ІІ-ТАРАУ. АБАЙСЫЗДА ЖАСАЛАТЫН ҚЫЛМЫСТАРДЫҢ ЕРЕКШЕЛЕКТЕРІ ЖӘНЕ ҚОЛДАНЫЛАТЫҢ ЖАЗА ТҮРЛЕРІ

Әлеуметтік жоспарлау бүгінгі өмірдің құрамды бөлігіне айналып отыр. Оның мақсаттылығы, жоспарлығы қоғам алдында тұрған саяси, идеологиялық және эканомикалық мінтеттерді шешуде күш жігерімізді дүрыс шоғырландыра білуге ықпал жасайды.

Әлеуметтік жоспарлардың арқасында кейбір келеңсіз құбылыстардың алдын алу мүмкіндігі пайда болды. Бірақ бүл -қылмысты болдырмай проблемасы толық шешілді деген сөз емес. Соның ішінде, әсіресе, абайсыздық қылмысының алдын алу немесе көмелетке толмағандар қылмысы жөніндегі мәселелер әлі де зерттеуді қажет етеді.

Күні кешеге дейінгі кенес криминологтары ұсынған қылмыстың

1.қылмыскерлік құрылымында үлес салмағы аз / 12 процент /

2.абайсыздық қылмыскерлігі есепке алынбайтын. Қасақана және

3.абайсыздық қылмыстары профилактикасында деференциалды

4.өдістің жоқтығы.

Қылмыстың алдын - алу жөніндегі жүйенің тиімділігі мен эрменділігін тәмендетті.

Абайсыздық қылмысының үлес салмағы артып отырғаны бүгінгі жағдайда абайсыздық қылмыскерлігінің алдын-алу проблемасын практикалық маңыздылығы ерекше.

Соңғы уақыттарда абайсыздық қылмысына қарсы күреске, оның факторларын зерттеуге багытталган біршама әдебиеттер жарық көрді. Дегенмен, абайсыздық қылмысының алдын-алу, экономикалық, идеялық-тәрбиелік және құқылы сипаттагы үйымдастыру шараларын осы мақсатка жүйелі де, жоспарлы түрде жұмылдырып отыру мәселесі әлі де болса жалпы теориялық деңгейде шешілген жоқ.

Ал қылмыстардың, соның ішінде абайсыздық қылмысының кейбір түрлері мен топтарның алдын -алу мүмкіндігі әлеуметтік жоспарлау шеңберінде арнайы зерттелмеген. Мүнан өзге, абайсыздық қылмысына елеулі қоғамдық қауіпті зардап келтірмегенімен, онсыз ұжымның әлеуметтік даму жоспарына абайсыздық қылмыскершілігінің алдын- алуга байланысты шараларды жоспарлау мүмкін болмаайтан „тәртіптің абайсыз ауытқуы „ деп аталатын абайсыздық құқық бүзушылық, тәртіпсіздік профилактикасы бойынша арнайы іс шаралар жоқ.

Абайсыздық қылмысының алдын-алу шараларының әлеуметтік жоспарлау үшін алдымен белгілі әлеуметтік қауіпті күбылыстың сипатын оның себебін, жағдайын, күрылымын, өзге әлеуметтік процесстер мен құбылыстар арасындағы өзара байланысын, тенденциясын жетік білу керек. Осыған орай, қылмысқа қарсы күрес , шараларын әлеуметтік жоспарлаудың негізгі екі қиыншылығын атап өткіміз келеді. ¹

Біріншіден, абайсыздық қылмыстарының алдын -алу шаралары енген әлеуметтік даму жоспары профилактика жүйесін жасауға толық негіз болатын

қылмыстың объективті сипатын, оның себебін толық көз алдымызға елестеуге мүмкіндік беретін криминалогиялық зерттеу жүргізуді үнемі кдмти бермейді.

Екіншіден, қасақана және абайсыздық қылмыстарымен өзара әрекет пен байланысты барлық оң және теріс процесстер мен құбылыстар криминалогия ісін зерттеудегі кемшілік салдарынан бүл процесстер мен күбылыстардың және есепке алудың сондай-ақ үжым немесе аймақ деңгейіндегі әлеуметтік жоспарлау шеңберінде қасақана немесе абайсыздық қылмыстарының теріс ықпалын болдырмау мүмкіндігінің жоқгығы.

