МахмұТ ҚАШҚаридың "ТҮрік сөздігіндегі" Әдеби үлгілер
жүктеу/скачать 27.28 Kb.
|
1 2
Шырынхан Толқын мақала- Бұл бет үшін навигация:
- Негізгі сөздер
|
МАХМҰТ ҚАШҚАРИДЫҢ “ТҮРІК СӨЗДІГІНДЕГІ” ӘДЕБИ ҮЛГІЛЕР Шырынхан Т. К – филология факультеті, 1701-19 оқу тобы студенті Алтынбеков Қ. С – ф.ғ.к., аға оқытушы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік педагогикалық университеті, Шымкент, Қазақстан Анықтама: Мақалада Махмуд әл-Қашқаридің «Диван лұғат ат-түрк» сөздігіндегі тұлғалы және көрнекі есімдіктердің көрінісі қарастырылған. Авторлар қазіргі башқұрт тіліндегі есімдіктердің жасалу жолын Махмұд әл-Қашқари еңбегіне сүйене отырып жүргізеді. Мақалада мына есімдіктердің ерекшеліктері нақтыланды: бен, біз, син, сіз, ул, улар. Талдау негізінде кейбір есімдіктердің бір түбірден шыққаны анықталды. Ұз бен үш есімдіктерінің түбірі бір деген пікір дәлелденеді. Бұл демонстративті есімдіктің шығу тегі туралы мәселе әлі де талас тудыруда. Негізгі сөздер: есімдік, этимологиялық аспект, түркі тіл білімі, формант. Махмұд әл-Қашқаридің «Диван лұғат ат-түркін» түркітану саласындағы тұңғыш энциклопедиялық сөздік деуге болады. Б.Ж. атап өткендей. Усмамбетов, «Махмуд Қашқари еңбегі «Диван лұғат ат-түрк» тек түркі тілдес халықтардың ортақ рухани мұрасы емес, әсірелеп айтар болсақ, жалпы адамзаттық ауқымдағы бірегей жазба ескерткіш» [1, б. 105]. Бұл еңбек алғаш рет 1915-1917 жылдары Ыстамбұлда жарық көрді. Кейін түрік, өзбек және басқа тілдерге аударылды. «Диван лұғат ат-түрк», соның ішінде «Көне түркі сөздігі» негізінде түркі тілдерінің көптеген сөздіктері жасалды. Сөздікті шығыстанушылар мен түркологтар зерттесе, олардың ішінде С.Е. Малов, А.Н. Кононов, Н.А. Баскаков, А.М. Щербак, Н.З. Гаджиева, Б.А. Серебренников, Д.Н. Насилов. Белгілі башқұрт шығыстанушысы А.З. Валиди 1932 жылы «Диванның жасалу мерзімін нақтылауға және Махмұд әл-Қашқаридың өмірбаянын жаңғыртуға арналған» мақалалар жариялады [1]. Ал Махмұд Қашқаридың өзі, тарих ғылымдарының докторы Байболот Абытов түркі тіл білімі ғылымында ерекше бір сала – ғылыми түркологияның негізін қалаған әлемдегі тұңғыш түркологты атайды. Жоғарыда атап өткеніміздей, «Диван лұғат ат-түркті» көптеген белгілі түрколог ғалымдар зерттеген. Біз өз кезегімізде башқұрт тіліндегі есімдіктердің негізін құраған тұлғалы және көрнекі есімдіктерді қарастыруды алдымызға міндет етіп қойдық және олардың қазіргі башқұрт тіліндегі есімдіктермен байланысы. Негізгі септіктегі 1-жақтың жекеше есімдігі тыйым және адам формасына ие. Сөздік авторының айтуынша, оғыздар тыйым түрін қолданса, түріктер ман формасын қолданады [1, б. 329]. Айта кету керек, тыйым әлі күнге дейін оғыз тобына жататын тілдерде белсенді қолданылады. Ал қазіргі башқұрт, татар тілдерінде мин формасы қолданылады. Түркі тілдерінде б мен м дыбысының кезектесуін байқағандықтан, тыйым мен адам екі түрлі форма екеніне сенбейміз.Бірақ б формасы көне екенін айта кеткен жөн. Дж.