МАТН КОМПОНЕНТЛАРИНИНГ СЕМАНТИК

2. МАТН КОМПОНЕНТЛАРИНИНГ СЕМАНТИК

ВА ПРАГМАТИК МУНОСАБАТЛАРИ

Таянч сўз ва иборалар: Матн ва унинг характерли белгилари, матн – нутқ махсули сифатида, матндаги семантик муносабат, радикал семантик муносабат, бевосита семантик муносабат, боғланишли нутқ, матн компонентларининг прагматик муносабати, “грамматик гап” ва “мантиқий ҳукм”, абзац макроматн компоненти сифатида.

Маълумки, матннинг ҳар қандай тури ҳам тугалланган фикр ифодасини беради. Бу матннинг характерли белгиларидан бири саналади. Унинг иккинчи белгиси компонентларининг мазмунан боғланишли эканлиги ҳисобланади. Зотан, матн горизонтал чизиқда (синтагматик қатор доирасида) шаклланади ва бу жиҳатдан коммуникатив яхлитликни ташкил этади. Шундай бўлгач, ўзбекча матнларда боғланишлилик қуйидаги икки кўринишда воқеланади: а) матнда берилаётган икки ва ундан ортиқ ҳодисалар ўртасидаги боғлиқлик; б) ҳодисаларнинг ўзаро қоришуви натижасида шаклланган маъно бутунлигида акс этувчи боғлиқлик.

1. Радикал муносабат. Бунда матн компонентлари ўзаро тўғридан-тўғри боғланмай матнда ифодаланаётган умумий маъно сатҳида муносабатга киришади.

2. Тўғридан-тўғри ёки бевосита муносабат. Бунда матннинг таркибий қисмлари бир -бирига боғлиқ бўлади ва бирининг маъноси иккинчисининг таъсирида ойдинлашади⁵.

Айтиш лозимки, матн компонентларининг ўзаро боғланишига хос бўлган семантик муносабатнинг ҳар икки тури ҳам муҳим аҳамият касб этади, зотан, ҳар бир матннинг асосий вазифаси маълум хабар ифодасини беришдан иборатдир. Бу эса семантик яхлитликни талаб қилади. Матннинг бундай сифати муқаррар равишда ёзма нутқда кузатилади. Оғзаки нутқда эса унинг семантик бутунлиги ҳар доим ҳам воқе бўлавермайди. Чунки, оғзаки нутқда узуқ-юлуқ жумлалар ҳам кўп ишлатилади. Бундан ташқари, маъно яхлитлигига тингловчининг репликаси ҳам сезиларли даражада салбий таъсир кўрсатади.

Матн компонентларининг маъно жиҳатдан боғланишли бўлиши нафақат матннинг маъно бутунлигини, балки унинг таркибий қисмлари саналувчи мустақил гапларнинг ҳам мазмуний салмоғи беками-кўстлигини таъминлайди. Тўғри, матндан ташқарида гап грамматик жиҳатдан мутлақо камчиликсиз бўлиши мумкин. Лекин унинг маъно бутунлиги фақат матн сатҳида бошқа гаплар билан ўзаро муносабатда келганда тўлиқ ифодасини топа олади. Бу матн таркибида қўлланилган барча гапларга хосдир, фақат матннинг бошланишида келган гап ўзининг нисбий мустақиллиги билан шу матн таркибига кирган бошқа гаплардан фарқ қилади⁶.

Матн таркибида гапларнинг ўзаро семантик муносабатлари хусусида сўз юритилганда, тафаккуримизда ҳукмлар мажмуаси қандай боғланишини тасаввур этиб кўрмоғимиз лозим, зотан, матн компонентларининг боғланишли эканлигини ўрганиш тил ва тафаккур бирлиги диалектик қонуниятидан келиб чиқади. Шунинг учун мустақил гапларнинг ўзаро муносабати замирида шаклланувчи гапдан катта ҳар қандай нутқ бирлиги ўзининг умумий мазмуни салмоғи жиҳатидан тафаккур маҳсулининг тил унсурлари воситасида ифодаланишини тақозо этади.

