Мазмұндама омарова айнұр тұЯҚҚызы қазақстанның индустриалдық-инновациялық даму жағдайында адам ресуртарын басқару

Қазақстанның экономикалық өсуі бүгінгі күні, едуәір деңгейде ең бастысы мұнай мен қуатты тасымалдағыштарға жоғары бағамен конъюнктуралық факторлармен қамтамасыз етілген. Алайда, дамудың шикізаттық моделі Қазақстанның ұлттық мүддесіне ғана жауап бермейді емес, сонымен қатар әлемдік тенденцияларға да жауап бермейді: әлемдік экономикада адамдық ресурстарды, олардың білімдері мен жаңашылдықтарын тиімді пайдалану базасында экономикалық дамудың жаңа түрі қалыптасты. Қазіргі заманда адами капитал өмірлік күш пен қандай да болмасын кәсіпорын мен жалпы алғанды қоғамды дамытудың негізгі көзі болып келеді. Атап айтқанда, материалдық және қаржылық емес адами ресурстар кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігінің экономикалық өсудің және жалпы алғанда экономиканың тиімділігінің артуының анықтаушы факторы болып табылады.

Президент Н.А. Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстандық жол – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» жолдауында басымдық ретінде адами ресурстарды дамыту анықталды. Білімді адамсыз қазіргі заманғы инфрақұрылым құру, дәстүрлі даму секторларының тиімділігін арттыру мүмкін емес, ғылыми ауқымды салалар үшін қолайлы бизнес-климат құру мүмкін емес (электроника, лазерлік техника, коммуникациялық және медициналық құралдар). Адами ресурстарды дамыту қазіргі заманда Қазақстан Республикасының жалпы бәсекелестігін арттыруға мүмкіндік береді және 2050ж. дамыған 30 елдің қатарынаа кіруге мүмкіндік береді.

Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, білім, ғылым және оларға негізделген инновациялық технологиялар кәсіпорынның экономикалық жетістігінің оның тиімділігінің артуы мен бәскелесетігінің артуының негізі болады. Сондықтан, қазіргі заманғы экономикадағы проблеманың өзектілігі сол, адами ресурстардың даму тенденциясын зерттеу негізі неғұрлым тиімді жолдарды анықтайды оның кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыруға әсер етеді және жалпы елдің дамуына әсер етеді.

Қазақстанда адами ресурстарды басқару өз бетінше бағытталған басқарма ретінде тек ХХ ғасырдың 90-шы жылдарында қалыптаса бастады. Ол командалық-әкімшіліктік жүйе арқылы көрінді, әкімшілік жүйелер арқылы, мекемелердің өзіндік дамуын көрсету, нарықтық қатынастардың дамуы мен кәсіпорындардың дамуы арқылы көріне бастады, ең бастысы, экономиканың дамуының орталығында адам тұрғанын сезіну арқылы көріне бастады. Соған қарамастан, экономикалық әдебиеттерде «адами ресурстарды басқару» түсінігінің өзіне, нақтылаулар беріледі, адами капиталға инвестиция салудың басымдықтары мәселесі талқыланады адами ресурстардың тұрақты бәсекелестіктің даму қарқынына әсері талқыланады. Өз кезегінде адами ресурстарды басқару көбіне экономикалық даму моделіне тәуелді болады, сондықтан саланың индустиралдық-инновациялық дамуын сараптау қажет, сөйтіп индустриалдық-инновациялық даму Стратегиясын Қазақстанда жүзеге асыру адами ресурстарды басқару теориясында көрсетілді.

Осыдан келіп, Қазақстан Республикасының индустриалдық-инновациялық дамудағы адами ресурстарды басқаруды зерттеу тақырыбы өзекті болып табылады.

Адами ресурстарды басқарудың ғылыми зерттеулері шетелдік, ресейлік және қазақстандық ғалымдардың еңбектерінде көрсетілген.

