлихан Бөкейханов, Түркістан – Қоқан автономиясының төрағасы Мұхамеджан Тынышбаев қатысты» (З.Валиди. Қатиралар. Стамбул. 1969. 249-бет).

Ғылыми конференцияны ұйымдастырушылардың белгілеп берген тақырыбына орай Жапония үкіметіне қатысты бұл оқиғаны тәпіштеп отыруымыздың себебі, осы оқиға 1922-1953 жылдардың арасындағы қазақ зиялыларына: «Жапон милитаристік мемлекетінің шпионы», «жапон барлау мекемесінің қызметкері», «Қазақстанды Ресейден бөліп алып, Жапонияға астыртын сатпақ болды», «Өнеркәсіпті Жапон капиталистерінің қаржысымен салуға ұмтылды», – деген сияқты айып тағуға мүмкіндік берді. Олардың мұндай айып тағуына жоғарыда айтылған астыртын мәжілістен:

«кейін екі жылдан соң (1920) астрахандық зиялы қазақ Мұхамеджан Тұңғашиннің қағаздарымен қоса жоғарыдағы 12 пунктен тұратын біз қабылдаған құжаттың және «Алашорда» үкіметінің құжаттары кеңес өкіметінің қолына түсіпті, олар біздің ұлттық күресімізді ресейдің ішкі мәселесі ретінде қарастыруымызды қолдапты. Кеңес саяси қайраткерлері де сол патша тұсындағылардай орыс ұлтшылдары болғанын кейін мен Чичериннің аузынан естідім», – деген (З.Валиди. Қатиралар. Стамбул. 1969. 249-бет) оқиға себепкер болыпты.

Кеңестік жазалау жүйесінің «зульфуһары» атанған – Мемлекеттік Біріккен ерекше саяси бөлімнің (ОГПУ) тергеушілері бұл деректі сондай бір әккілікпен пайдаланды. Ал отызыншы жылдан бастап «жапон шпионы» деген айып үкімі кәдімгі қатардағы қолданыстағы көп тіркестің біреуі ғана болып қалды. Сондай-ақ «Алашорданың» «Жапония үлгісіндегі ұлттық салт-дәстүрге, ғылымға сүйенген ұлттық демократиялық республика» құру туралы мақсаты да ол үкімді» заңдастыруға, «жапон шпиондарының» қаптап кетуіне түрткі салды. Тарих үшін бұл да құжаттық мәні бар оқиға. Ал мұндай кездейсоқтықтардың кесіріне ұшырағандар қаншама.

Арасын құрылықтар мен мұхиттар бөліп тұрған, әр қайсысының өз тарихи даму кеңістігі тұйықтала қалыптасқан қазақ пен жапон жұртының «бір-бірімен барлаушы» алмасып, «жерді несиеге беретіндей» қандай байланысы болуы мүмкін. Мүмкін емес. Бірақ Ұлт-азаттық идеясы, ұлттық даму жолы, өркениетке ұмтылыс мүмкін еместі мүмкін етті. Жапандағы жапон жұртына қиырдағы қазақ елінің назарын аудартқан тарихи оқиға – күн шығыс еліндегі «Мэйдзи» реформасынан кейін ұйыған ұлттық идея мен даму қарқыны. Соншама жағырафиялық, тарихи даму, өмір сүру формаларының алшақтығына қарамастан жапондардың ұлттық тәуелсіздік идеясы отар ұлттың зиялыларының назарын ерекше аударды. Соның ішінде, ХХ ғасырдың басындағы орыс – жапон соғысындағы жапондардың жеңісі, 1905 – 1907 жылдар арасындағы орыс революциясы отар ұлттың өшкен үмітін жақты. Патшалық Ресейден де қуатты елдің барын, ол ел күні кеше ғана қазақ ұлты сияқты феодалдық құрылымда өмір сүргені, отыз жылдың ішінде әлемдік державаға айналғаны Жаһанша Сейдалин, Әлихан Бөкейханов, Мұхамеджан Тынышбаев, Ахмет Байтұрсынов, Халел Досмұхамедов, Жақып Ақбаев сияқты қайраткерлердің саяси-қоғамдық көзқарастарына тың идея ұсынды. Медицина университетінің жоғарғы курс студенті Халел Досмұхамедов өзінің досы Бердиевке 1905 жылы жазған хатында (бұл хат та өткен жылы ғана әскери жандармереяның архивінен табылды) «... қыр елінің өркениетті елдердің қатарына қосылуға» толық мүмкіндігі бар екендігін айта келіп:

«Сенен басқа жүздеген, мыңдаған қазақтың жоғарғы дәрежелі білім алып жатқанын ойыңа алсаң, сол кезде: бұл халық та еңбекке, алға басуға қабылетті екен, – деп есептейсің. Бұл: «Бір кезде дүние жүзінде алдыңғы қатарлы құрметті орындардың бірін алады, ол екінші Жапонияға айналады», – деген сөз... ... Сондықтан да 1905-1906 жылдардағы революция кезінде, қазіргі кезде де қазақ халқы ең алдымен ұлттық дербестік пен тәуелсіздікті талап етуі керек, дербестік Қазақ өлкесін автономиялық жолмен басқару арқылы көрінуі керек», – деп жазуы қазақтың ұлт-азаттық қозғалысына белсене араласқан зиялылардың ұлттық идеясының қалыптасу жолынан хабардар етеді.

Ұлттық дамудың өзіндік ерекшеліктері ескеріле отырып ұлт көсемі Әлихан Бөкейхановтың жетекшілігімен 1917 жылы тамыз айында «Алаш» ұлттық-демократиялық партиясы, «Алаш» халықтық кеңесі, желтоқсан айында «Алашорда» үкіметі құрылды. Алаштың ұлттық идеясы бес түрлі тұжырымға негізделді.

Бірінші ұстаным: жер, жер және жер. Жерсіз Отан жоқ. Әлихан Бөкейхановтың ұйғарымы бойынша: «Қазақтың байырғы жерін қашан қазақтар өз бетінше ғылым мен техникаға сүйеніп толық игермейінше, жер жеке меншікке де, қоныстанушыларға да берілмейді».

Екінші ұстаным: жердің астындағы, үстіндегі, аспанындағы барлық игілік қазақ мемлекетіне қызмет етуі керек. Ә.Бөкейхановтың айтуынша: «Оның әр бір түйір тасы қазақтың өңіріне түйме болып қадалу керек» болатын.

Үшінші ұстаным: Ә.Бөкейхановтың жобасы бойынша, «Қазақтың жерінде өндірілген «бір уыс жүн сол мемлекеттің азаматтарының үстіне тоқыма болып киілуі» керек, яғни, толықтай экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізуге ұмтылуы тиіс еді.

Төртінші нысана: рухани тәуелсіздікке қол жеткізу, яғни, қазақ мемлекетінде мемлекет құрушы ұлттың тіл, дін, діл үстемдігі болуы керек.

Бесінші, түпкі мақсат: ғылымға, ұлттық салт, дәстүрге негізделген заңға сүйене отырып, Жапонияның үлгісіндегі ұлттық-демократиялық мемлекет құру еді.

Өзінің «Қатираларында» Заки Валидов 1921-22 жылдары қайтадан қозғалған бір мәселені еске алады. Ол – барлық түркі тектес халықтарға ортақ жаңа саяси партия құру мәселесі. Бұл идея кейін түркістандық қайраткерлер тұрғысынан да қолдау тапты, бірақ олардың идеясы да, мақсаты мен міндеті де, құрылымдық жүйесі де заман ағымына қарай өзгерген еді. Ал оның алғашқы негізі 1918-19 жылдары қаланыпты. Оған З.Валидов:

Демек, жалпытүріктік ұлттық партия құру мәселесі 1919 жылы талқыланған. Ташкенттік ұйым Бұқарадағы З.Валидовпен байланыс жасауға ұмтылғанда, осы жобаны жүзеге асыруды ойластырған. Ал оның платформасының 1926 жылы шетелде жариялануы «Алашорда» үкіметінің мүшелерінің алдынан шыққан. Бұл жарияланым Голощекиннің:

Астыртын күрестің өз заңы бар. Оның әр іс-әрекеті де астыртын болуға тиіс. Ал саяси бедел жинау үшін дұшпаныңның қол астында қалған әріптестерін әшкерелейтін құжатты жариялау – оларға өлім жазасын кесумен бірдей еді. Өкінішке орай солай болды да. «Алашорда» қайраткерлері мен ұлттық интеллигенция өкілдеріне 1927–1930 жылдары:

Олардың алды 1930 жылы атылды, соңы айдауға кетті. 1937 жылғы репрессиядан кейін олардың бір де біреу» тірі қалған жоқ. Керісінше, енді ұлтшылдыққа қоса СССР-дің Бас Проуроры А.Я.Вышинский айналымға түсірген «Жапония мен Германияның белсенді шпинондары», «Жапонияның жалдамалы итаршылары», «жандайшабы» деген термин қосылып, бұл тергеу мекемелерінің ең оңтайлы әрі үйреншікті айыптау актісіне айнала бастады. Жиырмасыншы жылдардың соңы мен отызыншы жылдардың басында бұл терминді Т.Рысқұлов, О.Исаев, Ұ.Құлымбетов сияқты кеңестік мемлекет қайраткерлері «Алашордашыларға» қарсы олардың «жапондармен астыртын байланысы бар» деп қолданды. Кейін олардың өзі «Жапония мен Германияның ең белсендi шпионы» ретінде айыпталып, ату жазасына бұйырылды және өздерінің көрсетінділерінде оны «мойындап» жауап берді.