Гапнинг сўзлар муносабатидан ташкил этилишини назарда тутсак, бунда сўзнинг фикр ифодасини воқелантирувчи белги эканлигини далилай оламиз. Бироқ нутқимиз қолипида рўй берувчи психологик мулоқотда сўз эмас, балки гап асосий белги саналади. Бу нутқимиз сатҳида гапнинг ўзига хос мақомини, унинг бошқа бирликлардан (масалан, сўз, сўз бирикмаси ва ҳ.к.) фарқини аниқ ва равшан намоён этади⁷. Ўз вақтида француз тилшуноси Э.Бенвенист “гаплар гуруҳи гап сатҳига нисбатан алоҳида сатҳ бирлигини шакллантира олмайди”,- деган фикрни олға сурган эди. Бироқ, бизнингча, бу фикр унчалик асосли эмас. Чунки матн бор экан, у албатта, гаплар, гаплар гуруҳи орқали шаклланади. Шу нуқтаи назардан матн лингвистик тадқиқот объекти бўлиши ўз-ўзидан аёндир. Аммо, проф.Ё.Тожиев тўғри таъкидлаганидек, матн “тил бирлиги эмас, балки тилшунослик системасининг тадқиқ объекти. Матнни шу маънода яхлит бирлик деб баҳолаш мумкин. Гапга ҳам, матнга ҳам фонема, морфема, лексема тарзидаги тил бирликлари сифатида уларга қўйилган талаблардан келиб чиқиб, бир иерархияда турувчи бирликлар сифатида қараб бўлмайди”⁸.

Шуни ҳам айтиш лозимки, мантиқ фани нутқда ҳукмлар муносабати масаласи билан шуғулланмайди. Бу нарса синтактик жиҳатдан муҳим аҳамиятга эгадир. Мантиқда ҳар бир ҳукм алоҳида ўрганилади, синтаксисда эса ҳукмнинг ҳукм билан муносабатини ўрганиш глобал аҳамият касб этади. Бундан ташқари, мантиқда ҳукмнинг ифодаланиши усуллари катта мавқега эгадир. Аммо бунда ҳам ҳар бир ҳукм алоҳида талқин этилади. Боғланишли нутқ синтаксисида эса икки ёки ундан ортиқ ҳукмлар муносабати, уларнинг бир-бири билан боғланиши масаласи устувор аҳамиятга эгадир.

Юқорида келтирилган фикр ва мулоҳазалар тил билан мантиқнинг ўзаро узвий боғлиқлигини кўрсатади. Аммо бу билан мантиқ ва тил категориялари қоришиб кетади, демоқчи эмасмиз, албатта. Чунки мантиқнинг ҳам, тилнинг ҳам фақат ўзига хос бўлган қонуниятлари мавжуд. Шунинг учун синтактик категорияларни мантиқ категориялари нусхаси сифатида талқин этиб бўлмайди. Ана шу боис ҳукм тушунчасини бу ўринда шартли деб билмоғимиз лозим. А.А.Потебнянинг таъкидлашига кўра, грамматик гап мантиқий ҳукм билан бир хил маъно касб эта олмайди⁹.

Дарҳақиқат, ҳукмнинг аниқ ва мукаммаллиги фақат нутқда аниқланади. Бунинг учун эса бир неча ҳукм ўзаро муносабатда олиб таҳлил этилади. Шунинг учун анъанавий мантиқда муайян бир ҳукмни нутқдан ташқари ҳолатда олиб таҳлил қилиниши бугунги кун талабларига жавоб беролмай қолди.

Бугунги кунда анъанавий грамматикаларимизда берилган синтактик қурилмалар таҳлилидан ўзгача таҳлил материалларига эҳтиёж туғилганлиги сабабли одатдаги семантик ва синтактик таҳлиллар доираси анча кенгайди. Бошқача айтганда, матн лингвистикаси масаласи кун тартибига асосли равишда кириб келди. Бунинг асосий далили сифатида ҳозирги лингвистик тадқиқотларда ўзаро боғланишли бўлган бир неча синтактик қурилмалар нутқнинг яхлит бир бўлаги сифатида талқин этилаётганини кўрсатиш мумкин.

Нутқда ўзаро боғлиқ бўлган гапларнинг семантик ва синтактик муаммоларини ўрганишда мазкур гапларни алоҳида олмай, ҳар бирини бошқалари билан боғлиқ ҳолда талқин этилгандагина уларнинг маъно тугаллиги ҳақида сўз юритиш мумкин. Бундай вазиятда мазкур гапларнинг нафақат маъно тугаллиги, балки синтактик хусусиятларининг ҳам анча мукаммал изоҳланиши учун имконият яратилади. Масалан, маълум бир нутқ парчасида намойиш хусусида фикр билдирилаётган бўлса, намойишчилар (демонстранты) сўзи бундай матн учун субъект вазифасини ўтайди, зотан, мазкур сўз бир ўринда гапда ўзининг аслий шаклида, бошқа гапларда эса олмош билан (масалан, улар, ўзлари олмошлари), ўзга бир синонимик сўз билан (масалан, кишилар, одамлар, халқ) ифодаланади ва ҳар сафар гапда бу тушунчанинг мавжудлигини ҳис этамиз.

Матн компонентлари таркибида бирор сўз ёки бирикманинг бу тахлит қўлланиши нафақат семантик, балки синтактик вазифа ҳам бажаради. Чунки мазкур сўз олдинги гапда грамматик эга вазифасида келса, кейинги гапларда тўлдирувчи, аниқловчи бўлиб қўлланилиши ҳам мумкин¹⁰.

