Оқушыларға халық педагогикасы негізінде этноэкологиялық тәрбие беру бағдарламасы

Біз қарастырып отырған аталмыш мәселелерге арналған еңбектерінде этноэкологиялық тәлім-тәрбиеге қатысы бар көптеген тақырыптар мен тәлімдік ұстанымдар бар екендігіне көз жеткіздік. Аталмыш мұраларды және кейінгі жылдары мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарына ендіріліп жатқан экологиялық тәлім-тәрбиелік үлгілер мен тәжірибелерді - бүгінгі ұрпақ тәрбиесінде одан ары дамыта отырып қолдану қажет деп санаймыз.

- Оқушыларға этноэкология ұғымы туралы толық мағлұматтар беру:

- Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жөнінде жинақталған озық тәжірибелер мен ғылыми зерттеулер қағидаларына негізделу:

- Қазақ ойшылдары мен зиялы қауым өкілдерінің шығармалары негізінде оқушыларға этноэкологиялық тәлім-тәрбие беру;

• 
  Оқушыларға кешенді тұрғыда этноэкологиялық тәлім-тәрбие берудің оңтайлы әдістемелік-педагогикалық жолын іздестіру;
  
• 
  Мектептегі оқушылар ұжымында этноэкологиялық тәрбие мәселесіне байланысты іс-шаралар ұйымдастыру;
  
• 
  Мектеп оқушыларының “Заман-ай” экологиялық клубын құру;
  

- Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі БҰҰ Конвенциялары, халықаралық заң құжаттары мен ҚР Заңдары;

- Ғылыми экология жөніндегі іргелі зерттеулер;

- Экологиялық ұйымдар мен ғылыми-зерттеу орталықтарының құжаттары мен әдістемелік нұсқаулары;

- Жас ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру жөніндегі жинақталған озық тәжірибелер;

- Экологиялық мониторинг, кадастр және статистикалық мәліметтер жинағы;

Экология тақырыбына байланысты өткен ғылыми-практикалық конференция материалдары;

Этноэкология туралы түсінік

Этноэкология - әр халықтың, этностың, ұлыс пен тайпаның қоршаған ортаның табиғатын, жер қойнауы мен бедерін, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесін, гидросферасын, ауа қабаты мен

биосферасын тану мен зерделеудегі мынғасырлық тәжірибелерінің жиынтығы.

Этноэкологиялық білім мен тәрбие - халықтың табиғатты қорғау жөніндегі тәлім-тәрбиелік дәстүрлері болмақ. Этноэкология - ғылыми һәм қолданбалы экология саласының бір бөлігі ретінде, өзінің негізгі қағидаларын аталмыш сала негіздеріне сүйене отырып айқындайды.

Этноэкологияның негізгі қарастыратын мәселелері:

- әлемдегі глобальдік экологиялық проблемаларды этностар тұрғысынан тану мәдениетінің жаңа әрекеттерін айқындау болмақ;

- Экология ғылымы атап көрсеткен қағидаларға сүйене отырып, әр ұлттың табиғи болмыстарының ерекшеліктері негізінде этноэкологиялық білім мен тәрбие концепциясын жасау;

- Болашақта этноэкология курсы негізінде оқушыларға дәріс беру , білім беру, ғылыми конференциялар өткізу және зерттеулер жүргізу, мектеп оқушыларының ғылыми сайыстарына қатысу;

- Жұмыр жер жаратылысы. 15 млрд. жыл бұрынғы Ғарыш әлемі мен кеңістігіндегі Ұлы Жарылыс. Аса ірі беймәлім химиялық - астрофизикалық қоспа заттардың жиынтықталуы. Әлемдік экологиялық геохронология. Күн системасының қалыптасуы және Жер планетасында атмосфералық қабаттың пайда болуы туралы геоболжамнама. Ұлы мұхит және кішкентай құрлық тарихы.