Көптеген қолда бар ақпарат көздерінде мекеменің мақсатына қол жеткізудегі қызметкердің атқаратын рөлі мекемені басқару теориясында көрсетілген. Адами ресурстарды басқару теориясының жорамалдарын тәжірибе түрінде қолдану мәселесі әдебиеттерде көрсетілмеген. Бүгінгі күні қолданыстағы ғылыми еңбектер қызметкерлерді басқару бағытын ғана ашып көрсетеді (таңдау, қызметкерді жалдау, жұмыскерді ынталандыру, оқыту және біліктілігін арттыру). Алайда, әлемдік қаржылық дағдарыс жағдайында сонымен қатар, еңбек нарығын сараптау, еңбекті ұйымдастыруды және қызметкерлердің мүмкіндіктерін бағалау қажет; еңбек үрдісін тікелей басқаруды жүзеге асыру; еңбек үрдісін тікелей басқару мен оны ұйымдастыруды жетілдіру, мараптаттауға сәйкес жұмысты орындаудың баламалы варианттарын жасау, сонымен қатар еңбек саласындағы өзгерістерді болжау қажет.

Біздің зерттеуіміздегі ғылыми негіз ретінде шетел ғалымдары – экономисттері Ф. Тейлор, А. Файол, Г. Эмерсон, Г. Форд, Э. Майо, Д. МакГрегор, Ф. Герцберг, еңбектері болды олар қалыптасқан экономикалық жағдайға сәйкес, адами ресурстарды және жалпы басқару теориясына негізгі іргелі негіз салды.

Шетелдік ғалымдар Дж. Дуглас, С. Клейн, Д. Хант, Х. Грэхем, Р. Беннетт адами ресурстарды басқарудың негізгі ережелерін жасады.

Зерттеудің ғылыми негізі ретінде ресей ғалымдары В.Р. Веснина, Е.А. Аксенова, А.Я. Кибанов, Е.В. Маслов, Н. Самоукина, В.А. Спивак, В.В. Травин, В.А. Дятлов, Е.И. Кудрявцева және басқа да авторлардың еңбектері болды.

Қазақстанның экономикасын дамытудағы қазіргі заманғы үдерістері адами ресурстар инновациялық экономиканың құрылуымен тығыз байланысты екенін көрсетті және осындай өзара байланысты сипаттарды көрсетеді, олар иновация негізінде бәсекелестіктік артықшылықтарды, қызметкерлердің жоғары білім деңгейі біліктілік құзыреттіліктерін көрсетеді, яғни адам капиталының неғұрлым маңызды рөлін көрсетеді. Осы мәселеге қазақстандық ғалымдар К. АйтекеноваФ.Г. Альжанова, К. Арыстанбеков, У.Б. Баймуратов, Ф.М. Днишев, К. Кажымуратов, Р.С. Каренова, А. Кошанов, Б. А. Кембаев, М.К. Мельдаханова, К.С. Мухтарова, Н.К.Нурланова, Г.Г. Рахматуллинова, О. Сабден, С.В. Сивкова, А. В. Шарина және т.б. еңбектері арналған.

«Қызметкерді басқару» және «адами ресурстарды басқару» түсінігін анықтау мәселесі мен Қазақстан Республикасын адами ресурстарды басқару перспективалары мен индустриалдық-инновациялық дамуды көрсетті және зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтап берді.

Зерттеудің мақсатына қол жеткізу үшін мына міндеттер алға қойылды және шешілді:

• 
  «қызметкерлерді басқару», «адами ресурстарды басқару» түсініктерінің теориялық негізін зерттеу;
  
• 
  Қазақстан Республикасында адами ресурстарды басқару теориясын зерттеу;
  
• 
  Ресейдегі және басқа да дамыған елдердегі адами ресурсты басқару моделін зерттеу;
  
• 
  Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуы проблемаларын анықтау және оның қазіргі жағдайына сараптама жасау;
  
• 
  Қазақстан Республикасында адами ресурстарды пайдалану мен тұрғындардың экономика салаларындағы жұмыспен қамтылуын диверсификациялау әсерін бағалау;
  
• 
  Қазақстанның индустриалдық-инновациялық дамуы барысында және «жасыл экономикаға» ауысуда адами ресурстарды басқару ерекшеліктерін анықтау;
  
• 
  Қазақстан Республикасының диверсификациялық экономикасы жағдайында адами ресурстарды басқаруды дамытудың перспективасын анықтау.
  