Бироқ, шуни ҳам айтиш лозимки, матннинг синтактик таҳлили мустақил гапларнинг синтактик таҳлилидан тубдан фарқланади. Матннинг синтактик таҳлилида бош ва иккинчи даражали бўлаклар, шунингдек, сўз бирикмалари таҳлилида қўлланадиган мослашув, бошқарув, битишув усуллари хусусида тўғридан-тўғри сўз юритиб бўлмайди. Агар гап таҳлилида сўзлар ўртасидаги синтактик алоқа ва унинг турлари ўрганилса, матн таҳлилида мустақил гаплар ўртасидаги синтактик боғланиш ҳақида маълумот талаб қилинади. Фақат бугина эмас, макроматн ўрганилганда унинг компонентлари ҳисобланувчи абзацлар ўртасида шаклланган синтактик муносабатлар ҳам муҳим аҳамият касб этади.

Ана шулардан келиб чиқиб, ўзбекча матнларни синтактик ва прагматик таҳлили бобида ҳали ўз ечимини кутаётган жуда кўп жумбоқлар мавжудлигини таъкидлаш лозим.
Назорат саволлари:

1. Матнда ифодаланадиган радикал семантик муносабат ҳақида тушунча.

2. Матнда ифодаланадиган бевосита, тўғридан-тўғри семантик муносабат хусусиятлари.

3. Мантиқ ва тил категорияларининг ўзаро алоқаси ҳамда фарқли томонлари.

4. Ўзбекча матнларнинг синтактик ва прагматик таҳлили ҳақида.

3. 
   МАТН ВА МУРАККАБ СИНТАКТИК
   

Маълумки, тил бирликлари ўз ички табиатига кўра доим ўзидан катта бирликлар сатҳида синтактик фаоллик касб этади, яъни фонема морфема ёки сўз сатҳида, морфема сўз сатҳида, сўз гап қолипида, гап эса матн доирасида нутқий фаолликка эга бўлади. Бу эса, ўз навбатида, ҳозирча синтаксисда, умуман матн тилшунослигида қўлланилиб келган “қўшма гап” терминининг маълум даражада изоҳталаб эканидан далолат беради. Гап шундаки, қўшма гап дейилганда гапнинг ўша гап ичида синтактик фаоллик касб этаётганидек тасаввур уйғотади. Бу эса тил бирликларининг поғонали муносабати қоидасининг қўпол равишда бузилишига олиб келади.

Масаланинг бу таҳлитда ҳал этиб келинаётгани нотўғри эканлиги тилшунослар алоҳида таъкидлаб келмоқдалар. Масалан, М.В.Ляпоннинг фикрича, “Қўшма гап икки ёки ундан ортиқ нисбий тугалланган (коммуникатив маъноли) хабар парчаларини ташкил этувчи гапларнинг ўзаро онгли равишдаги бирикуви натижасини тақозо этар экан, унинг структурасида матнга хос жиддий белгилар мавжудлигидан келиб чиқмоғимиз ва буни эътироф этмоғимиз лозим”¹¹.

Бундай фикр ва мулоҳазалар проф.Н.Турниёзов ва унинг шогирдлари томонидан ҳам айтилмоқда. Масалан: “Тилшуносликда азалдан қўлланилиб келаётган “қўшма гап” терминини мақсадга мувофиқ деб бўлмайди. Чунки қўшма гап деганимизда, биринчидан, гапларнинг қўшилаётганини (бирикаётганини) тушунсак, иккинчидан, янги мураккаб тузилишли қурилманинг ҳосил қилинишини ҳам англаймиз. Бундай мураккаб қурилма матн тушунчаси билан тенглашади”¹².

Шуни эътиборга олиш лозимки, рус тилшунослигида “қўшма гап” (“сложное предложение”) терминидан ташқари “мураккаб синтактик бутунлик” (“сложное синтаксическое целое”) атамасидан ҳам кенг фойдаланилмоқда. Бундан ташқари, рус тилшунослигида гапдан юқори бундай тил бирликларини ифодалаш учун “сверхфразовое единство” (“фразадан юқори бутунлик”) термини ҳам қўлланади. Бунда ҳам бир неча гапнинг матн таркибида яхлит синтактик бутунлик тарзида намоён бўлаётганлиги англашилади.