- Жертану негіздері. Жердің геохронологиялық таблицасы: Архей, Протерозой, Докембрий тау жыныстары. Палеозой эрасындағы девон, карбон, силур, ордовик, кембрий дәуірлеріндегі экологиялық жағдайлар.

- Мезозой эрасындағы бор, триас һәм юра дәуірлеріндегі табиғат көріністері. Кайназой эрасындағы палеоген, неоген, һәм антропоген дәуірлеріндегі қоршаған ортадағы құбылыстар.

• 
  Магмалар атқылаулары мен жер плиталарының қақтығысы, жер бедерінің өзгеруі. Жаңа табиғат флорасы мен фаунасының қалыптасуы, жануарлар дүниесі жане басқа табиғат пен ғарыш әсерлерінен болған экологиялық факторлар.
  

- Әлемдік мұздық катастрофа және климаттық өзгерістер. Зооморфтық, териоморфтық һәм фитоморфтық экологиялық проблемалар.

Палеоантропоген, мезоантропоген һәм неоантропоген дәуірлеріндегі экологиялық факторлар.

- Этноэкология негіздері. Алғашқы қауымдық құрылыс кезеңдеріндегі этноэкологиялық көріністер. Экологиялық сананың мифологиядағы, дінтану фәлсафасындағы және табиғат пен тұрмыстағы көріністері.

- Ұлы дала этностарындағы этноэкологиялық көріністер.

• 
  Діни-мифилогиялық, тотемдік һәм табиғи күштерге сену мен таңданудан туындаған экологиялық таным һәм дәстүрлер .
  

Ауа райының өзгеруі, жер сілкіну салдарынан жер асты суларының тартылып қалуы, өзендердің құрғауы және жануарлар дүниесінің тұрақсыздануынан пайда болған экологиялық факторлар.

Тайпалар арасындағы соғыстардың саяси-географиялық мәселелері.

- Әлемдік діндердің Евразия даласындағы таралуы және діни ұғымдардағы табиғат пен жертану мәселелеріне арналған теофилософиялық әфсаналар.

- Ұлы Түркі Қағанаты империясы дәуірлеріндегі саяси-географиялық жағдайлар. Климаттық-тектоникалық және гидросфералық өзгерістер. Ұлы Жібек Жолының дамуы және оның географиялық маршрутының картасы мен шартты белгілері.

- Араб Халифаты мен Түркі Қағанаты мемлекеттерінің территориясы. Ұлы араб-түркі ғүламаларының: Әл Фараби, Бируни, Хорезми, Әл Идриси, ибн Халдун, Ат-Табари, ибн Рузбихан, Ал Казвини және басқа ғұламалардың жер һәм табиғаттану заңдылықтарына арналған ғылыми еңбектері.

Дешті Қыпшақ, Хорезмшаһ, Түркеш, Қарахан, Үйсін, Қаңлы, Найман, Ұйғыр, Адай, Меркіт, Таңғұт, Табғаш, Қарлұқ - Қағанаттары дәуірлеріндегі тарихи-географиялық ахуалдар.

Шағатай жазба мәдениетіндегі экологиялық тақырыптар. “Чор Китаб” “Қабус-нама” әдеби мұралары. Тұран картасы және шартты белгілер. М.Қашқари мен Әл Идриси карталары.

- Шыңғыс Хан, Алтын Орда, Ақсақ Темір империясы кезеңдеріндегі саяси-географиялық жағдайлар. Әлемнің саяси картасының өзгеруі қарсаңындағы тарихи-экологиялық мағлұматтар. “Шыңғыс-нама”, Ясса”, “Бабыр-нама” “Жәмиғат тауарих” Кітаптарындағы географиялық деректер.

- Ұлы Қазақ Хандығы дәуіріндегі саяси-географиялық жағдайлар. Қазақ Хандығы мемлекетінің географиялық орны, халқы, саяси картасы. Жер бедеріндегі тектоникалық - климаттық және гидросфералық табиғат көріністері.