Қылмыстың құрамдылық көрсеткіштерінің бірі - касақана және абайсыздық қылмыстарының арақатынасы болып табылады. Сондықган да кала немесе әлеуметтік даму жосапарындагы ескерту шараларында жалпы қылмысқа кдрсы сондай-ақ қасақана жөне абайсыздық қылмыстарына қарсы жәке -жеке күрес шаралары көрсетілу керек .

Бірінші тарауда абайсысдық қылмысының төрт түрін атаған еді.

Қылмыстың алдын-алу түрлі деңгейде, түрлі орнықгы салаларда жүзеге асырылатын, қылмыс себебінің тәуелділігі мен сипатына орай қолдануға болатын түрлі мазмүндағы шаралар жүйесі ретінде кдралады.

Қылмысқа қарсы күрес шараларын әлеуметтік жоспарлау абайсыздық қылмысының негізгі құрылымдық көрсеткіштеріне түзілуі тиіс. Абайсыздық қылмысының алғашқы екі тобының алдын-алу үшін үжымның немесе аймақгың әлеуметтік даму жоспарларын да техниканың сенімділігін күшейтетін, оны пайдалану кауіпсіздігін қамтамасыз ететін бір қатар үиымдастыру - техникалық іс-шараларын белгілеуге болады. Лауазымдық міндетті орындау барысында болатын абайсыздық қылмыстары құрылымында мүндай қылмыстардың профилактикалық шараларын белгілей отырып, кадрларды таңдау мен орналастыруға, қылмыспен күреске бағытталған тәрбиелік идеологиялық шаралар жүргізуге көңіл бөлу керек. Бүл талап қылмыс себебінің сипаты мен тәуелділігіне қолдануға болатын, қылмыстың алдын-алу жүйесінің мүмкіндігінен туындайды.

Абайсыздық қылмыстарының себептері қасақана қылмыс себептерінен өзгеше болады. Осыдан келіп аймақгың немесе үжымның өлеуметтік даму жоспарында абайсыздық қылмыстарының алдын-алуға бағытталған арнайы шаралар белгілеу қажеттігі туады.

Абайсыздық қылмысының нақты себебі - жеке адам мен қауіпті жағдайдың және ондағы әрекет құралдарының арасындағы өзара қатынасы болып табылады . Осыған сәйкес, профилактика шараларын төмендегі жіктеуге сәйкес жасаған дұрыс:

1/әрекет құралдарына немесе жабдықтарына;

2/абайсыздық әрекет жагдайына және

3/қылмыскердің жеке басының қасиеттеріне.

Үжымның әлеуметтік дамуын жоспарлауда қасақана абайсыздық қылмысының өзіндік ерекшелігі болады.

Біріншіден, абайсыздық қылмысының қолданылып жүрген өлеуметтік криминалогиялық профилактика шаралары әлеуметтік экономиқалық шараларға сәйкес құрылып, ескі жабдықгарды жаңарту сияқгы, басқа да ысыраптар мен шығындарды қамтамасыз ететіндей болуы тиіс.

Екіншіден, абайсыздық қылмыстарының профилактикалық шаралары кәсіпорынның жүмыс ерекшелігіне орай әлеуметтік - экономикалық міндеттер мен техникаларды пайдалану және онымен жабдықгалу деңгейімен сәкес келуі керек.

Үшіншіден, қасақана қылмыспен салыстырғанда, абайсыздық қылмысының алдын-алуда үйымдастыру - техникалық шаралары , техникаларды жетілдіру , басқару жүйесін автоматтаңдыру, соның арқасында техника жабдықгарын пайдалану кауіпсіздігін қамтамасыз ету басты рөль аткдрады.

Төртіншіден, касақана қылмысқа қарағанда абайсыздық қылмысына кдрсы күрес шараларының әлеуметтік мүмкіндігі ауқымды, жетілдірілген техникалардың, үйымдастыру - техникалық шараларды қолданудың арқасында абайсыздық қылмыстарының алдын-алу жұмыстары жоғары тартымдылығымен, пәрменділігімен сипатталады.

Әлеуметтік жоспарлау шеңберінде абайсыздық қылмысын зерттеу және алдын - алу үшін оны қасақана қылмыскд кдрсы күрес шараларымен біркелкі көру керек, өйткені абайсыздық және қасакана қылмыстары өзара байланысты, оның бірінің өмір сүруін екіншісінің өмір сүруіне жағдай жасайды және айқындайды.