Шу билан бирга матн тилшунослигида п е р и о д термини ҳам қўлланиб, унинг таркибида содда гаплар ҳам, қўшма гаплар қатнашиши мумкинлиги таъкидланмоқда. Жумладан, акад. Ғ. Абдураҳмонов периодга қуйидагича таъриф беради: “мураккаб составли гапларда маълум бир мазмун муносабати ифодалангани, оҳангда тугаллик бўлгани учун, бу хил гап қурилмалари ўзига хос белгига эга бўлади ва улар п е р и о д деб номланади… Период тузилиши, оҳанги, мазмунига кўра яхлит бир бутунликни ташкил этади, бу хил бутунликлар содда ёки мураккаб бўлиши мумкин: агар улар бир хил, бир турдаги гаплардан тузилса (масалан бир неча эргаш гапли қўшма гаплар, бир неча содда гаплардан тузилган боғланган ёки боғловчисиз қўшма гаплар ва ҳоказо), с о д д а п е р и о д дейилади, агар бу бутунлик турли хил гаплардан тузилса (масалан, эргаш гапли қўшма гап ва боғловчисиз қўшма гап бирикмаси каби), м у р а к к а б п е р и о д дейилади”¹³.

Таъкидлаш керакки, период шаклан “фразадан юқори бутунлик” (“сверхфразовое единство”), яъни жумла ёки гапдан катта бирликдан қарийб фарқланмайди. Зотан “фразадан юқори бутунлик” ҳам гаплар мажмуасидан ташкил топади ва бунда ҳар бир гап иккинчиси билан мазмунига кўра боғланган бўлади. Кейинчалик А.Мамажонов ўзбек тилидаги периодлар муаммосини махсус тадқиқ этиб, номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган¹⁴. М.Абдупаттоев эса матн таркибидаги грамматик жиҳатдан тўлиқ шаклланган нисбий мустақил гапларнинг семантик жиҳатдан бирикувидан ташкил топган синтактик қурилмаларни суперсинтактик бутунлик (ССБ) деб номлаган эди¹⁵. Масалан: “Ҳаво совуқ, осмонда захардек аччиқ қор учқунлари эринчоқ кезади. Кўчаларни ойнадек муз босган, машиналар эмаклагудекқўрқа-пуса имиллайди. Нафас олсанг оғзингга совуқ олов кираётгандай бўғзингни ачиштиради. Одамлар тойғоноқда йиқилиб майиб бўлмаслик учун эҳтиётлаб қадам босади” (Ў.Ҳошимов).

Юқорида яхлит ССБ келтирилган бўлиб, у тўртта нисбий мустақил гапдан ташкил топган, шулардан учтаси қўшма гап, биттаси эса содда гап кўринишидадир. Бу гаплар грамматик ва семантик жиҳатдан боғланган ҳамда ягона бир мавзуни – қиш пайтидаги пейзаж тасвирини ёритишга хизмат қилиши билан характерланади. Шунга кўра, Л.М.Лосева ана шундай кўринишдаги ССБларни таҳлил қилар экан, “ҳар бир ССБ бу ўз бошланиши, ривожи ва тугалланмасига эга бўлган миниатюра ҳолидаги ҳикоядир”, - деб тўғри таъкидлаган эди¹⁶.

Аслида, терминлар сонини кўпайтириш орқали матн таркибидаги гапдан юқори бундай лисоний бирликлар табиатини очишда салмоқли ютуқларга эришиш қийин. Бир неча гапларнинг, шу жумладан мураккаб синтактик қурилмаларнинг бирикувидан ташкил топган бутунликни бир йўла матн деб, агар у матн ичида берилган бўлса, матн компоненти деб аташ мақсадга мувофиқ, деган фикрдамиз.

Шундай қилиб, икки ва ундан ортиқ гапларнинг ўзаро семантик ва синтактик жиҳатдан боғланишидан ташкил топган бутунликни мураккаб синтактик қурилма деб аташ тил бирликларининг поғонали (иерархик) муносабати қонуниятига мос келади. Бунда яхлит матнни ҳосил қилувчи қўшма гапнинг тенг боғланишли ва эргаш боғланишли ҳар икки тури ҳам мазмунан тўлиқ сақланган бўлади:

1. Кўп вақт ўтмай, қирқ тўрт йил Форсу Ироқда давру даврон сурган, Шоҳ Шужоъ билан Шоҳ Маҳмуд хабар олмаганларидан хайрон, охир оқибат – ҳамма бало ўзи ардоқлаб вояга етказган суюкли ўғилларидан келганлиги етти ухлаб тушига ҳам кирмаган, дунёдан бехабар Амир Муборизиддин зиндонда, азоб-уқубатлар чангалида бандаликни бажо келтирди (Муҳаммад Али. Мироншоҳ Мирзо, 67).

2. Шоҳ Шужоъ тантанавор юришини тўхтатмади, Табризга бориб қудасининг маъракасида қатнашди, кейин Қазвинни олди ва Исфахонга қараб от сурди (Муҳаммад Али. Мироншоҳ Мирзо, 69).