- Ұлттық мұралар: мақал-мәтелдер, ырым-тыйым сөздер, бата-тілектер, жыраулар поэзиясы, нақылдар, өсиеттер, аңыз-жырлар, тарихи-әдеби жазба ескерткіштердегі этноэкологиялық мағлұматтар.

Қазақ халқының қоршаған орта мен табиғатты тану, зерттеу мен зерделеудегі ғасырлық тәжірибелері мен ұлттық тәлім-тәрбие дәстүрлері.

“Жеті Жарғы” Заңындағы жер және оны қорғау мәселесі. Ұлы данышпандар: Асанқайғы, Қазтуған, Кетбұға, Бұхар, Төле, Қазыбек, Әйтеке, әз Тәуке, салқам Жәнгір, Абылай және басқа ғұламалар мұралары.

Ресей империясының отаршылдық саясаты кезеңдеріндегі қазақ халқының этноэкологиялық танымдық-тәлімдік мұралары. Абай шығармаларындағы табиғат лирикасы.

Ш.Уәлихановтың ғылыми-географиялық еңбектері мен сурет деректері. Шоқан картасы.

Ы. Алтынсариннің этнопедагогикалық мұрасы. Құрманғазы күйлеріндегі табиғат пен адам болмыстарының үйлесімділігі.

Батыс һәм орыс ғалымдарының қазақ халқының тарихын, мәдениетін, салт-дәстүрлерін және жер бедерін, қазба байлықтарын, өсімдік-топырақ жамылғысы мен жануарлар дүниесін зерттеген көлемді еңбектері. Патшалы Ресей тұсындағы Ремезов картасы.

“Алаш Орда” үкіметтің Ұлттық Декретіндегі: жер мен ұлт мәселесі.

СССР империясы құрамындағы Қазақстанның саяси-географиялық жағдайы және экологиялық мәдениеті.

Қазақ зиялары және олардың күресі. Ұлттық мәдениет, сана һәм ғылым мен білім мәселелері. Қазақстанның территориясы мен экономикалық географиясы. Экономикалық даму кезеңдеріндегі қоғамдық құрылыс мәселелері.

Ірі кәсіпорындарының салынуы. Тың игеру саясаты және экология. Гидрологиялық құрылыс және оның антропогендік һәм техногендік факторлары. Атмосфера және гидросфера қабаттарын ластайтын құрылыс объектілерінің салынуы.

Байқоңыр Ғарыш айлағындағы экологиялық ахуал. Семей ядролық атом қаруын сынау полигонының салынуы және оның қоршаған ортаға тигізген қасіреттері.

Семей-Невада қозғаласы. Арал, Балхаш қасіреті. Батыс Қазақстандағы ядролық полигон айлақтары. Экологиялық қауіпсіздік және заң мәселелері. Каспий теңізі бойындағы экологиялық проблемалар.

Тәуелсіз Қазақ Елі және оның геосаясаты. Қазақ топырағындағы пайдалы қазбаларды игеру және оның зардаптары. Глобальді әлемдік экологиялық апаттар аймағы.

Құмды һәм шөлді аймақтар мен орман мәселелері. Экологиялық заң жүйесі және оны қолдану мен бақылау. Демография, этномиграция және экономикалық реформалар.

Қала және адам экологиясы. Этноэкологиялық ғылыми-зерттеу, білім һәм тәрбие мәселесі. Топономикалық жер-су атаулары.