Касақана және абайсыздық қылмыстарының өзара байланысы мен өзара ықпалы мына бағыттардан байқалады:

Біріншіден, кейбір абайсыздық қылмыстары ауыр касақана қылмыстың жасалуына себеп болады. Мысалы, мемлекеттік және қоғамдық мүлікті қорғау ісі сеніп тапсырған адам бүл міндетіне жауапсыз қараса, онда ол талам- таржға жол беруші факторға айналады. Салғырттықгың соңы көбнесе билікті немесе лауазымдық жағдайын пайдалануға итермелейді. Өзінің лауазымдық міндетін орындамау барысында елеулі зиян келтірген лауазым иесі түрлі өтірікке, қасакана қылмысқа барады.

Екіншіден, ұжымдағы шаруасыздықпен байланысты болған абайсыздық қылмысы өнегелілікке микроклиматқа теріс әсер етеді. Мысалы: салғырттық сияқты лауазым иесі жасаған абайсыздық қылмысы өкым мүшелерінің бойынша немқұрайлық, тәртіпсіздік, материалдық құнды заттардың сақгалуына жауапсыздық сияқгы теріс қасиеттерінің қалыптасуына себеп болады, мұның аяғы кейбір үжым мүшелерінің де қылмысты әрекетке баруына әкеп соғуы мүмкін.

Ең соңғысы, абайсыздық қылмысының алдын- алу үшін өлеуметтік даму жоспарында маскүнемдікке, бүзақылыққа, еңбек тәртібін бүзушылққа, касақана тәртіп бұзудың баска да түрлеріне карсы күрес белгілеген жөн. Онсыз жол апатына, техника қауіпсіздігі ережелерінің түрлі себептері мен бұзылуына қарсы тиімді күрес жүргізуі мүмкін емес. Яғни, үжымда қылмыскершілікке карсы табысты күрес жүргізу үшін қасақана және абайсыздық қылмыстарының өзара байланысын есепке алып, әлеуметтік жоспарлау шеңберінде деференциалды профилактикалық шаралар түзудің маңызы зор.

Соңғы мақсатқа жету, соның ішінде абайсыздық қылмысының алдын-алуға бағытталған ұжымының әлеуметтік даму жоспарлары жалпы әлеуметтік эканомикалық, идеалық саяси, басқа да баскдру жүйесіндегі іс шараларды кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді.

Әлеуметтік шараларды кешенді профилактика жоспарлары шеңберінде, қылмыстың алдын алудың жалпы және арнайы криминалогиялық шараларымен бірге жүргізудің тиімділігі орасан зор.

Профилактикалық кешенді жоспарға еңбек үжымдары мен қогамдық ұйымдардың бірлесе отырып, жасаған қылмыстың себептерін болдырмауға, сондай-ақ экономикалық әлеуметтік және идеологиялық міндеттерді іске асыруға байланысты перспективті іс-шаралары енеді.

Соны уақытта тәртіп бұзушылыққа қарсы күрестің кешенді жоспары көптеген обьектілермен аймақтарда жасалатын болып жүр. Бұл сол аймақгың экономикалық, әлеуметтік, мәдени, демографиалық және де баскд ерекшеліктерін, халық шаруашылығының дамуы, өндіріске жаңа техникаларды өндіру деңгейін есепке алуға мүмкіндік береді, екінші жағынан, бүл факторларды білу арқылы абайсыздық қылмысына карсы күресте оларды толық пайдалану мүмкіндігіне ие боламыз. Өйткені көп жағдайда абайсыздық қылмысына қарсы күрес бір үжым шеңберінде шешу өте күрделі болады.

Құқық бұзуға қарсы күрестің кешеңді жоспары сол аймақгағы профилактикалық шаралардың барлығын біріктіруге мүмкіндік береді, соның нәтижесінде жеке ұжым шеңберіндегі қылмыстың алдын-алу базасын кдмтамасыз ете аламыз. Мысалы: автокөлікті пайдалану арқылы болған құқық бұзушылыққа қарсы күресті кешенді түрде жүргізу үшін, бірінші кезекте қаланы көріктендіруге байланысты бүкіл бір шаралар кешенін жүзеге асыру керек, оларга ескі жолдарды жөндеу, реконструкциялау, жаңа жолдар салу, жаяу адамдар үшін жер асты өткелдерін салу, жол апатымен

оқиғаларының алдын-алуға себеп болатын басқа да шаралар жатады.

Екіншіден, абайсыздық қылмысымен күресті кешенді жоспарлау - бұл мақсатқа автокөлікті пайдалану қауіпсіздігі қызмет, МАИ бөлімдері, миллицияның патрульдік - күзет қызметтері жүзеге асыратын арнайы криминалогиялық шараларды да жұмылдыруды қажет етеді.