3. – Юзингизга солиб ўлтирмаймен, эй падари бузруквор! Бўлар иш бўлди! Бундан наф йўқ! – Султон Аҳмад жалойир ғазабини зўрға тийди. – Шоҳ Шужоънинг шундай разилу номард эканлигини билардим!.. Билардмс! Падаркуш-ку у! Мана, қудачиликнинг оқибати!.. Шунчалар ғофилман-а мен галварс!!.. Хонавайрон бўлдук! Хонавайрон бўлдук! (Муҳаммад Али. Мироншоҳ Мирзо, 58).

4. - Қўй, қизим, қўй. Бу кунлар ҳам ўтиб кетар. Шундоқ бўлишини билган эдим. Аммо эринг уруш кўрди, мусофирчилик кўрди, йўлини топиб олгандир, деб ўйлаган эдим. Бўлмапти-да (Саид Аҳмад. Уфқ).

Келтирилган мисолларда компонентлари тенг боғланаётган мураккаб синтактик қурилмалар мавжуд. Компонентлари тенг боғланаётган мураккаб синтактик қурилмаларда икки-учтадан мустақил предикатив марказ мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири орқали тасвирланаётган воқеликка алоҳида аҳамиятга эга бўлган муносабат билдирилмоқда. Бунинг асосий боиси ҳар икки компонент ҳам ўзича мустақил ҳолда туб структурага эга эканлигидадир. Охирги мисолда эса матн таркибида тўртта предикатив марказ иштирок этмоқда.

Айни пайтда туб структура дейилганда, гапнинг синтактик жиҳатдан шаклланиши учун асос бўлаётган структурани тушунилади. Бошқача айтганда, туб структура – бу катта синтактик структуранинг вужудга келиши учун пойдевор (асос) вазифасини бажарувчи семантик структурадир. Бундай структура мавҳумлик белгиси билан характерланади. Зотан, унда синтактик структурада тўлдирилиши лозим бўлган бўш ўринлар кузатилади.

Эргаш боғланишли компонентлар муносабатига асосланган мураккаб синтактик қурилмалар таркибий қисмларининг бири (келтирилган учинчи мисол) хабар ифодасида муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун бу компонент ўзига эргашиб келаётган иккинчи компонентга нисбатан семантик жиҳатдан ҳам, синтактик жиҳатдан ҳам устувор аҳамият касб этади. Бу эса, ўз навбатида, мураккаб синтактик қурилмани ягона туб структура асосида шаклланишга олиб келади. Тобе компонент ҳам маълум бир туб структурага асосланса-да, бу структура матннинг синтактик жиҳатдан шаклланишида иккинчи даражали аҳамият касб этади. Қиёсланг: …ёқди шекилли --- кулиб қўйди.

Юқоридагилардан ташқари, мураккаб синтактик қурилма тенг ёки эргаш боғланишли компонентлар муносабатининг қайси бирини тақозо этишидан қатъий назар, унда устпредикативлик белгиси бўлади. Бошқача айтганда, мазкур қурилма компонентларининг алоҳида предикативлик белгилари асосида мазкур микроматннинг умумий предикативлик белгиси юзага келади¹⁷. Буни мураккаб синтактик қурилманинг воқеликка билдираётган муносабати орқали изоҳлаш мумкин. Дарҳақиқат, мураккаб синтактик қурилмада воқеликка билдирилаётган муносабат яхлитланган ҳолатда кўзга ташланади: Йиқилиб ҳолсиз ётган Шоҳ Мансурдек мард жангчини ўлдиришдан орланмаган, совға-инъомлар кутиб турган майманалик амирни дарҳол тутиб қатл этишларини, мол-мулкини эса мусодара қилишларини буюрди (Муҳаммад Али. Мироншоҳ Мирзо, 209).

Мураккаб синтактик қурилма компонентларининг ҳар бири нисбий хабар ифодасини беришга қодир экан, бундай қурилмаларни матн характерига эга дейиш мумкин. Шунинг учун уларни микроматн тарзида, яъни кичик матн тарзида ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Бундан кўринадики, мамлакатимизда матн тилшунослигида соҳасида, жумладан матн ва мураккаб синтактик қурилма мақомининг ўзаро муносабатини ўрганиш соҳасида қатор муаммолар мавжуд бўлиб, Самарқандда проф.Н.Турниёзов томонидан асосланган матн деривацияси муаммоларини тадқиқ этиш илмий мактаби бу соҳада бир қатор хайри ишларни амалга оширмоқда. Кейинги йилларда Самарқандда “Тил тараққиётининг деривацион қонуниятлари”, “Систем-структур тилшунослик муаммолари”, “Тил системаси ва ҳозирги замон лингводидактикаси” мавзуларидаги республика илмий-назарий анжуманларининг ўтказилиши¹⁸ ҳамда “Структур синтаксис асослари” номли монографиянинг нашр этилиши¹⁹ ҳам фикримизнинг ёрқин далили бўла олади.