Экономикалық аудандастыру. Ірі кәсіпорындар, қорықтар, аса маңызды арнайы территориялар, өзен және ондағы экологиялық қауіпсіздік мәселелері. Этноэкологиялық білім, тәрбие, сана, мәдениет, психология, таным және әрекет мәселелері
Этноэкологиялық білім мен тәрбиенің оқушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты жүзеге асырылуының жүйесі

(5-8 сыныптар бойынша)

Аталмыш әдістемелік ұсынысты тәрбие жұмыстарында жүзеге асыру барысында, бүгінгі мектеп практикасында дәстүрлі педагогикалық талаптарға айналған пән аралық байланыстар мен сыныптан тыс жұмыстармен байланыстыра отырып игіліктендіру қажет дүние деп санаймыз. Осыған орай мынадай ұсыныстар білдіреміз:

1. 
   Жоғарыда айтылған әдістемелік ұсыныстарды негізге ала отырып оқушыларға арналған тәрбие жұмысының жоспарын жасау.
   
2. 
   Сыныптан тыс жұмыстарды кешенді түрде ұйымдастыруға бағытталған іс-шаралармен байланыстыру.
   
3. 
   Шығармашылық ізденіс барысында эколог-ғалымдар еңбектерін пайдалану.
   
4. 
   Мектептегі жалпы оқушылардың экологиялық штабының құрылуына үлес қосу және шығармашылық-ізденіс жұмыстарына пайдалану.
   
5. 
   Тәлім-тәрбие жұмысының сағаттық жоспарын құру.
   
6. 
   Қол жеткізген шығармашылық табыстар негізінде тәжірибелер жинақтау.
   
7. 
   Озық тәжірибелерді жинақтау, талдау, игіліктендіру, ықпалдандыру және тарату торабын құру.
   
8. 
   Бастауыш сынып оқушыларының белсенділігі мен мәртебесін арттыру
   
9. 
   Оқушылардың мінез-құлық әрекеттері мен шығармашылық ізденістеріне баға беру және ғылыми тұрғыда бағыттау.
   
10. 
    Бастауыш сынып мұғалімдерінің педагогикалық ізденістері мен практикалық жетістіктерін саралау және бағдарлау.
    

“Менiң елiм - Қазақстан” атты оқушылардың бүкiлмектептiк танымдық-этнографиялық ойын-сайысы

Мақсаты:

1. 
   Мектеп оқушыларының санасына қазақстандық патриотизм сезiмдерiн қалыптастыру;
   
2. 
   Жас ұрпақтың тәуелсiз Қазақстан мемлекетiнiң тарихын, мәдениетiн, экономикасын, ғылым жетiстiктерiн, дiни-рухани қазыналарын, Ата заңы мен Президентiн, мемлекеттiк рәмiздерi мен басқа құндылықтарын оқып-тануға, қастерлеуге мүмкiндiк туғызу;
   
3. 
   Оқушыларға жалпыадамзаттық, адамгершiлiк, парасаттылық, имандылық құндылықтар негiзiнде ұлттық тәлiм-тәрбие беру;
   

Қазақ халқының тарихында аса маңызды саяси-әлеуметтiк рөл атқарған мемлекет астаналарының жылнамалары. Көшпендi-номадтардың және арий тайпаларының әскери-демократиялық мемлекеттерi. Ұлы Түркi Қағанаты һәм Қазақ Хандығының астаналары. Қазақстандағы астаналық мәртебеге ие болған қалалар.

2. 
   Қазақстан мемлекетiнiң ұлттық Рәмiздерi
   

2. 
   Қазақстан қалалары.
   

2. 
   Қазақстан кәсiпорындары
   

2. 
   Ауылым – алтын бесiгiм
   

2. 
   Қазақстан табиғаты
   

2. 
   Қазақстан халықтары.
   

2. 
   Қазақстан және әлемдiк қауымдастық
   

2. Оқушылардың белсенділіктерінің артуы

Сонымен, жоғарыда келтiрiлген мәлiметтер негiзiнде – бүгiнгi мектеп практикасында халықтық педагогика мұраларына негiзделген iс-шаралар өз мүмкiндiгiнен төмен дәрежеде жүргiзiлiп жатыр деуiмiзге саяды. Сондықтан, аталмыш мәселенiң жалпыхалықтық сипат алуын, оның ұрпақ игiлiгiне айналуын қамтамасыз ету үшiн – осы сала бойынша жинақталған құнды теориялық идеялардың, практикалық қажеттiлiкке ұласуына ғылыми тұрғыда және материалдық тұрғыда дамуына тиiстi жағдай туғызу керек деп санаймыз.