Сонымен, абайсыздық қылмысының алдын-алуға жолға жарамсыз автокөлікті жабдықтарын шыгармау, жүргізушілерді жоғары кәсіби шеберлікке, жауапкершілікке, тәртіпке, автокөлік кәсіпорнының әлеуметтік жоспарындағы өзге де шараларды құрметтей білуге тәрбиелеу арқылы ғана қол жеткізе аламыз. Бүдан шығатын қорытынды, абайсыздық қылмысына қарсы күрес проблемасын кешенді түрде шешу керек.

Қылмысқа карсы күрес жоспарының артықшылығы сонда ол өрбір кәсіпорындағы әкімшілік - территориялық бірліктің әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін, даму денгейімен болашақ перспективасымен есепке алуға мүмкіндік береді. Сондықтан да ұжымның әлеуметтік даму жоспарындағы профилактикалық шараларды қасақана және абайсыздық қылмысының сипаттамасын ғана емес, нақты бір ұжым деңгейінде бүкіл аудан, қала, облыстық әлеуметтік дамуындагы негізгі ерекшеліктер мен зандылықтарды да аңғартуға тиіспіз. Мысалы өнеркәсіп дамуының жоғары қарқыны, тұрғандардың жиі көшіп-қонуы, жүмыс күшінің жетіспеуі , т.б.

Кешенді жоспар - қылмыстың болу себебін жоюға бағытталған экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық міндеттерді шешумен бірге, құқық қорғау органдары қызметін күшейтуге, адамдардың бойынан ескі

комунистік моральді аластатуға, осыған орай адамдардың қүқықтық білімін кеңейтуге және қүқық мәдениетіне тәрбиелеуге багытталған шараларды камтиды.

Абайсыздық қылмысына карсы кешенді күрес жоспарындағы шаралар негізінен қылмыс деңгейіне, күрылымына, динамикасына, сондай-ақ абайсыздық қылмысының сипаттамасына оң немесе теріс әсер ете алатын әлеуметтік - эканомикалық, демографиалық, басқа да процестерге байланысты мәліметтерге сәйкес күрылуы тиіс.

Бүдан шығатын қорытынды, абайсыздық қылмысына карсы
күрестің кешенді жоспары белгілі аймақгағы нақты ұжым
жабдықгарының аркасында болуы мүмкін. Абайсыздық қылмыстарының алдын-алуға бағытталған шараларға жасалған талдау негізінде түзеу керек. Қылмысқа қарсы күрес шараларын жоспарлау үжымының әлеуметтік дамуымен, ондағы техналогиялық процестерді жүзеге асыру ерекшеліктерімен , ұжымның даму сипатымен және перспективасымен, сондай-ақ ұжымдағы абайсыздық қылмыстарының алдын - алуға мүмкіндік беретін басқа да факторлармен тығыз байланысты жүзеге асыруы тиіс.

Бүл жерде, ұжымның әлеуметтік даму жоспарындагы профилактикалық шаралармен аудан, қала, облыс, өлке бойынша абайсыздық қылмысына қарсы күрес шарларының әлеуметтік жоспары арасындағы кері байланысты да үмытпаған жөн болар. Қылмыскд карсы кешенді күрес жоспары - абайсыздық қылмысына қарсы күреске белгілі бір аймақгағы нақгы ұжымның бар күші мен мүмкіндігін жүмылдыруға мүмкіңдік береді. Бүдан абайсыздық қылмысына карсы күресте кешенді әдістің перспективасы кең деген қорытынды шығады.

Техниканы пайдалану саласындағы абайсыздық қылмысының механизімін қарау кезінде анықталған адам мен жағдайдың өзара қарым -қатынасының өзіндік ерекшклігі көп жағдайда мүндай тәртіпсіздікке кдрсы күрес шараларын жүйесінде қылмыстық жазаның орны мен рөлін айқындап беруі тиіс . Мүны нақты қылмыска қолдану мынаны байкатады: қылмыстың себебі айыпкердің қоғамдық кауіптілік деңгейімен өзара байланысты болады, өйткені себептер сипатына бага беру жауапкершілік пен жазаны даралауға аса маңызды мәселеден саналады.

Жаза түнігі ҚР ҚК 38-бабының 1-бөлігінде берілген, ол бойынша "Жаза дегеніміз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасап кінәлы деп танылған адамға қолданылады және ол адамды құқықтары мен бостандықтарынан осы Кодексте көзделген айыру немесе шектеу болып табылады."