• 
  Автор «қызметкерлерді басқару», «адами ресурстарды басқару» түсініктеріне анықтама берген және Қазақстан Республикасында адами ресурстарды басқарудың ерекшеліктері анықталған;
  
• 
  Қазақстан Республикасында электроэнергетика саласында қызметкекрлерді басқару саясатын сараптау негізінде аталған салада адами ресурстарды басқару механизімдері жасалды;
  
• 
  Қарағанды облысында аймақтың адами ресурстары мен еңбек әлеуеті негізінде адами ресурстарды басқару моделі ұсынылды;
  
• 
  Қазақстан Республикасында «жасыл» экономиканың дамуы жағдайында адами ресурстарды басқару концепциясы ұсынылды.
  

• 
  «қызметкерлерді басқару» «адами ресурстарды басқару» түсінігін анықтауға концептуалдық көзқарас;
  
• 
  Қазақстан Республикасында энергетика саласында адами ресурстарды басқару механизмдері;
  
• 
  Қарағанды облысында адами ресурстарды басқарудың моделі;
  
• 
  Ұлттық экономиканың «жасыл» дамуы жағдайында адами ресурстарды басқару концепциясы.
  

Теориялық ережелер оқу барысында пайдаланылуы мүмкін.

Диссертациядан алынған нәтижелер 15 еңбекте жарияланды.

Экономический рост в Казахстане в настоящее время, в значительной степени, обеспечен конъюнктурными факторами, главным образом высокими ценами на нефть и энергоносители. Однако, сырьевая модель развития не отвечает не только национальным интересам Казахстана, но и мировым тенденциям: в мировой экономике сформировался новый тип экономического роста на базе эффективного использования человеческих ресурсов, их знаний и инноваций. В современном мире человеческий капитал все в большей степени становится источником жизненной силы и развития любого предприятия и общества в целом. Именно человеческие ресурсы, а не материальные и финансовые, являются определяющим фактором повышения конкурентоспособности предприятий, экономического роста и эффективности экономики в целом.

В Послании Президента Н.А. Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050: единая цель, единые интересы, единое будущее» в качестве одного из приоритетов определено развитие человеческих ресурсов. Без образованных людей невозможно создать современную инфраструктуру, повысит эффективность традиционных добывающих секторов, обеспечить благоприятный бизнес-климат для наукоемких отраслей (электроники, лазерной техники, производства коммуникационного и медицинского оборудования). Именно развитие человеческих ресурсов в современных условиях позволит существенно повысить конкурентоспособность экономики Республики Казахстан в целом и войти к 2050 г. в число 30 развитых стран.

Мировой опыт показывает, что образование, наука и основанные на них инновационные технологии всегда являлись ключом ко всем экономическим успехам предприятий, росту их эффективности и конкурентоспособности. Поэтому актуальность проблемы заключается в том, чтобы на основе исследования тенденций в развитии человеческих ресурсов в современной экономике, определить наиболее эффективные пути их влияния на повышение конкурентоспособности предприятий и страны в целом.

В Казахстане управление человеческими ресурсами стало формироваться как самостоятельное направление управления лишь в начале 90-х годов ХХ в. Это было обусловлено распадом командно-административной системы, предоставлением организациям самостоятельности, развитием рыночных отношений и предпринимательства и, главным образом, осознанием того, что в центре развития экономики находится человек. Тем не менее, до сих пор в экономической литературе уточняется само понятие «управление человеческими ресурсами», обсуждаются вопросы приоритетности инвестиций в человеческий капитал, влияние человеческих ресурсов на устойчивое и конкурентное развитие. В свою очередь, управление человеческими ресурсами в наибольшей степени зависит от модели экономического развития, поэтому необходимо проанализировать, каким образом реализация Стратегии индустриально-инновационного развития отразилась на теории управления человеческими ресурсами в Казахстане.