Одан бүгiнгi таңда халық педагогикасына байланысты мектепте жүргiзiлiп жатқан жұмыстарға мемлекет тарапынан барынша жағдай туғызу, ал ғалымдар тарапынан аталмыш құбылыстардың пайда болу себеп-салдарын ғылыми тұрғыда бақылап, зерттеп, келешекте ол жұмыстарды жақсарту жөнiнде маңызды педагогикалық ұсыныстар жасау керектiгiн қажет етiп отыр деп санаймыз.

“Елім-ай” ұлттық – этнографиялық ойын – сайысы

“Елім-ай” ұлттық-этнографиялық ойын-сайысы – “Атамекен” Бағдарламасының шеңберіндегі шығармашылық жұмыстардың қорытындысы қарсаңында өткізілетін балалар мен үлкендердің бірлескен ойын-сайысы.
Оның басты мақсаты “Атамекен” Бағдарламасының негізгі бағыттарын жүзеге асыру барысында халқымыздың салт-дәстүрлері мен мәдениетін, тарихын білуге, қастерлеуге баулу, жағдай туғызу, ойынға қатысушылардың белсенділіктерін арттыру болып табылады.

“Елім-ай” ойыны 22 аялдамадан тұрады, ол ойынға қатысушы балалардың жас ерекшеліктеріне қарай әрбір параллель кластарда, бүкілмектептік, аудандық, ауылдық, облыстық және республикалық дәрежеде өткізіледі.

Ойын-сайысқа 10-15 балалар мен жасөспірімнен құрылған топтар мен (жасақтар) қатысады. Сонымен қатар олар топ басшысын, атауын, ұранын, жалауын, елтаңбасын, ұлттық киім үлгілерін белгілейді.

Алдымен ойын-сайысты ұйымдастыру штабы құрылады. Ол ойын-сайысқа қатысушылардың жас ерекшеліктеріне байланысты аялдамалалр санын, ойын тәртібін, шартын, қазылар алқасын, Бағдар карталарын белгілейді. Аялдамалар негізінен бір-бірінен алшақтау орналасқан дәстүрлі көркем безендірілген қазақ үйлері болып табылады.

Ойын басталар алдында барлық топ басшылары штабқа келіп, ойын тәртібі мен барысы туралы бағдар карталарын алады. Тапсырма алған әр топ өз карталарында көрсетілген схемалар бойынша әрбір аялдамадан өткен сайын штабқа оралып, қандай баға алғандары туралы белгіленіп, отыру керек.

Ойын-сайысқа қатысатын жаспалуандар, айтыскерлер, ұлтық тарихи тақырыптарға сурет салатын суретшілер топтардан бөлек өз өнерлерін көрсетеді.

Әрбір аялдамада өз істеріне жетік арнайы мамандар (әділ қазылар) қатысушылардың өнерлерін, білімдерін, бағалап отырып, олардың бағыт-карталарына тиісті бағалары мен қолдарын қоюы керек. Тәртіп бұзған жасақтардың бағалары кемиді.

“Елім-ай” ойын-сайысы штабы қатысушы топтардың атаулары укөрсетілген бүкілмектептік жалпы ойын-сайыстың Бағдар –картасы арқылы бүкіл ойын жүрісін қадағалап, басшылық жасап отырады.

Ал, барлық аялдамалардан мүдірмей өтіп шыққан топтар міндетті түрде Бағдар-карталарын штабқа тапсырулары керек.

Ұйымдастыру кезінде жергілікті халықтың ұлттық-рәсімдік ерекшеліктерін пайдалану арқылы ойынға өзгерістер мен толықтырулар енгізуге болады.

ойынының бағдар-картасы