Отыз жетiншi – отыз сегізінші жылғы қасiрет тұманы ешкiмдi мамандығына, лауазымына, атағына қарап таңдап жатпады. Зауал жалпыға жалпағынан төндi. 1937 жылы 13 тамыз күнi «Қазақ әдебиетi» газетінде» басылған «Ұлтшыл фашистерге өмiр сүргiзбеймiз!» деген мақалада қазақ зиялыларын бас-бастарына түгендеп тұрып:

«Ұлтшыл – фашистердiң басшылары – Рысқұлов, Қожанов, Нұрмақов, Құлымбетов және олардың артынан ерген ат төбелiндей бiр топ қана сұрқия жөлiктер партия билетiн тек өздерiнiң екi жүздiлiк бетiн бүркемелеу үшiн пайдаланып жүрдi. Олар еш уақытта да адал ниетiмен большевик болған емес. Рысқұлов – рысқұловшылар жауыздық арам iстерiн пантюркистiк контреволюциядан бастады. Қожанов - қожановшылар алғаш шыққанның өзiнде – ақ ұлт буржуазиясы мен интервенттердiң туын көтере шықты. Садуақасавшылардың, нұрмақовшылардың көздегенi де осы. Бұлардың қай - қайсысы болса да ұлтшылдықтан бастап, бара-бара троцкизммен, оншылдармен ым-жымын бiрiктiрiп, Жапония мен Германияның ең белсендi шпионына айналып кеттi», – деген үкiм шығарды.

Қайдағы Германия, қайдағы Жапония? Оларға бұлардың қандай қатысы бар? Интеллигентi аз, әлi толық ұйып болмаған халықтың ең жанды жерiне қылбұрау салып, осал тұсынан ұстады.

Пікірім дәлелсіз болмас үшін ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінің және Алматы қалалық комитетінің архивінде «аса құпия құжат» ретінде сақтаулы тұрған СССР Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасының орынбасары Тұрар Рысқұловтың «контрреволюциялық қылмысына байланысты тергеу ісіндегі» 1937 жылы 3 шілде күні қауіпсіздік мекемесінің капитаны Глебов пен кіші лейтенант Нейманға берген жауабы жарияланған Б.Нәсеновтің «Халық жаулары» атты басылымындағы протоколдың әр жерінен үзінді келтірумен шектелеміз:

«Біз өзіміздің астыртын ұйымымыздың идеясын тәуелсіз түрік-татар мемлекетін құруға ұмтылу бағытында құрдық. Шын мәнінде мәселе мүлдем басқаша болатын, СССР-дің территориясында еркін өмір сүріп отырған түрік-татар халықтарын Жапон – Герман фашизмінің қарамағына бермек болдық. Иә, мен ұзақ жылдар бойы контрреволюциялық жұмыс жүргізіп, Отанымның сатқыны атанғанымды мойындаймын (111-бет) ... Біз Шығыс Түркістанның (Синьцзяның) оңтүстік және батыс аймақтарындағы ағылшындардың миссиясымен және жапон агентурасымен байланыс жасау үшін оларға өз адамдарымызды жібердік. Біз тұтқынға түскен неміс офицерлерімен және Әнуар пашаның офицерлерімен, Кемал пашаның жақтастарымен байланыс орнаттық ... Түркістан уалаятындағы кеңес өкіметін құлатуға әрекеттене отырып, «Иттихад уә тарахият» ұйымы кеңес өкіметінің орталық майдандағы жағдайына сәйкес қимылдауды ұйғарды. Сол кезде ағылшындардың Орта Азиядағы ықпалының күшейгеніне қарамастан, өзбек (қазақ) ұлтшылдарының арасында жапондық көңіл-күй өте күшті болатын. «Иттихад уә тарахият» ұйымының орталық комитетінің мүшелері арасында: «Түрік-татар мемлекеті Жапонияның протекторатымен құрылады», – деген әңгіме болғаны да рас (114-115 беттер) ... «Иттихад уә тарахият» ұйымының Ташкенттегі астыртын ұйымы «Милли иттихад» деп өзгертілді. Қазақстанда ол Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатовтың жетекшілігіндегі «Алашорданың» кеңейтілген құрылымы ретінде қызмет атқарды. Қырымда «Милли фикр» астыртын ұйымы болды, сондай-ақ Татария мен Башкирияда да түрікшіл ұйымдар жұмыс істеді (116- бет)», – деп көрсетеді.