Исходя из этого, тема исследования управления человеческими ресурсами в индустриально-инновационном развитии Республики Казахстан является актуальной.

Научное исследование различных аспектов управления человеческими ресурсами отражено в трудах зарубежных, российских и казахстанских ученых.

В большинстве имеющихся источниках рассматриваются теории управления организацией, в рамках которых освещается роль персонала в достижении целей организации. Вопросы практического применения постулатов теорий управления человеческими ресурсами практически не отражены в литературе. Существующие на сегодняшний день научные работы раскрывают лишь направления деятельности в области управления персоналом (подбор, найм персонала, мотивация работников, обучение и повышение квалификации). Однако в условиях мирового финансового кризиса этого недостаточно, т.к. необходимо также анализировать проблемы рынка труда, организации труда и оценки потенциальных возможностей работников; осуществлять непосредственное руководство трудовыми процессами; совершенствовать организацию и управление трудовыми процессами, разрабатывать альтернативные варианты выполнения работ с соответствующими вознаграждениями, а также прогнозировать изменения в области труда.

Научной основой в нашем исследовании послужили труды зарубежных ученых – экономистов Ф. Тейлора, А. Файоля, Г. Эмерсона, Г. Форда, Э. Майо, Д. МакГрегора, Ф. Герцберга, которые заложили фундаментальные основы теории управления в целом, и теории управления человеческими ресурсами в частности, в соответствии со сложившейся экономической ситуацией.

Зарубежные ученые Дж. Дуглас, С. Клейн, Д. Хант, Х. Грэхем, Р. Беннетт разработали основные положения современной теории управления человеческими ресурсами.

Научной основой исследования послужили труды российских ученых В.Р. Веснина, Е.А. Аксеновой, А.Я. Кибанова, Е.В. Маслова, Н. Самоукиной, В.А. Спивак, В.В. Травина, В.А. Дятлова, Е.И. Кудрявцевой и других авторов.

Современные тенденции развития экономики Казахстана свидетельствуют о том, что человеческие ресурсы тесно связаны с формированием инновационной экономики и отражают такие взаимосвязанные характеристики, как конкурентные преимущества на основе инноваций, высокий уровень образования и профессиональной компетенции работников, т.е. более важную роль человеческого капитала. Этим вопросам посвящены труды казахстанских ученых К. Айтекенова, Ф.Г. Альжановой, К. Арыстанбекова, У.Б. Баймуратова, Ф.М. Днишева, К. Кажымуратова, Р.С. Каренова, А. Кошанова, Б. А. Кембаева, М.К. Мельдахановой, К.С. Мухтаровой, Н.К.Нурлановой, Г.Г. Рахматуллиной, О. Сабдена, С.В. Сивковой, А. В. Шариной и др.

Вопросы, связанные с определением понятия «управление персоналом» и «управление человеческими ресурсами», проблемы и перспективы управления человеческими ресурсами в индустриально-инновационном развитии Республики Казахстан, определили выбор цели и задач исследования.

Для достижения цели исследования были поставлены и решены следующие задачи:

• 
  изучить теоретические основы понятий «управление персоналом», «управление человеческими ресурсами»;
  
• 
  изучить теорию управления человеческими ресурсами в Республике Казахстан;
  
• 
  изучить модели управления человеческими ресурсами в России и развитых странах мира;
  
• 
  проанализировать современное состояние и выявить проблемы индустриально-инновационного развития Казахстана;
  
• 
  оценить влияние диверсификации отраслей экономики на занятость населения и использование человеческих ресурсов в Республике Казахстан;
  
• 
  определить особенности управления человеческими ресурсами в процессе индустриально-инновационного развития Казахстана и перехода к «зеленой экономике»;
  
• 
  определить перспективы развития в управлении человеческими ресурсами в условиях диверсификации экономики Республики Казахстан.
  

