Дәндік масса өзін-өзі жылытуында қоспалардың маңызы

Бұл микроорганизмдер жылу бөлетін қосымша көзі болып келеді.

Көбінесе өсімдіктің жасыл бөлігі, арамшөп тұқымдары бар ылғалдылығы жоғары тазаланбаған дәндік массаларда қоспалардың бар болуына байланысты жылу бөлу маңызды болады.

Мысал ретінде С.И.Акивис жаңа жиналған дәндердің ворохынан алынған ақ бидайдың екі үлгісінен және қара бидайдың бір үлгісінен мәліметтер келтірейік (51 сурет). Тыныс алу интенсивтілігін 19...22⁰С анықтаған.

51 сурет. Жаңа жиналған бидай ворохының және оның негізгі компоненттерінің тыныс алу интенсивтілігі

Дақылдар	Арам шөпті қоспалар мөлшері, %	Ворох массасы ның ылғалдылығы, %	Тыныс алу интенсивтілігі, 100г құрғақ затқа 24 сағатта мг СО2			Қоспалар тыныс алу интенсивтілігі негізгі дән тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп
			ворох	Негізгі дән	Арам шөпті қоспа
Ақ бидай	5,3	22,9	32,6	13,9	341,7	24
	4,1	32,6	240,2	190,4	568,6	3
қарабидай	12,9	28,3	194,5	103,6	433,9	3

Негізгі дән мен арамшөпті қоспа арасында тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы өте үлкен екені ылғалдылығы едәуір төмен астық жинағанда да байқалған. Біздің зерттеулерде (52 кесте) 18...22⁰С температура жағдайында тыныс алу интенсивтілігін есептегенде ең құрғақ дән партиясында ең үлкен айырмашылық байқалған.

Солай ең дымқыл дән партиясында негізігі дән және арамшөпті қоспалардың тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы аз болады; бірақ дәндік массаның жалпы жоғары ылғалдылығы өте үлкен суммарлы тыныс алу интенсивтілігіне әкеледі. Бұл мәліметтер ылғалдылығы жоғары дән партиясын қоспалардан тез арылту қанша маңызды екені көрсетеді.
52 кесте. Жаңа жиналған ақ бидайдың дәндік масасындағы негізгі дән және арамшөп тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігі

Дәндік маса ылғалдылығы, %	Тыныс алу интенсивтілігі, 100 г құрғақ заттар 24 сағатта мг СО2			Қоспалардың тыныс алу интенсивтілігі негізгі дәннің тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп
	Дәндік масса	Негізіг дән	Арамшөпті қоспа
14,5	1,8	1,2	48,0	40
15,7	2,9	1,8	32,8	18
16,4	13,7	4,0	61,2	15
17,1	25,9	9,8	152,4	14

Дәндік массада өзін-өзі жылуында жәндіктердің және нан қорларын бұзатын кенелердің атқаратын ролі. .

Барлық әртүрлі жағдайларда арамшөп тұқымдары, шан және қоспалары бар дәндік массаларда өзін-өзі жылыту ерте басталады және интенсивтілеу өтеді. Негізгі дәнге қарағанда ылғалдылығы жоғары арамшөп тұқымдарының қуатты тыныс алуы жылу жиналуына мүмкіншілік тудырады. Шан және арамшөптен тазаланбаған дәндік массада тазаланған дәндік массаға қарағанда микроорганизмдер мөлшері көбірек болады.

Бұл микроорганизмдер жылу бөлетін қосымша көзі болып келеді.

Көбінесе өсімдіктің жасыл бөлігі, арамшөп тұқымдары бар ылғалдылығы жоғары тазаланбаған дәндік массаларда қоспалардың бар болуына байланысты жылу бөлу маңызды болады.

Мысал ретінде С.И.Акивис жаңа жиналған дәндердің ворохынан алынған ақ бидайдың екі үлгісінен және қара бидайдың бір үлгісінен мәліметтер келтірейік (51 сурет). Тыныс алу интенсивтілігін 19...22⁰С анықтаған.