Бұдан кейін бұл ұйымның мүшесі ретінде Қазақстанның барлық басқару орындарындағы мемлекет басшыларын, сондай-ақ Өзбекстанның, Қырғызстанның, Түркменстанның, Тәжікстанның,Қарақалпақстанның, Татарстанның, Башқортстанның мемлекет басшыларының атын атайды. Бұларға қолдау көрсетіп отырған адам Сталинге бірден бір қауіпті адам – Рыков деп мәлімдейді. Бұдан әрі Т.Рысқұлов:

Ал Қазақ ССР Халық комиссарлары кеңесінің төрағасының орынбасары Сүлеймен Есқараев:

Республикалық Коммунистік партияның орталық комитеттерінің хатшылары мен комиссарларының көрсетінділерінің бәрі осы мазмұндас. Мен оларға бұл арада түсінік беруді артық деп санаймын. Бұл – кеңестік өкіметтің бетіне басылған қарғыс таңбасы, тарихтың әділетсіз үкімі, сенімсіз трагедия. ХХ ғасырдағы мұндай трагедия бұдан кейін де қайталанғанын еске алсақ, адамзаттың өткеннен сабақ алуға деген ықыласының құнтсыздығына өкінесің.

Тек қазақ ұлтының рухани көсемі Ахмет Байтұрсынов қана: «Жапония соғыс ашамын десе – оны қазақтан сұрамайды», – деп жауап беріпті.

Жоғарыда келтірілген Т.Рысқұловтың жауабындағы қай хаттаманы қаперге алған дұрыс? Қызмет бабын қызғыштай қорып жүргендегі «бас тартуды» ма, жоқ, жаны қысымға түскендегі «мойындауды ма? Араға бір ғасырдай уақыт өтсе де саяси мәнін жоймаған, Тұрар Рысқұловтың азаматтық және қайраткерлік-партиялық тұлғасын анықтайтын бұл мәселе жөніндегі Тұрар Рысқұловтың өзі берген үш жауаптың, екі «мойындаудың» қайсысына сенуге болады, қай сөзі шын? Соңғы көрсетіндісі жан қысылғандағы жалған куәлік емес пе? Бәрі де мүмкін. Жүйкесін әбден діңкелеткен тергеушілерге және олардың қалай азапқа түскенін шымылдықтың сыртынан жасырын тамашалайтын шіркеу тақуасы Джугашвилиге ызасы келгені сондай ол келесі бір сұраққа:

Бұл жауап – жауап емес, ашынған жанның долы кекесіні немесе тергеушінің жалдаптығының «жемісі». Бұл туралы ой дамытудың өзі де тұйыққа тірейді. Өйткені бұл тергеудегі жауаптар да нақты және сенімді емес. Ал Ораз Жандосовтың жөні Тұрар Рысқұловтан көрі бөлек болатын. Ол өзінің барлық қайраткерлік жолын тікелей алаштың ұлттық идеясымен үйлестіре жүргізіп отырды. «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің жер телімі туралы ұстанымы Жетісуда толықтай жүзеге асты. Оған Түркістан республикасының жер жөніндегі мекемесін басқарған Мырзағазы Есполов пен Жетісу губерниясындағы жер жөніндегі комиссияның төрағасы Ораз Жандосовтың тікелей пәрменді ықпалы болды. Осы екі азаматтың шұғыл да батыл әрекеттерінің нәтижесінде қазақ халқы өзінің он алтыншы жылы айырылып қалған ата жұртына қайта қоныстанды.

О.Жандосовтың бұл тараптағы әрекеттері тікелей Мұхамеджан Тынышбаевпен байланыстырылып отырды. «Алашорда» қайраткерлерінің 1927-1932 жылғы тергеуінде Смағұл Сәдуақасов, Тұрар Рысқұлов, Сұлтанбек Қожанов және Ораз Жандосов туралы әр адамға арнайы сұрақ қойып отырған. Демек, сол жылдардың өзінде бұл қайраткерлер астыртын бақылауға алынған. Өзгелерден бір айырмашылығы, О.Жандосов сондай бір қатердің барлығын сезе жүріп, алаш қайраткерлері туралы қиянат пікір айтпады және өзінің бұрынғы істерінен бас тартпады. Керісінше, үнемі қиын сәттерде оларға қол созып отырды. Елдің тағдырына батыл араласты. Соның ішінде: он алтыншы жылы шет ауып кеткен қазақтар мен қырғыздарды еліне қайтару үшін М.Тынышбаев екеуі сырт асып, босқындарды қайтарып, жерге орналастырды. Оның бұл әрекетін кеңестік тергеушілер: Ораз Жандосов алашорда көсемі М.Тынышбаевпен бірге Шығыс Түркістанға барып, онда алаштың шет елдегі ұйымын құрды, Жапон имперализмінің агенттерімен байланысып, оларға Қазақстанды сатып жіберуді ойлады. Кеген ауданында қызметте жүргенде соған толық негіз қалап, өзінің адамдарын қызметке қойды – деген айып тақты. Ал осыдан жеті жыл бұрын, яғни, 1930 жылы М.Тынышбаев бұл сұраққа:

М.Тынышбаев (жалғасы): Жандосовпен ресми жұмыста ғана кездестім... Ташкентте бір адам жерге қоныстану туралы баяндама жасады. Оған мен, Қожанов және Аспандияров қатысты. Мен баяндама бойынша сөз сөйлеп: «Жерге ең алдымен жергілікті халықты орналастыру керек, егер де келген қоныстанушыларға жер жетіспесе олар келген жақтарына байта берсін», – жорта жауап қайырған.

Мұндағы жер реформасы туралы баяндама жасаған адам – О.Жандосов екенін емеуірінінен-ақ байқауға болады. Өйткені М.Тынышбаевтің бұл пікірін О.Жандосов тікелей жүзеге асырды. Осы тергеуде бұдан кейін М.Тынышбаев: Алматыға келгеннен соң өзінің туыстары Тұрысбековтың, Тәңірбергеновтың, Құдайбергеновтың хабарласқанын, елдің тең жартысынан астамы Қытайға жер ауып кеткенін, жүріс-тұрыстың жарым-жартылай тоқтағанын, олардың қаражат жағынан көмектесуді сұрағанын айтады. Бұл сұрақ жеті жылдан кейін «әшкереленген астыртын ұйымның мүшелеріне» де, соның ішінде Ораз Жандосовқа да қойылады. Зады үкімет мүшелерін жауапқа тартардың алдында тергеушілер «Алашорданың» тергеу ісін» бір шолып шыққан сияқты. М.Тынышбаев бас тартқан қылмысты О.Жандосов:

«Нұрмақовтан алған нұсқауы бойынша, жоғарыда баяндап өткен тапсырмаларға орай, тура осындай жұмыстарды Аламаты облысы көлемінде Әлімбаев, Тынышбаев және Есіргенов жүргізді. Нәтижесінде Әлімбаев өзінің әкесі мен қайын атасына, ал Тынышбаев – малөндірісінң алпауттары Мамановтар мен Тұрысбековтерге хабарлады, сөйтіп олар иелігіндегі малдың бір бөлігін Батыс Қытайға өткізіп жіберді... Мұқан Орымбаев: Ақсудағы көтерілісті ұйымдастырған Жылысбаев. Ал оны айдап салып, бұл көтерілісті ұйымдастырып отырғандар шет елге ауып кеткен Маманов пен Тұрысбековтер – екендігін айтты. Шындығына көшкенде бұл көтеріліс Рысқұлов пен Жылысбаевпен тікелей байланысы бар «алашордашылар» Тынышбаев пен Сүлеевтің тапсырмасы бойынша ұйымдастырылды», – деп (Б.Нәсенов, Тарихи құжаттар мен архив мұрахаттары, ҮІІ том, ,65-бет, 67-бет) «мойынына алды».

Осы шекаралық аймақтағы іс-әрекеті туралы М.Тынышбаев:

Осы көрсетіндіде аты аталған Жұмақан Күдерин Ташкенттегі Қазақ педагогикалық институтында математикадан сабақ берген. Әкесінің соңынан арызданып, тек әкесі үшін ғана емес, мұқым алаш қайраткерлерінің ақталуына ат салысқан аз ұрпақтың бірі Жұмақан Күдериннің қызы – Л.Ж.Күдерина. Аяулы азамат арудың бұл хатына Қауіпсіздік комитетінің төрағасының орынбасары Тілеулиевтің өзі Ж.Күдерин туралы мәліметтің сақталмағаны туралы хабарлаған. М.Тынышбаев та: «Маған туыстық жағынан ең жақын адам еді», – дегеннен асып ешқандай артық мағлұмат бермеген. Сондай-ақ «Алматыда кездескен адамдардың қатарында» да О.Жандосовтың атын атамайды. Бұл – М.Тынышбаевтың өзінің бауырына тартқан шәкіртін барынша қорғай білгендігін байқатады. Тек Осы орайда табанды ізденуші, мұрахаттардың шын жаны күйері Болат Нәсенов аталған жинағында Ораз Жандосовтың тергеуге берген жауабында Жұмақан Күдерин туралы:

Өкінішке орай қандай қызметке алғанын атап көрсетпеген.Жазасын жаңа ғана өтеп келген адамды қызметке алуы – ол жылдары асқан батылдық саналатын. Бұл екі азаматтың аға буыны М.Тынышбаев:

Ал Ораз Жандосов бұл айыптардың бәрін мойындауға мәжбүр болды. Яғни, бүкіл Алматы облысын «Жапон имперализмінің қарауына өткізіп беруге» дайындық жүргізген. Әрине, ол үшін «жасырын әскер» де жасақтаған. Бұл оқиға да М.Тынышбаевпен байланыстырыла тергелген.

Оның мәнісі мынадай. Тергеушінің 1930 жылғы 1 қазан күні М.Тынышбаевқа қойған сұрақтары негізінен оның осы 1918–1920 жылдар арасындағы «Алашорданың» тең төрағасы және әскери кеңестің мүшесі ретіндегі атқарған қызметін қамтыды. Соның ішінде атаман Анненковпен майдан шебіндегі кездеселуеріне баса тоқталды. Жетісудың орыс, қазағын қан қақсатқан қанқұйлы ағайынды Мамонтовтардың 10 мыңдық партизанына қарсы соғысқан алаш жасағына М.Тынышбаев қару-жарақ, киім, азық-түлік апарған. Ол кезде «Алашорданың» Шығыс бөлімінің әскері кеңес өкіметі жағына шыға қоймаған кезі. Біз тым ұзақ әрі шұбалаңқылау баяндалғандықтан да, тергеудің жауабын мазмұндап қана береміз:

«ІІ. 1919 жылы тамызда Семейді тастап, туған ауылыма, қалың найманның ішіне келдім. Сергиопольде Салық Аманжоловқа: кеңес өкіметінің «Алашордаға» кешірім жасаған Декреті шыққанын, Байтұрсыновтың кеңес өкіметі жаққа шыққанын, осыны ескеріп, ақтар шегіне қалса, шығысқа емес, батысқа бет алуын тапсырдым. 1919 жылдың қазан – қараша айларында Мырзахан Төлебаев пен Базарбай Маметовті шақырып алып, солтүстікке қарай аяқ баспауды, қызылдарға елші жіберуді тапсырдым. Талдықорғанға Алдаберген Үмбетбаев барып, тапсырманы орындады. Күдерин 1919 жылдың қарашасында (әлде желтоқсанда), Үмбетбаев 1919/1920 жылдың желтоқсан/қаңтар айында кетті. Бұрынғыны қайталап жатпас үшін бұдан ары шұбатып жатпайын».

Атаман Анненковтың «адамның бас сүйегі мен айқастырылған адам жілігінің суреті салынып, «С нами БОГ» деп жазылған жасыл ту көтерген казак жүздіктері ыдырай бастағанда, сол тудың екінші бетіне жарты ай мен жұлдыздың суреті салынған, бас киімдеріне ақ жолақ таққан алаштың Сергиополь жасағы майдан өтінде қалды. М.Тынышбаев пен О.Жандосовтың ықпалымен 29 науырызда 2 және 3 қазақ полкі кеңес өкіметі жағына шықты, сөйтіп, қызыл армияның қазақ атты полкінің негізін қалады.Жалпы «Алашорда» әскерінің майданда табанды түрде бетпе-бет соғысқан тұрақты құрамасы осы жетісулық жасақтар. Бұлар қан майданды кеше отырып, кеңес тұсында М.Тынышбаев пен О.Жандосовтың күш-қайраты нәтижесінде қысымға ұшырамай, қызыл қазақ атты әскер полкін құрды.

Міне, Ораз Жандосовтың бұл әрекеті: «Алашорданың» армиясын М.Тынышбаевпен астыртын келісе отырып, құпия түрде қызыл армияның қатарына өткізіп жіберді. Кейін сәті келгенде шет елге кеткен Анненковтың армиясымен қосылып, кеңес өкіметіне қарсы іштен қарулы көтеріліс ұйымдастырмақ болған – деген айып тағылған.