2. Матннинг мураккаб синтактик қурилма билан ўзаро муносабати.

3. Матнда периодларнинг қўлланиш хусусиятлари.

4. Гап ва матннинг синтактик таҳлили орасидаги умумий ҳамда фарқли ҳолатлар.

Маълумки, тил системасида сўзлар ўзаро турли-туман алоқага киришади. Сўзларнинг тобеланиш йўли билан ўзаро боғланиши ҳам ана шу тизимнинг жуда муҳим қисмини ташкил этади. Икки ва ундан ортиқ мустақил сўздан тузилиб, тобеланиш алоқаси асосида бир грамматик бутунлик, семантик яхлитликни ташкил этган ҳар бир комплекс сўз бирикмаси саналади. Сўз бирикмасини ташкил қилган компонентлар мустақил маъноли сўзлар бўлиб, ўз маъноларини сақлаган ҳолда бошқа бир бирикмани ҳосил қилишда иштирок этади. Агар бир сўз бирикмаларини уларга яқин, ёндош бўлган бошқа бир тил ҳодисаси – турғун сўз бирикмалар ёки фразеологизмлар билан чоғиштириб кўрсак, фразеологизмлар деб аталган бирликни ташкил этувчи сўз (компонент)лар ҳаммаси бирлашибгина яхлит, бир бутун маънони (луғавий, лексик маънони) ифодалайди ва у кўпинча синтактик қисмларга бўлинмайди²⁰. Бошқача қилиб айтганда, турғун бирикманинг формал томони эмас, балки ўша бирикмани ташкил этувчи компонентларнинг жами, йиғиндиси яхлитликда бутун бир маънони ифодалайди: қулоқ осмоқ – тингламоқ, ҳолдан тоймоқ – чарчамоқ, кўзига қарамоқ – эҳтиёт бўлмоқ кабилар.

Сўз бирикмасини ташкил этган компонентлар бирор марказий сўз атрофига уюшади, сўзга ўхшаб сўз ўзгариш тизими билан боғлиқ бўлади. Сўз бирикмаси ўз таркибидаги ҳоким компонентнинг қайси сўз туркумига киришига қараб от бирикма (бу йигит, чиройли боғ, ўқиган талаба, онамнинг рўмоли каби), феъл бирикма (болани чақирмоқ, яёв юрмоқ каби), равиш бирикма (овоздан тез, ўқдан тез каби) сингари турларга бўлинади. Шу билан бирга сўз бирикмалари тобе компонент қандай синтактик вазифани бажаришига қараб атрибутив бирикма (яхши бола, чиройли куйлак каби), қаратқичли бирикма (унинг орзуси, бобомнинг ҳассаси каби) , ҳолли бирикма (тез юради, эртага боради каби), тўлдирувчили бирикма (уни топдим, ундан олдим каби) сингари гуруҳларга ажратиб тасниф қилинади²¹. Ўзбек тилида ноодатий бирикмалар ҳам худди ана шундай тобе-ҳоким бўлакларнинг муносабати асосида шаклланади, яъни ноодатий бирикмаларнинг шаклланиш жараёни, формаси тилдаги сўз бирикмаларига мос келади, лекин ифодалайдиган маъно, семантик муносабат ноодатий характер касб этади, яъни “предмет ва унинг белгиси” семантик муносабати кутилмаган маъно қирраларига эга бўлади.

Кузатишлар шундан далолат берадики, ноодатий оксюмаронли бирикмалар матн таркибида асосан икки компонентдан иборат бўлади, ўзаро атрибутив муносабатга киришади ҳамда сифат + от, сифатдош + от, от + от, сон + от сингари грамматик моделлари асосида тузилади, яъни ноодатий бирикмаларнинг асосий қисми отли бирикмалардир. Ўз вақтида таниқли рус тилшуноси П.А.Лекант томонидан айтилган қуйидаги фикр бевосита ўзбек тилидаги ноодатий бирикмалар тизимига ҳам мувофиқ келади: “Предмет ва унинг белгиси” семантик моделли сўз бирикмалари учун асосан атрибутив муносабатлар характерлидир”²². Олиб борилган статистик таҳлиллар тилимиздаги барча ноодатий оксюмаронли бирикмаларнинг 52 фойизини атрибутив муносабатли бирикмалар ташкил этишини кўрсатди. Шу билан бирга тилимизда феълли ноодатий бирикмалар ҳам бор. “Сўз эстетикаси” номли рисола муаллифлари бундай бирикмаларни “ғайриодатий бирикмалар” деб номлаб, уни қуйидагича изоҳлайдилар: “Ғайриодатий бирикмалар ...”мутлақо индивидуал фикрларни” индивидуал ҳолатда ифодалаш воситалардан биридир. Одатий бўлмаган бирикмалар ўзларининг “янгилиги”, индивидуаллиги ва айни ғайриодатийлиги билан тезда диққатни ўзига тортади. Китобхон беихтиёр бундай бирикмалар устида ўйлай бошлайди, натижада ёзувчининг ниятига чуқурроқ тушунади. Шунинг учун ҳам одатий бирикмаларга қараганда, ғайриодатий бирикмалар бадиийлик нуқтаи назаридан кўпроқ аҳамиятлидир”²³. Масалан, шоир Мақсуд Шайхзоданинг “Шоир қалби дунёни тинглар” шеъридан олинган қуйидаги парчага эътибор қаратайлик:

Юқорида келтирилган шеърий парчада товушларнинг кичиги, товушларнинг ҳиди, товушларнинг совуғи, товушларнинг ранги, товушларнинг ширини, товушларнинг юмшоғи каби бирикмалар ғайриодатийлиги, “янгилиги”, ноодатийлиги билан матн таркибида алоҳида ажралиб туради.

Ноодатий бирикмалар грамматик жиҳатдан ўзига хос хусусиятларга эга. Биз тўплаган материалларда сифат + от моделли икки компонентли атрибутив бирикмалар оксюмаронни шакллантиришга кўпроқ хизмат қилади. Масалан, ўзбек тилида форсча-тожикча “ширин” сўзи “шакар, бол, қиём ва шу кабиларнинг таъмига оид” маъносини билдиради (ЎТИЛ-5, 1У, 579). Шунга биноан бу сўз ижобий баҳоли сўзлар билан келиб, ширин олма, ширин сўз, ширн жон, ширин суҳбат сингари бирикмалар ҳосил қилади. Худи шу қолипдаги бирикма зид маъноли сўзлар билан ҳосил қилинса, ноодатий, оксюмаронли бирикма вужудга келади: ширин дард, ширин ғам, ширин ўлик, ширин азоб, ширин ситам, ширин қийинчилик каби. Масалан: “-Отахон жаннати одам эканлар. Жуда ширин ўлик бўптилар” (Саид Аҳмад. Лаб ҳақида достон). Оксюмарон // оксиморон сўзи юнонча (oxymoron – закий нодон) бўлиб, қарама-қарши маъноли сўзлардан фавқулодда янги мазмун келтириб чиқаришга асосланган кўчим туридир. Оксюмарондаги мана шу хусусият унга кучли образлилик бахш этади²⁴.

Ёзувчи Назар Эшонқул ижодидаги “бадбахт чеҳралар” ноодатий бирикмаси ҳам худди шу модел асосида шаклланган, оксюмаронли, ноодатий бирикмадир:

Бадбахт чехралар – Худди қора чимматининг пардасини кўтариб, юрагингизни ўрташ учун сизга бир қараб қўйган гўзал форс қизи янглиғ унинг мавҳум, ҳалқалари бир-бирини зўрға ушлаб турган занжирдай узундан-узун жумлаларининг юзидаги ниқоби остидан баъзан менга улуғ ёзувчининг бадбахт чеҳралари кўриниб кетарди²⁵.

Ҳозирги ўзбек шеъриятида фаол қўлланилаётган “дилбар сукунат”, “дилбар коинот” сингари ноодатий бирикмалар ҳам худди шу модел асосида шаклланган: Сукут. Сукут. Дилбар сукут // Қалбда хаяжон (Ш.Салимова); Сен борсан – мен учун гўзал бу ҳаёт // Сен борсан – мен учун дилбар коинот (А.Орипов) кабилар. Шу модел асосида шоир Абдулла Орипов томонидан яратилган “қари ўсмир” ноодатий бирикмаси эса бадиий матнда юмористик фонни юзага келтириш учун хизмат қилган: Етмишинчи йилларда қари бир ўсмир бўлиб, // Қўлтиқда Данте билан унинг ортидан чопдим (А.Орипов).

Ўзбек тилида сифатдош + от моделли икки компонентли атрибутив бирикмалар ҳам ноодатий оксюмаронли бирикмаларни шакллантиришда мухим ўрин тутади. Масалан, “бақирмоқ” феъли “овозни борича қўйиб, шанғиллаб гапирмоқ, қичқирмоқ” маъноларини билдиради (ЎТИЛ-5, 1, 187). Бу сўз сифатдош қўшимчасини қабул қилгач, бақирган киши, бақирган бола, бақирган талаба сингари бирикмалар таркибида аниқловчи вазифасини бажаради. Шу модел асосида шоир Рауф Парфи “бақирган сукунат” ноодатий бирикмасини ҳосил қилган эди.