Негізгі дән мен арамшөпті қоспа арасында тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы өте үлкен екені ылғалдылығы едәуір төмен астық жинағанда да байқалған. Біздің зерттеулерде (52 кесте) 18...22⁰С температура жағдайында тыныс алу интенсивтілігін есептегенде ең құрғақ дән партиясында ең үлкен айырмашылық байқалған.

Солай ең дымқыл дән партиясында негізігі дән және арамшөпті қоспалардың тыныс алу интенсивтілігінің айырмашылығы аз болады; бірақ дәндік массаның жалпы жоғары ылғалдылығы өте үлкен суммарлы тыныс алу интенсивтілігіне әкеледі. Бұл мәліметтер ылғалдылығы жоғары дән партиясын қоспалардан тез арылту қанша маңызды екені көрсетеді.
52 кесте. Жаңа жиналған ақ бидайдың дәндік масасындағы негізгі дән және арамшөп тұқымдарының тыныс алу интенсивтілігі

Дәндік маса ылғалдылығы, %	Тыныс алу интенсивтілігі, 100 г құрғақ заттар 24 сағатта мг СО2			Қоспалардың тыныс алу интенсивтілігі негізгі дәннің тыныс алу интенсивтілігінен неше есе көп
	Дәндік масса	Негізіг дән	Арамшөпті қоспа
14,5	1,8	1,2	48,0	40
15,7	2,9	1,8	32,8	18
16,4	13,7	4,0	61,2	15
17,1	25,9	9,8	152,4	14

Модуль 2. Астық түйірде өздігінен қызу және басқада өтетін процестер Дәріс № 21, 22

Тақырыбы: Өздігінен қызу түрлері

1.Ұялы өздігінен қызу

2. Пласталы өздігінен қызу

3. Біртектес өздігінен қызу

1. Дәндік массаның күйі

2.Сақтау қоймаларының күйі және олардың конструкциялары

Дәріс № 25, 26

Тақырыбы: Өздігінен қызу кезінде масса дәнінің сапасының және шығынының өзгеруі

1. Өздігінен қызудың алғашқы кезеңі

2. Өздігінен қызу үрдісінің дамуы
Дәріс № 27

Тақырыбы: Жана орылған дәннің өздігінен қызуы

1. Төмен немесе қалыпты ылғалдылықтағы дәндік массаның өздігінен қызуы

2. Жоғарғы немесе өте жоғарғы ылғалдылықтағы дәндік массаның өздігінен қызуы
Жаңа жиналған дәндердің өздігінен жылытылуы өз табиғаты бойынша дәндік массада болатын кез келген өздігінен жылытудан айырмашылығы жоқ. Әді уақытша егіндік сақтау жағдайында (егіндегі алаңдарда, токтарда) жатқан немесе қоймаға салынып қойған жаңа жиналған дәндік массада өздігінен жылыту жедел сипатты болуы мүмкін. Қысқа мерзімде, бірнеше он сағат ішінде дән мүлдем жарамсыз болып кетуі мүмкін. Оны ауылшаруашылықты өндіріс жағдайында, көп мөлшерде жаңа жиналған дән түскенде нан (дәндер) қабылдау кәсіпорындардың жұмысында есептеу қажет.

Жаңа жиналған дәндік массадағы өздігінен жылыту процесінің жылдамдығы оның жағдайынан және қоршаған орта жағдайына, басқаша айтқанда алдыда қарастырылған факторларға байланысты. Оның ішінде ең маңыздылары: дәндік массаның бастапқы ылғалдылығы және ылғалдылығы бойынша оның кейбір бөліктерінің салыстырмалы біртектілігі, қоспалардың мөлшері және түрлік құрамы, бастапқы температурасы.

Жаңа жиналған дәндердің өздігінен жылытылуының барлық жағдайларын екі топқа бөлуге болады:

ылғалдылығы төмен немесе орташа (шекті критикалық дейін) дәндік массаның өздігінен жылытылуы;

ылғалдылығы жоғары немесе өте жоғары (шектен асатын, шектелген кондиция қарастырылған) дәндік массаның өздігінен жылытылуы.