Бұған мына оқиға дәлел. Жоқты – идеяға, барды – тәргіге айналдыру большевиктердің ең қуақы саясаты болатын. Қазақ зиялыларына «троцкиіл» деген айдар таққызып, қасірет әкелген Троцкийдің Алматыда уақытша жер аударылып келуіне қатысты мына бір оқиғаны да назарға іле кеткенді жөн санадым. Өжет те батыл, өткір тілді «орыс пен татардың қолбасшылығындағы қазақ полкінің» (өз сөзі) командирі Байкен Тыштыбаев бірде газет тігінделерін тиеп жүріп: «Кеңес мәдениеті жеңіл келеді, сондықтан да көтіңмен басып отырмасаң аспанға ұшып кетеді», сондай–ақ: «Қазақ полкін басқаратын қазақ туған жоқ», «1929 жылға дейінгі мал санын қалпына келтіру үшін үш немесе одан да көп бесжылдық керек», – деген сөздері үшін жауапқа тартылыпты. Оның үстінен кейін «намысты полковник» атанған Ә.Баймолдин көрсетінді жазған екен. Байкен Тыштыбаев 1937 жылы тергеушілерге:

Оның айтқаны расқа айналып, іле Байкен Тыштыбаев бажасы Т.Рысқұловпен, Н.Нұрмақовпен, Ұ.Құлымбетовпен, С.Қожановпен, О.Жандосовпен бірге «троцкищіл, герман – жапон барлау қызметінің агенті» ретінде қосақталып, бәрі де атылып кетті.

Сөйтіп, Троцкийге берілген сәлемнің құны бір емес, ондаған адамның және оның ішінде ең тұздықты қазақ қайраткерлерінің өмірімен өлшенді. Ол да болса заман үкімі.

Мұның барлығы, әрине, қатыгездік пен қинаудың нәтижесінде алынған мәліметтер. Аталған мақалардың бірінде ақын Сәкен Сейфуллинді әшкерелеп жазған, кейін өзі де айдалып кеткен бір Отағасы сексен алтыншы жылы маған:

Намысты азамат үшін, ұлт ұланын ойлаған ақын үшін, әке үшін бұдан асқан қандай қорлық пен мазақ болуы мүмкін. Андре Моруаның: «Кез келген билеушi үшiн ең қауiптi адам – жазушы», – деуi де сондықтан.

Бұл «Ашық хат» туралы не айтуға болады? Естайдың:

«Жалғанды жалғамалап әркім жүр ғой,

Қысқа жіп келмеген соң күрмеуіне», –

дегені сияқты, «жалғандықпен жалғанған көңіл жібі» болса керек. Бәрі де түсінікті. Кімнің абақты мен концлагердің есігін қайтадан ашқысы келеді дейсің?

Бірақ Мағжан ашпасам деген есік тағы да ашылды, ашылған жоқ, ашқызды. 1937 жылы желтоқсанның 31 күні кеште Мағжан Жұмабаев екінші және соңғы рет ұсталды. Ш.Елеукеновтың зерттеуі бойынша, Мағжанды тұтқындау туралы №1445 ордер 1937 жылы 27 желтоқсан күні жазылыпты. Осы арада ескерте кетеріміз, Мағжанды тіміскілеткен не тұтқындаған, біз танысқан Ахмет Байтұрсыновтың ісіне де қатысы бар тергеушілердің бірі – Қазақстанның бірінші басшысы, екінші – қауіпсіздік комитетінің төрағасының орынбасары, үшіншісі – Ішкі істер министрі, төртіншісі – төбе би болды. Солар қызмет басында тұрғанда бұларды ақтау туралы мәселе қозғаудың қандай нәтижемен аяқталғаны түсінікті. Олардың үрім-бұтақтарының өтініші бойынша аты – жөндерін қағыс қалдырдық. Ол үшін бізді жазғырудың да жөні болмас.

Арлы, намысты азаматтар осындай қорлаудан бас тартып, ешкімге зиянын тигізбей, өзін-өзі әшкерелеген. Мағжан да сол жолды таңдағанына оның 1938 жылы 6 қаңтар күні КССР ішкі істер халық комиссариатына қарата жазған жазған Мәлімдемесіндегі:

«Мен – Жұмабаев, кеңес өкіметі алдындағы өзімнің кінәмды жуу үшін: «Шетелдік бір мемлекеттің мүддесі үшін бірнеше жылдар бойы шпиондық әрекетпен шұғылданды», – деп маған тағылған айыпты мойындаймын. Жапонияның пайдасына шешілетін шпиондық жұмыспен, мен – Жұмабаев 1919 жылдан бастап 1929 жылға дейін, яғни, ұсталып, лагерьге айдауға жөнелтілгенге дейін айналыстым. Ондағы мерзімімді өтеп, 1936 жылы Қазақстанға қайтып келгеннен кейін де жоғарыда аталған мемлекеттің мүддесі үшін өзімнің шпиондық жұмысымды одан әрі жалғастырдым», – деген (Ш.Елеукенов. Мағжан. 132 бет) «мойындау» анық дәлел.