• 
  автором дано определение понятиям «управление персоналом», «управление человеческими ресурсами» и выявлены особенности управления человеческими ресурсами в Республике Казахстан;
  
• 
  на основе анализа политики управления персоналом в отрасли электроэнергетики Республики Казахстан разработан механизм управления человеческими ресурсами в данной отрасли;
  
• 
  предложена модель управления человеческими ресурсами Карагандинской области на основе использования трудового потенциала и человеческих ресурсов региона;
  
• 
  предложена концепция управления человеческими ресурсами в условиях «зеленого» роста экономики Республики Казахстан.
  

• 
  концептуальный подход к определению понятий «управление персоналом» и «управление человеческими ресурсами»;
  
• 
  механизм управления человеческими ресурсами в отрасли электроэнергетики Республики Казахстан;
  
• 
  модель управления человеческими ресурсами Карагандинской области;
  
• 
  концепция управления человеческими ресурсами в условиях «зеленого» роста национальной экономики.
  

Теоретические положения могут быть использованы в учебном процессе.

Полученные в диссертации результаты опубликованы в 15 работах.

Economic growth in Kazakhstan at present, largely provided by the market conditions, mainly by high oil prices and energy prices. However, the raw model of development is not only in the national interests of Kazakhstan and global trends: the global economy a new type of economic growth on the basis of the effective use of human resources, their knowledge and innovation. In today's world, human capital is increasingly becoming a source of vitality and development of any industry and society in general. Namely human resources, rather than physical and financial, are the determining factor in improving the competitiveness of enterprises, economic growth and efficiency of the economy as a whole.

In the Address of the President, N.A. Nazarbayev to the people of Kazakhstan "Kazakhstan's Way - 2050: The common goal, common interests, common future" as one of the priorities defined by the development of human resources. Without educated people it is impossible to create a modern infrastructure, enhance the effectiveness of traditional mining sectors, to provide a favorable business environment for high-tech industries (electronics, laser technology, the production of communication and medical equipment). It is the development of human resources in today's conditions will significantly improve the competitiveness of the economy of the Republic of Kazakhstan as a whole, and enter 2050 in the number of 30 developed countries.

World experience shows that education, science, and based on these innovative technologies have always been the key to all the economic success of enterprises, increase their efficiency and competitiveness. Therefore, the relevance of the problem is that based on a study of trends in the development of human resources in a modern economy, the most effective ways of their impact on the competitiveness of enterprises and the country as a whole.

In Kazakhstan, human resource management has been formed as an independent direction control only in the early 90-ies of XX century. This was due to the collapse of the command-administrative system, providing organizations the independence, the development of market relations and entrepreneurship and, mainly, the knowledge that at the center of economic development is people. However, so far in the economic literature clarifies the concept of "human resource management", discusses the priority of investment in human capital, the impact of human resources on a sustainable and competitive development. In turn, the management of human resources in the most dependent on the model of economic development, so it is necessary to analyze how the implementation of the Strategy of Industrial and Innovation Development impact on the theory of human resource management in Kazakhstan.

On this basis, the research topic of human resource management in the industrial and innovative development of the Republic of Kazakhstan is relevant.

The scientific study of the various aspects of human resource management is reflected in the works of foreign, Russian and Kazakh scientists.

In the most of the available sources, we study organizational management in which highlights the role of the staff in achieving the organization's objectives. The practical application of theories postulates HRM hardly reflected in the literature. The existing scientific works reveal only activities in the field of human resource management (recruitment, hiring, employee motivation, training and professional development). However, in the context of the global financial crisis, this is not enough, because it is also necessary to analyze the problems of the labor market, work organization and evaluation of potential employees; exercise direct control of labor processes; improve the organization and management of work flow, develop alternative embodiments of the work with the appropriate rewards, as well as to anticipate changes in employment.