Жазаны даралау проблемасы дүрыс айыптауға тікелей байланысты. Жаза айып деңгейіне орай берілуі тиіс. Яғни, айып терең болса, жазада ауыр болады.

1. Қылмыс саясатының жалпы принциптеріне сәйкес жазалау мақсаты мейлінше қанағаттандыру үшін, қылмыс категорияларын сипаттайтын өзіндік ерекшекліктері бар сәттерді есепке алу керек, сонда олар жазалаудың деференциалды әдісінің негізі ретінде қызмет ететін болады.

Қасақана қылмыс жасағандар үшін, заңда арнайы қылмыстық жауапкершілік шаралары белгіленген. Ал абайсыздық қылмысын жазалауға келетін болсақ, оның ерекшекліктері қылмыстық зандылықгы есепке алынған, бірақ ол қоғамымыздың бүгінгі даму деңгейінен жауап бермейді. Сондықтан да абайсыздық қылмысының сан қырлы ерекшеліктерін есептей отырып, қылмыстық саясаттың жалпы принциптерін қасақана қылмысты жазалаудан баскаша арнайы жазалау шараларын ендіру керек.

Қылмыстық зандылыққа талдау жасай отырып, ерекше ауыр зардапқа соқтырған абайсыздық қылмыстарының мейлінше үзақ мерзімге жазаланатынын байқауға болады. Кей жағдайда абайсыздық қылмысының санкциясы дәл осы іс қасақана қылмыстық жазасымен тең немесе одан да ауыр болып жатады. Ал заңда абайсыздық қылмысы ауыр қылмысқа жаткызылмаған Осы жерден абайсыздық қылмысын жазалаудағы қарама - қайшылықтар айқын байкалады.

Ауыр зардапка апарып соқкан абайсыздық қылмысы үшін қатаң шара қолдануға болар еді , бірақ, екінші жағынан , қылмыскердің мұндай категориясы қоғамдық қауіптілер тобына жатпайды. Сондықтан да оларды қайта тәрбиелеу немесе түзету үшін оншалықты ауыр жаза қолданудың қажеті шамалы.

Осыған орай, абайсыздық қылмыскерлері мен осы категориядағы баска да қылмыскерлердің қоғамдық қауіптілік деңгейі арасындағы едәуір алшақтық қалыптасады . Бүл қылмысты жазалау мақсатының елеулі каризациясына әкеп соғатын екінші карама - кайшылық.

Қылмыстық заң қоғам үшін қандай айыптың әсіресе абстрактылы категорияларымен шүғылданады. Оның үстіне, бірдей жағдайда жасалган қасақана қылмыстың абайсыздық қылмысынан гөрі кауіпті екенін де криминалистердің дауы жоқ.

Абайсыздық қылмысынан ең жоғарғы санкция белгілей отырып, заңгерлер қогамдық қауіпсіздік ережелерінің бүзылуы

салдарынан келетін зардаптың шектен тыс қауіптілігін ескереді. Бірақ, қаншалықты ауыр зардап болмасын, зардап - қылмыс үшін жауапкершілік пен жазаны даралаудың айқындаушы белгісі бола алмақ емес.

Зардаптың ауырлыгы - жалпы қылмыстың қоғамдық қауіптілігінің көрсеткіші бола алмайды. Абайсыздық қылмыстары зардабының өзіндік ерекшеліктері бүл тұрғыдан алғанда мүндай қөзқарастың пайдасына шешетін қосымша аргумент ретінде қызмет аткарады.

Бүл сияқты іс - әрекеттердің зардабы көбінесе кездейсоқгық сипатқа ие болады. Әдетте олар жеке айыпкердің ғана емес, басқа адамдардың да қауіпсіздік ережесін бірлесе бұзуының нәтижесі ретінде көрініс береді. Сондықтан да абайсыздық қылмысының нәтижесі құқық бұзушының қоғамдық қауіптілік деңгейін, әлеуметтік бейнесін сипаттай алмайды .

Қаралып отырған абайсыздық қылмыстарына қолдануга болатын ең ауыр жазаны белгілеудегі айқындаушы мақсат жалпы ескерту болып табылады. Бгер бұл жерде арнайы ескертуді /привенция/ бірінші кезекке қояр болсақ, онда оншалықгы ауыр санкция қоюдың қажеті болмас еді. Бүгінгі таңдағы қылмыстың заңның жазалаудың жалпылай ескерту мақсатына бағдар алуы -абайсыздық тәртіпсіздігінен белгілі бір деңгейде қылмыстық саясатты алып тастау жолындағы әрекет сияқгы.