Бұл арада тергеушілер Мағжанға неге 1919 жылды нақты көрсеткізіп отырғанының мәнісі алдыңғы бөлімде З.Валидовтің «Қатираларындағы» М.Тұңғашиннің архивіне қатысты тұста толық баяндалған болатын. Өзге істерге қарағанда мұнда Ә.Бөкейхановтың да аты аталып, сол «шпиондық» қылмысты дәлелдеу үшін Колчак үкіметінің архиві сақталған Омбыға сұрау салыпты. Олардың бұл сұрауына Омбы облыстық мемлекеттік архивінің бастығы Маркова мен бөлім бастығы Попова:

Іздеген «шпиондарының» табылмағанына тергеушілер өкінген-ақ шығар. Бірақ ең басты өкініш – алтын басты азаматтар имансыз көмілді. 1938 жылғы тергеу ісімен жете танысқан мағжантанушы Ш.Елеукеновтің мәліметінше оныншы, жиырмасыншы ақпан күндері жауапқа алынып, әр жолы 8 беттен хаттама жазылып: Отанын сатқаны және кеңес өкіметіне қарсы қастандық жасау мақсатында астыртын ұйым құрғаны үшін 58- баптың 6, 11тармақтары бойынша айып қорытындысы шығарылады. Кіші лейтенант Гайкович жасаған «Өлім туралы актісіндегі» мәлімет бойынша:

Ал кеңес тұсындағы қаптаған астыртын ұйымдардың жайына келетiн болсақ, ондай ұйым ресми түрде өмiр сүрмеген. Тек әр жерде бастары қосылған, оңаша пiкiр алысқан. Туған халқының болашақтағы тағдырын талқылаған. Бірақ қандай талқыға түспесін Жер жөнiнде олардың үндемей қалуға қақысы жоқ едi. Сонау 1905 жылдың өзінде Мұхамеджан Тынышбаев:

Жетісу қазақтарына ат жұртын О.Жандосов сияқты қайраткерлер қайтарып берсе де, олардың иелігі он жылға жетпеді. «Коммунистiк-колонизаторлық» саясат бұл қитұрқылы әрекеттi «тың игеру» деген дақпыртпен жүзеге асырды. Оған дейiн де қазақ ұлты үш рет зауалға ұшырады. 1931-1932 жылғы аштықтан, отыз жетi-отыз сегiзiншi жылғы жазалау науқанынан, ұлы отан соғысындағы қантөгiстен соң 1913 жылы 6 миллионға жеткен қазақ ұлтының саны 1 миллион 400 мыңға дейiн құлдырады. Демограф, академик Бромлейдiң СССР халықтарының дамуы туралы монографиясындағы кестесiнен қазақ халқының 1939 жылғы саны 1926 жылмен салыстырғанда 26 процент кемiп кеткенiн көруге болады. Ал бұл осы он үш жыл iшiнде бiр де бiр сәби тiрi тумады. Ересектерi тек өлумен болды деген сөз. Ақмоладағы репрессияға ұшырағандарға арналған мұражайдың ғылыми қызметкерлерінің жобамен анықтауы бойынша, осының ішіндегі 60 мыңнан астам адам «жапон шпионы» деген айыппен атылып кетіпті. Жоғарыдағы мақаладағы: «Совет халқы, оның iшiнде қазақ халқы, бүкiл Қазақстан еңбекшiлерi өзiнiң большевиктiк қырағылығын бұрынғыдан да күшейтiп НКВД орындарына көмектесiп, ұлтшыл – фашистердiң бiрiн қоймай әшкерелеп, көзiн құртады», – деген үндеудің нәтижесі осындай. Логикалық жағынан алғанда «қиыннан қиыстырылған» саясаттың «сарасы».

Қырып-жоюдың мұндай қасiретiн басынан кешкен аз ұлттың бірі – қазақ. Адамның сүйегi ғана қалған иесiз даланы ың-шыңсыз игерудiң бұдан асқан аярлық жолының болуы да мүмкiн емес. Аштан қырылған, азап лагерлерінде қаза тапқан халықтың тәнi мен сүйегiнен құнар алған топыраққа өсiп-өнген астық мұқым кеңес өкiметiн асырады. Әсірелеп айтты демеңіздер, одан басқа сыпайлап айтудың ретін таппадым. Фейербах: «Тарихқа көз салу – жүрекке ине шаншумен бірдей», – деген екен. Сол айтқандай, сіздер де жүрекке тағы бір ине шаншылды – деп есептерсіздер.

Әрбір игілікті істеріңізге Алла жар болсын!