Өздігінен ждылытудың бірінші топ жағдайы біздің елдің оңтүстік-шығыс және жиі орталық аймақтарында астықты күзгі құрғақ ауа райда жинағанда байқалады. Екінші топ жағдайы астық жинау кезінде ауа райы ылғалды аумақтарға тән.

Құрғақ немесе орташа құрғақ жаңа жиналған дәндер партиясының өздігінен жылытылуы дәндік массаны дұрыстап күтпеу нәтижесінде және оны сақтауға салғанда және көбінесе салғаннан кейін оның температурасын төмендетуге шаралар жасамау нәтижесінде жалпы пайда болады.

Ұсақтаудан кейін дәндік масса пайда болу уақытында оның температурасы оңтүстік аймақтарда 20...30⁰С және одан жоғары болады. Бұл жағдайларда сақтауға жана салынған белсенді күйдегі негізгі дән және дәндік масса компоненттері қуатты тыныс алады, жылужәне ылғал бөледі. Оның нәтижесінде дән аралық кеңістіктің (дәндік массаның үстіңгі және шеттеріндегі жерлеріне орын ауыстырады) ауасы ылғалданады және қызады. Жеткілікті температура ауысып отырса, дәндік массаны салқындату нәтижесінде қойманың бетінде және қабырғаларында белгілі қабаттарда су буларының конденсациясы және дәндер булануы (терлеуі) үшін алғашқы белгілер пайда болады. Тамшы-сұйық ылғалдың пайда болуы (біраз болсын) микроорганизмдердің қарқынды дамуына және одан көп мөлшерде жылудың бөлінуіне мүмкіншілік береді.

Дәндерде ылғал конденсациясы оның бетінен немесе силос қабырғасынан 0,5...0,75 м қашықтықта дәндік массаның үстіңгі немесе шеткі қабаттарында табылады. Бұл жағдайларда дәндік массаның ылғалдылығын қаббаттап анықтау әрқашанда көрсетілген қабаттардың ылғалдылығын біраз жоғарлатып (0,75...1,5% ке) көрсетеді. Төбешіктің әр бөліктерінде өте қатты булану (терлеу) өздігінен жылыту процесі кезінде жүреді.

Құрғақ жаңа жиналған дәндердің партиясын жүйелік күту, ол оларды уақытында желдетуде және салқындату қорытындылады, ол өздігіне жылыту процесінің пайда болуына мүмкіндік бермейді.

Жылы және дымқыл күз жағдайында ылғалдылығы жоғары жаңа жиналған дәндік массада өздігінен жылыту процесі өте тез дамиды. Осындай жағдайларда жылудың пайда болуы өте интенсивті жүреді, температураның жоғарлауы биіктігі 1 м немесе одан да аз төбешіктерде байқалады.

Температураның өсіп келе жатуына байланысты өздігінен жылыту темпі және микрофлорамен болып жатқан өзгерістер сипаты 58 кестеде көрсетілген мәліметтер бойынша көрініп тұр. Процестің басында микрорганизмдердің санының жалпы өсуі (сонымен қатар E.herbicola) байқалады. Температураның ары қарай өсуі микроорганизмдер санының азаюына және пішінінің ауысуына әкеледі. Микрококктардың және зең саңырауқұлақтарының қарқынды дамуы E.herbicola –ны толық ығыстырды; өздігінен жылытудың соңғы этаптарында споралы бактерияларда жиналған. Осындай өздігінен жылыту кезінде микроорганизмдермен қатар дәндік массада жылудың пайда болуында және бөлінуінде маңызды роль дәнде болады. Бос судың едәуір мөлшерінің болуы, жетілу процестерінің аяқталмауы, ферменттердің жоғары белсендігі және т.б. дәннің қуатты тыныс алуына мүмкіндік береді. Арамшөптердің шикі тұқымдары жаңа жиналған дәндік массасының былайда жоғары физикалық белсендігін жоғарлатады.

Өздігінен жылыту процесінің дымуының тездігі жаңа жиналған дәндік массаның барлық бөліктері мен қабаттарының темперасын күн ара байқап отыруды міндетті етеді.