Аса қауіпті абайсыздық қылмысы үшін жалпы ескерту мақсатында берілетін жаза өз дербестігімен және белгілі бір деңгейде арнайы ескерту мүддесіне тәуелсіздігімен ерекшеленеді, абайсыздық қылмысы үшін

берілетін жаза мақсатты арасындағы өзара қатынас проблемасының ерекше күрделігі де осында.

Жалпы ескерту түріндегі жазаның ықпал тиімділігі қылмыстық заң санкциясының және оны қолданудың негізділігі мен, мақсаттылығымен тікелей байланыста.

Қылмысқа жаза белгілейтін зандар жалпылай ескерту ықпалына ие болуы үшін, олар бүгінгі әдіддік түріндегі репрессия шегіңдегі қоғамдық сананың ерекшеліктеріне сәйкес болуы керек. Жалпы ондай сәйкестік бар, бірақ ол қылмыстың барлық категорияларына бірдей тура келе бермейді, ал занда белгіленген абайсыздық қылмысының қоғамдық қауіптілігі және оны жазалау жөніндегі тұжырым қарапайым тұрғын халықтың қөзқарасына мүддем сай келмейді.¹

Қоғамда құқылық түсінік азаматтардың тәртібі мен қоғамдық құқық санасының калыптасуына ықпал ететін түрлі саяси, эканомикалық және де баскд факторлардың әсерінен қалыптасады. Егер қандай да бір әрекеттердің құқылық реттесуі мен қогамдық кдуіптілік деңгейіне берілетін бағасы мүндай әрекеттердің қауіптілігі жөніндегі жалпы түсінікке сәйкес келмесе, ондағы алшақтық айқын көрініп түрса, өзара қатынастарды былайша реттестіруді қоғамдық құқықгық сана қабылдауға дайын болмаса, онда ескерту түріндегі заңның тиімділігі ойдағыдай болмайды. Бүл жағдайдан шұғудың амалы - тиісті құқық нормаларын жетілдіру қоғамдық санаға түзету енгізу, қогам мүшелерінің құқық мәдениетін арттыру болып табылады.

Мұндай қарама-қайшылық бірінші кезекте абайсыздық қылмысына қолданылады. Өйткені, қоғамдық құқыктық сананың нақты жағдайы мұндай әрекеттің оншалықгы қауіпті еместігі жөнінде

ежелден қалыптасқан түсінік пен ғана емес, оның жазасыздыгы жөніндегі кеңінен тараған түсінік пен де сипатталады.

Осыған орай, қоғамдық күқықтық сананы қоғамдық кауіпсіздік ережелері мен жалпы сақгық ережелерін қатаң сақгауга тәрбиелеудің, қоғамдық өндіріске қатысушылардың құқылық және техникалық мәдениетін үдайы жан -жақты арттырып отырудың маңызы зор. Абайсыздық үшін заңда белгіленген жауапкершіліктен азаматтардың хабардарлығы өте төмен болып отырған бүгінгі жағдайда мүның маңыздылыгы одан арта түседі.

Абайсыздық қылмысы бойынша жазалаудың жалпы ескерту ықпалы сияқты түрін жүзеге асырудың өзіндік ерекшеліктері бар. Ең бастысы, бүл жерде субьекті зиянды зардапты тілемек түгілі оны болдырмауға күш салады. Басқаша айткднда, қауіпсіздік ережелерінің қайсы бірін бұзған кезде айыпкердің зиян келтірейінші-ау деген ойы болмайды. Абайсыздық үшін жазалаудың жалпы ескерту ықпалы механизімінің қиыншылығы да, негізгі ерекшелігі де осында.

Қасақана қылмыс кезінде жаза үрейі елеулі контрфактіден саналады. Қанша дегенмен бүл жерде абайсыздық емес, саналы түрде кдсақана жасалған зардап жөнінде сөз болып отыр ғой. Абайсыздық қылмыстарын жасаудан кдуіпсіздік ережелерін саналы түрде бұзу жағдайлары кең тараған. Бірақ бүл жерде кейбір мәселелерді психологиялық түрғыдан шешуге тура келеді. Соның бірі - құқық бүзушының құқық санасы мен техникалық мәдениетінің төмендігі. Бүл бірінші кезектегі, оңай байқалатын фактор. Айта кету керек , әдетте кәсіби қызмет күрделі болған сайын, құқылы және қоғамдық сана деңгейі де жоғары болады. Сондықтан да қылмысты абайсыздық түсында өнегелік сананың кемістігі анығырақ көрінеді Техниканы пайдаланудың арнайы ережелерін бүзуға байланысты күрделі жағдайдың сәтті аяқталуы , жүйелі түрде болып жатқан түрлі тәртіпсіздердің жазаланбай кдлуының бәріне сөз жоқ , құқық бұзушылар үшін психологиялық кедергіні төмендетеді.¹