Ўзбек тилида қаратқичли аниқловчи + қаралмиш моделли атрибутив бирикмалар ҳам оксюмаронлар кенг қўлланмоқда. Масалан:

Бундай қаратқичли бирикмаларнинг айримлари уч ва ундан ортиқ компонентли мураккаб ноодатий бирикмалардир: Рўёдай омонат умидсизлик панжаралари – Шунда сенинг кўнглинг дилбар, латиф, орзуманд туйғулар билан тўлади ва ҳаётингни бошқатдан бошлагинг, кўз олдингдаги рўёдай омонат умидсизлик панжараларини парча-парча қилиб ташлагинг келиб қолади (Н.Эшонқул); Сирли фалак қалъаси – Сенга менинг бу оҳу воҳларим етмайди. Сен хаёллар ҳам етиб боролмайдиган сирли фалак қалъасига яширингансан (Н.Эшонқул) кабилар.

Тилимизда объектли муносабатга асосланган айрим ноодатий бирикмалар ҳам шаклланиб бормоқда, бунда бадиий таржималарнинг улуши каттадир. Масалан, рус шоири Е.Евтушенко ижодида “очлик билан тўқман” ноодатий бирикмаси учрайди. А.Ахматовада эса “увос тортиб ширин йиғлайман” ноодатий бирикмаси ҳосил қилинган.

Шоир Рауф Парфининг “Муҳаббат” шеъридан олинган қуйидаги матнга диққат қилайлик:

Лов-лов ёнаётир қуёш – ул нажот,

Осмон чорлаётир, чорлар юксак тоғ.

Шундай юрагимда товушсиз фарёд,

Мен сенга инонмоқ истайман, эвоҳ..

Бу шеърий матнда товушсиз фарёд ноодатий бирикма саналади, негаки бу бирикмани ташкил этувчи сўзлар (товуш ва фарёд)нинг маънолари бир-бирига зид, яъни форсча-тожикча “фарёд” сўзи “меъёридан ортиқ овоз билан нола (қилиш), дод солиб йиғлаш, додлаш” маъноларини билдиради (ЎТИЛ-5, 1У, 325-326), “овоз, садо, сас” маъноларини билдирувчи “товуш” (ЎТИЛ-5, 1У, 130)нинг зиди бўлган “товушсиз” сўзи эса унга аниқловчи сифатида қўлланган ҳамда яхлит сўз бирикмаси ҳосил қилинган. Ана шунинг ҳисобига бу сўз бирикмаси ноодатий бирикмага айланиб матнда кучли эмоционалликни ифодаловчи асосий воситалардан бирига айланган.

Бадиий матнларда қўлланган айрим ноодатий бирикмалар оксюмаронлар предикатив муносабатга асосланган бирикмалардан ҳамда содда гап қолипли моделлардан иборат. Масалан, шоир Йўлдош Эшбек ижодида “кулфатлар синди” ноодатий бирикмаси қўлланган. Бу оксюмарон содда гап қолипли предикатив муносабат асосида шаклланган. Шоир Эшқобил Шукур ижодидаги “лекин улуғвордир ҳасад” ноодатий бирикмаси ҳам ўзаро предикатив муносабатга асосланган. Ҳозирги ўзбек матбуотида қўлланилаётган “футбол оқармоқда”, “бокс оқармоқда” сингари ноодатий бирикмалар ҳам предикатив муносабатга асосланган ҳолда шаклланган:

Футбол қораймоқда – Германияда ўтказилган футбол бўйича жаҳон биринчилиги якунларига доир баъзи мулоҳазалар (ЎзАС, 14.07.2006). М.Аҳмедовнинг мақоласига шундай сарлавҳа қўйилган. Бу билан футбол чемпионатида қора танли футболчилар кўпроқ иштирок этиб, яхши натижаларни қўлга киритаётганлигига ишора мавжуд: “Гана, Того, Кот д-Ивуар, Тринидад ва Тобаго, Ангола командаларининг маҳорати мухлисларга яхши совға бўлди. Навбатдаги жаҳон биринчилиги илк марта Африка қитъасида бўлади. Қитъа футболи бугун Европа даражасида ривожланмоқда. Англия, Франция, Португалия, Россия каби мамлакатларнинг номдор клубларида қора танли ўйинчиларнинг нуфузи тобора ошиб бораётир. Улар маҳорат бобида бошқаларга ўрнак бўлишмоқда” (ЎзАС, 14.07.2006).

Шундай қилиб, ўзбек тилида ноодатий бирикмалар асосан атрибутив, қаратқичли, объектли муносабат асосида шаклланади, айрим ноодатий бирикмалар эса содда гап қолипли предикатив муносабат асосида юзага келган ҳамда ноодатий бирикмаларнинг барча структурал кўринишлари бадиий, публицистик матнларда фаол қўлланиши билан характекрланади.