The scientific basis of our study were the works of foreign scientists - economists F. Taylor, A. Faiola, G. Emerson, G. Ford, E. Mayo, D. McGregor, F. Herzberg, who laid the fundamentals of control theory in general, and the theory of human resource management in particular, in accordance with the current economic situation.

Foreign scientists J.. Douglas, S. Klein, D. Hunt, J. Graham, R. Bennett developed the basic principles of modern theory of human resource management.

The scientific basis of the study were the works of Russian scientists V.R. Vesnina, E.A. Aksenov, A.J. Kibanova, E.V. Maslova, N. Samoukina, V.A. Spivak, V.V. Travin, V.A. Dyatlov, E.I. Kudryavtseva and others.

Modern trends in the development of Kazakhstan's economy suggests that human resources are closely linked to the formation of an innovative economy and reflect such related features as a competitive advantage through innovation, high level of education and professional competence of employees, ie increasingly important role of human capital. These issues are addressed in the works of Kazakh scientists K. Aitekenov, F.G. Alzhanova, K. Arystanbekova, U.B. Baymuratova, F.M. Dnishev, K. Kazhymuratova, R.S. Karenov, A. Koshanova, B.A. Kembaeva, M.K. Meldahanovoy, K.S. Mukhtarova, N.K.Nurlanovoy, G.G. Rakhmatullina, O. Sabden, S.V. Sivkova, A.V. Sharina etc.

Matters relating to the definition of "human resource management" and "human resource management", problems and prospects of human resource management in the industrial and innovative development of the Republic of Kazakhstan, determined the choice of goals and objectives of the study.

To achieve the objectives of the study were formulated and solved the following problems:

- explore the theoretical foundations of the concepts of "human resource management", "human resource management";

- study the theory of human resource management in the Republic of Kazakhstan;

- explore models of human resource management in Russia and developed countries;

- analyze the current situation and identify the problems of industrial-innovative development of Kazakhstan;

- assess the impact of economic diversification on employment and the use of human resources in the Republic of Kazakhstan;

- determine the characteristics of human resource management in the process of industrial-innovative development of Kazakhstan and the transition to a "green economy";

- determine the prospects for development in human resource management in terms of diversification of the economy of the Republic of Kazakhstan.

The object of study is the management of human resources in terms of diversification of the economy of the Republic of Kazakhstan in the electricity sector.

Subject of research are organizational, economic, social relations arising in the field of human resource management.

Theoretical and methodological basis of research. The theoretical basis of the study were the works of Russian and foreign authors on the problems of human resource management. To solve the problems in the work as a tool used methods of statistical studies, classification methods, structural analysis. The information base for the study were the laws, regulations of the Government, the statistical reports of the Agency for Statistics of the Republic of Kazakhstan.

Scientific novelty. Scientific novelty of the work is as follows:

- the author provides a definition of the terms "human resource management", "human resource management" and the peculiarities of human resources management in the Republic of Kazakhstan;

- based on an analysis of HR policies in the electricity sector of the Republic of Kazakhstan developed a mechanism for the management of human resources in the sector;

- a model of human resource management of the Karaganda region through the use of labor potential and human resources of the region;

- proposed the concept of human resource management in a "green" economic growth of the Republic of Kazakhstan.

The main provisions for the defense:

- conceptual approach to the definition of the concepts of "human resource management" and "human resource management";

- mechanism of human resource management in the electricity sector of the Republic of Kazakhstan;

- model of human resource management of the Karaganda region;

- the concept of human resource management in a "green" growth of the national economy.

The practical significance of the study is that the analysis of the development of human resource management and methodology developed by the author position, practical recommendations and conclusions can be used to improve the effectiveness of personnel management in various sectors of the economy of Kazakhstan.

Theoretical propositions can be used in the educational process.