Үдайы жауапкершілікті сезіну - жаза каупіне деген иммунитетінің пайда болуына ықпал етеді. Күрделі техникалық қызмет көрсету саласындағы субьектілердің қауіпті мінез - құлқы мен өз басының жеке кдуіпсіздік ,, бағдарламасы „ арасындағы карама - қайшылық сияқты белгілі психологиялық парадоксті міне , осы жерден іздеу керек.

Көптеген зерттеулер жаза алдындағы қорқынып қылмысты толық тоқтатуга кепілі бола алмайтындығын көрсетеді.

Касакана қылмысты субьектінің жазадан күтылып кету жөнінде ішкі есебі болса , абайсыздық қылмысында ол болатын ауыр зардапты алдын - ала болжай білмегендіктен көбіне жаза жөнінде ойланбайды да.

Мұның бәрі абайсыздық әрекетіне қарсы күресте қылмыстық жазаның шектелуі мүмкіндігі туралы , жазаның жалпы ескерту ықпалын асыра бағалағандық жөнінде , бүл әрекеттер үшін жазалау шараларына түзету енгізу қажеттігі жөнінде, басқа да арнайы профилактикалық шаралардың артқшылықтары мен перспективасы жөнінде қорытындыга келуге мәжбүр етеді.

Абайсыздық қылмысы үшін жазалаудың шектеуі мүмкіндігін белгілі бір деңгейде компенсациялау кезіндегі карама қайшылықтар арасындағы мүдделер қақтығысына жаудың жолы -жаза мен жауапкершілікті диффернециялдау, қоғамдық кауіпті абайсыздық әрекеттеріне карсы жүргізілетін бүкіл жазалау- тәрбиелеу шараларының жүйесін мейлінше жетілдіру болып табылады .

Кауіпсіздік қылмысы бойынша жазалау шараларын онан әрі жетілдіру күмәндандыру - құқық бұзушыларға берілетін еркінен жазаларын қылмыстық - құқылық ықпалдың басқа шаралары мен алмастыту арқылы іске асығуы тиіс. Мұның ішінде символдық шарлардан мөрі айып салу , белгілі бір қызмет саласымен шұғылдану құқығынан айыру, сондай - ақ келтірген зиянның орнын толтыру сияқты нақты шараларға алмасу жөніндегі /негізгі заң 38 -бап/ баптың ерекше маңызы бар. Әсіресе, айыпкер үшін, сощы шараның тәрбиелік және жазалық ықпалы өте күшті. Өкінішке орай, құқық қолдану саласында бүл тиісті бағасын ала -алмай жүр.

Бүлардың ішіңде айып төлету түріндегі жазаның да маңызы зор. Кәсіби, арнайы және жалпы азаматтық міндеттерді орыңдауға тәртіпсіздік іс - әрекеттеріне қарсы мұндай шара қолданудың тиімділігін әкімшілік тәжірибесі де дәлелдеп отыр.

Сонымен, бүгінгі жағдайдағы абайсыздық қылмысының келешегі, өз кезегінде абайсыздық қылмысының себебіне, профилактика әдістері мен жолдарына, қылмыстың алдын алуға және жазалауға байланысты мәселелерді жүйелі түрде, бір - бірімен тыгыз байланысты шешуді талап етеді.

Ғылым техника дамыған бүгінгі заманда абайсыздық қылмысы -қоғамға аса кдуіпті құбылыстан саналады. Ал кей жағдайда өзге қылмыстарға қараганда кдуіптілік бола түседі. Бүл профилактикалық тұрғыдан біркатар қуындықгар туғызады. Қысқасы бүкіл алдын-алу жұмыстары жемістілігі абайсыздықка карсы күресте қандай жолды тандайтынымызға байланысты.

Оның жолы көп, тәуелсіздікке қол жеткізген Казақстан Республикасьның Заң институттары әлі жетілдіруде. 1997 ж ҚР Қылмыстық кодексі кабылданды. Дегенмен, бүл диплом жүмысында көбінесе сол ҚР ҚК тұсындағы зандар мен заңгерлердің еңбектерін негізге алуымызда сондықган.