Г. Орал-Алтай тілдерін егжей-тегжейлі зерттеген Киекбаевтың айтуынша, тыйым есімдік (ер, мин) би түбірінен жасалған, оны көне деп санау керек [2]. Дәйек-бағыттаушы жағдайда есімдік маған мана түрінде кездеседі. Мысалы, Қалды мана тат (Маған опасыз ұйғыр келді). Миндин септік септікте жұмсалады: Алгил үкіт миндин ұғул (Балам, нұсқауымды қабыл ал). 1-жақтың көптік жалғауы biz формасына ие. Мысалы, біз қалдым (біз келдік). Профессор Дж.Г. Киекбаева, форма біз негізі би және осы жерде қалыптасқан көптіктің көрсеткіші. Екінші жақ есімдігіне қатысты Махмұд әл-Қашқари былай деп жазады: «Сан – «сен» мағынасы бар бөлшек. түріктер бұл сөзді балаларға, қызметшілерге және жасы кіші немесе лауазымы төмен адамдарға қатысты қолданыңыз. Құрметке ие болып, жоғары тұрғандарға сіз (сіз) делінеді. Оғыздар мұны керісінше жасайды: үлкенге сан, кішіге сен дейді. Соңғысы көпше түрде де қолданылады, бұл дұрыс, өйткені сіз – жиынтық есім» [1, б. 329]. Ол есімдігі сөздікте түрінде көп кездеседі. Айта кету керек, қазіргі башқұрт тілінде бұл есімдік өзгеріссіз қалды. Бірақ ul формасы тек негізгі септікте ғана қолданылады: Ұл андағ айды (олай деп айтты). Басқа жағдайларда, негізгі жағдайдан басқа, бірінші y a-ға өзгереді. Анықтауыш-бағыттауышта анар формасы бар: анар айдым (Мен айттым). Келесі аят: айдим анар савук бизни табаналук кажтин балзай карик кирләразиз бҙук (Мен оған: «Сүйіктім! Кең дала мен биік тауларды аралап бізге қалай келдің?» дедім). Ал қазіргі башқұрт тілінде диалектілердің барлығында дерлік у-ның а-ға ауыстырылуын байқаймыз. Басқұрт ғалымы Н.Х. Ишбулатов бұл алмастыру туралы былай деп жазады: «Атаулыдан басқа барлық жағдайда у жалғауындағы дауысты дыбыстың әсерінен а ауыстырылады: анң, кез келген, анан, анда» [3, б. 129]. Сондай-ақ, қазіргі башқұрт тілінде 3-жақ есімдігі көрнекілік ретінде жұмсалған: Ул кеше беҙгә яҡын ине (ол кісі бізге жақын болған). Дәл осындай суретті біз «Диван лұғат ат-түрік» сөздігінде де байқаймыз. Махмуд әл-Қашғари былай деп жазады: «ул – оның мағынасын да жеткізетін бөлшек». Демек, ст есімдігі адамдарға ғана емес, жансыз заттарды да білдіре алады. Мысалы: Ұл йөрт ауылда ин беге (ол үй ауылдағы ең биік). Профессор А.М. Азнабаев түркі тілдеріндегі бұл құбылысты 3-жақ есімдіктері белгісіздікпен тығыз байланысты болғандықтан, белгісіз немесе жансыз заттарды көрсете алатындығымен түсіндіреді [4, б. 33]. ІІІ жақтың көпше түрі қазіргі башқұрт тілінде Улар қолданылған формада кездеседі: Улар икки бір бірка қайышты (екеуі де бір-біріне қолайлы болды. Ұлар бір бірдің қайысты (бір-бірінен қашты). башра какишди (екеуі бір-бірін соқты) саны жекешеден -лар аффиксі жалғану арқылы жасалады. Бұл аффикс түркі тілдерінде кеңінен қолданылады және көбінесе зат есімнің көпше түрін жасайды. Сөздіктегі көрнекілік есімдіктердің ішінде бу (осы), анда (онда), уш (осы, солай) бар. Автор былай деп жазады: «бу – мұны білдіретін бөлшек. Бу ар – бұл адам» [1, б. 897]. Бұл форма қазіргі татар тілінде әлі де қолданылады. Ал башқұрт тілінде bu негізіне -л қосылып, was формасы бар. Барлық түркологтар бірауыздан -l көптіктің көрсеткіші және анықталмаушылыққа ұқсас. Бірақ сұрақ туындайды: егер -л белгісіздік көрсеткіші болса, неге ол белгілі бір сөзге қосылады, өйткені есімдік әрқашан белгілі бір пәнді меңзеп тұрған және башқұрт тілінің академиялық грамматикасының негізін салушы Н.К. Дмитриев оны анықтауыш деп атайды. Ж.Г. Киекбаев -л тек қана көрнекілік есімдіктің номинативті септігі үшін анықтық көрсеткіші деп есептейді [2]. Біз -l белгілі бір жағдайларда ғана анықтық көрсеткіші бола алмайды деп есептейміз және есімдік бастапқы кезеңде белгісіздікті көрсетті деп есептейміз. Анда есімдігіне келсек, Қашқари былай деп жазады: «анда – ол жерді білдіретін бөлшек» [1, 158 б.]. Одан әрі автор оғыздардың соңғы дауысты дыбысты -н (андан) дыбысына ауыстырып, бұл сөзді «кейін» мағынасында қолдануына назар аударады. Қазіргі башқұрт тілінде анан (кейін) формасы да бар екенін атап өту керек. Автор оғыздардағы соңғы дауысты дыбыстың -н-ге ауыстырылуы араб тіліндегі алиф (-а) ның нун (н) дыбысына ауыстырылуымен бірдей екенін атап көрсетеді. Бұл туралы ол былай деп жазады: «Араб тілінде н мен алифтің орнына Алла Тағаланың сөзіндегідей рұқсат етілген: «вамараббуаламин» ... Мұса қиссасында әлиф мұнда п-ның орнына келеді. Бірақ жандылар туралы сұрағанда, ма хаза (ол не) деп айта алмайсың, адам (кім) деп айту керек» [1. 158 б.]. Бірақ біз мынадай пікірдеміз: екі тілде дауысты дыбыстың п дыбысына ауыстырылуы кездейсоқтық, өйткені, біріншіден, бұл тілдер туыс емес, екіншіден, анан сөзіндегі -n осыны көрсетеді бастапқы жағдайда, ал араб тілінде n көптік және қос санның көрсеткіші ретінде қолданылады немесе әйел жынысын көрсетеді. Автор түркі және араб тілдерінің туыс еместігіне қарамастан, араб тілімен салыстыра отырып, түркі сөздерінің көптеген аспектілерін қарастыруға тырысқан. Автордың бұл тілегін, біріншіден, бұл шығарманың халифат тұсында жасалғандығымен, екіншіден, Махмұд әл-Қашғари өз еңбегін араб халифасы әл-Муктадиге арнауымен түсіндіруге болады. Махмұд әл-Қашқари сөздігінде демонстрациялық есімдіктерден ұш түрін кездестіреміз. Автор былай деп жазады: «үш — «сондай, міне» деген мағынадағы бөлшек және «үш мундағы кил» (осылай істе) дегенге мынадай мысал келтіреді. Бұл сөйлем қазіргі башқұрт тіліне аударылса, уш есімдігі ошалай болады. Махмұд Қашғари басқа жерде ұш формасының «ағаштың өзегі, ішкі бөлігі, бұтақтары немесе мүйіздері» мағынасында да қолданылатынын атап көрсетеді. Сондай-ақ түркі тілдерінде uz (өзім) рефлексивті есімдігі бар. Мысалы: Ұл үҙе килде (Өзі келді). Өйткені, сөздікте автор бұл есімдікке ұш сияқты түсініктеме береді. Қашқари былай деп жазады: «Ұз – жүрек, сонымен бірге асқазандағы нәрсе. Оз умагр кет (ішім ауырды). «Уз – ағаштың өзегі». Осыған сүйене отырып, түйін мен құлақтың өзегі деп болжауға болады. Расында да башқұрт тілінде байлау түрінен жасалған және «өзек» мағынасын білдіретін сөздер сақталған: үҙәк – орталық, үҙәк – шатқал, үҙән – шатқал. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, уз және уш есімдіктері (қазіргі башқұрт тілінде үҙ және ошо) бір түбірден шыққан деп болжауға болады. Бұл есімдіктерден көріп отырғанымыздай, тек соңғы көрсеткіш ғана ерекшеленеді. -з және -ш фонетикалық жағынан бір-бірінен ерекшеленетініне қарамастан, олар бір құбылысты көрсететін көрсеткіштер болуы әбден мүмкін. Шынында да, кейбір түркологтардың пікірінше, және Түркі тілдеріндегі -з, -ш көптік көрсеткіші ретінде қолданылады. «Татар тілінің тарихи морфологиясының очерктері» еңбегінің авторы Латиф Заляй -з қос санның көрсеткіші деп есептейді. Л.Ж. Заляй кейбір түркітанушы ғалымдардың да -з екі жақтылықтың көрсеткіші деген пікірде болғанын баса айтып, мынадай мысалдар келтіреді: манез (екі жақ), көкүз (екі төс), омуз (екі иық), ағыз (екі жақ). Одан әрі ғалым былай деп жазады: «Қазіргі татар тілінде оның ізін (қостығын – А.Қ.) табу қиын. Тек игез, тигез сөздеріндегі -з көне түркі тілінен қалған қос жақтылықтың көрсеткіші екенін ғана болжауға болады. Олай болса, ике – иге – з, тік – тиг – ез деген сөздердің этимологиясы» [5, б. 13]. Біз автордың пікірімен келісеміз және мына пікірді ұстанамыз: басында -z көрсеткіші қос жақтылықты білдірсе, уақыт өте келе көптеген тілдерде қос жақтылық жойылып, оның көрсеткіштері көптік мағынаны білдіре бастады. Сол суретті орыс тілінде де көреміз, мұнда -a бір уақытта қос санды көрсеткен, бірақ уақыт өте келе ол көпше түрдің көрсеткішіне айналды. Профессор Дж.Г. Киекбаев, башқұрт тілінде де қостық ізі қалған, оны біз қазір көптіктің көрсеткіштері деп атаймыз. Ғалым былай деп жазады: «...алдық түрінің түркі түрін тарихи тұрғыдан да қос сан деп қарау керек» [2, б. 151]. Сонымен, -з басында қосарлылықты көрсетсе, кейін көптіктің көрсеткішіне айналды көрсеткішіне келсек, түркологтар оны көптік көрсеткіші ретінде қарастырады. Мысалы, башқұрт тілінің тарихи морфологиясының авторлары бұл көрсеткіштің түркі тілдерінің өзара үндесуінде белсенді түрде қолданылатынын атап өтеді [6]. Бұл дауыс көптікті білдіреді, өйткені ол бірнеше адамның арасында болатын әрекетті білдіреді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, біз бұл туралы болжауға болады түркі тілдеріндегі көптік жалғауды көрсетеді және бұл бізге ұш және уз есімдіктері бір түбірден шыққан деп айтуға құқық береді. Сондай-ақ пікірі А.Н. -ш пен -з бір көрсеткіш деп есептеген Кононов бұл есімдіктердің ортақ негізі туралы болжамымызды дәлелдейді [6, б. 156]. Сонымен, қазіргі башқұрт тілінің негізгі тұлғалы және демонстрациялық есімдіктері Махмұд әл-Қашғаридің «Диван лұғат ат-Түрк» сөздігінде көрініс тапқан. Кейбір есімдіктер сол қалпында сақталса, кейбіреулері құрылымын өзгерткен. жүктеу/скачать 27.28 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2