2005 жылдың наурызында республикада қылмыспен күресті күшейту және құқық тәртібін нығайту мәселелері бойынша өткен кеңестің қорытындысы, ҚР-ның Президенті Нүрсүлтан Әбішұлы Назарбаевтың ондағы сөйлеген сөзі бізді жарқын болашақкд үміттендіреді. Алдағы уақытта өзіміздің заңгер ғалымдарымыз жас тәуелсіз елімімдің Қылмыстық Кодексін жетілдіріп, тереңдете түседі деген тұжырымға сенімдіміз.

Кылмыстық құқыққа карағанда азаматтық күқықгық жауапкершілік жиі қолданылады. Жауапкершілік мемлекеттік мәжбүрлеу шарасының түрі.

Сондықтан мемлекет тарапынан шығарылатын зандар, нормативті кұқықгық актілерде жауапкершілік шегі көрсетіледі.

Сонымен қатар жауапкершілікті үлесті, солидарлы және субсидиарлы деп бөлудің өзіндік себептері бар. Несие берушінің құқығын қоргауда жан-жақгы карастырылып отырган жауапкершілік түрлерінің маңызы артады. Яғни несие берушінің кұқығы бұзылған кезде борышқордың кез келгенімен өндіріп алу артықшылығы туындайды.

Кылмыстық занда көрсетілгеңдей кінәсіз адамды жаупкершілікке тартуға болмайды. Кашан соттың үкімі шықпағанша ол кінәсіз деп танылады. Осыны кінәсіздік презумпциясы дейді. Ал азаматтық заңдылықга кінәсіздік презумпциясы қодданылмайды. Борышқордың кінәсінің бар-жоғына кдрамастан келтірілген зиян үшін несие берушінің аддында жауап береді. Бүл да азаматтық кұкдоқгық жауапкершіліктің артықшылығын көрсетеді. Азаматтық Кодексте көрсетілгендей материалдық және материалдық емес игіліктер заңмен қорғалады. Материалдық емес игіліктерге азаматтың рухани залалын айтуға болады. Несие берушінің мүлкіне зиян келсе, онда материялдық зиянды көрсетеді. Ал несие берушінің жеке басына, денсаулығына зиян келсе, онда рухани залал орын алады. Онда екі заладда өтелуі тиіс.

Азаматтық құқықтық жауапкершілік шартты және шарттан тыс жауапкершілікті белгілейді. Шарттан тыс жауапкершілік шартты жауапкершілік көзделмеген кезде туындайды.

Азаматтық құқыктық жауапкершілік құқық бүзушылық алдын алу шарасы. Жауапкершілікке тартылатынын білген борышқор құқық бұзушылыкқа жол бермейді. Тәуелсіздік алғаннан кейін кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға кеңінен жол ашылды. Бүл ретте Президент тарапынан бірнеше игі шаралар жасалды. Атап айтқанда, "Кәсіпкерлік қызмет" туралы Президент Жарлығы. Көбіне кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғанда азаматтардың кұқығына нүқсан келеді. Осы кезде азаматтық құқыкдық жауапкершіліктің ролі артады. Кәсіпкердің жауапкершілігі ол кәсіпкерлік қызметті орындауда тәуекелге бел буған кезде пайда болады.

Ал әзірге айтарымыз Республикамыз жаста болса, техникасы оның ішінде автокөлік жабдықгары мен автожол трассасы дамыған елдер кдтарына жатады. Бұл - абайсыздық қылмысының кез -келген жерден, кез- келген уақытта бой көрсетіп қалу деген сөз.

Олай болса абайсыздық қылмысына қарсы күрес және оның алдын-алу шараларына заңгер, психологтар, социологтар, педагогтар ғана емес түрлі қоғамдық ұйымдар, бүкіл қауым бірлесе отырып жүмылуы тиіс.

Пайдаланылган әдебиеттер тізімі:

1. Казақстан Республикасының Конституциясы. 30 тамыз 1995 жыл.

2.Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың қазақ
халқына "Казақстан - 2030" Жолдауы.

3.ҚР Қылмыстық Кодексі 1997ж.

4.ҚР Қылмыстық іс Жұргізу Кодексі 1997ж.

5.Кайыржанов Е. Уголовное право А., 1998г. /общая часть /

6.Ағыбаев А. Қылмыстық құқық. А.,1998ж

7. Здравомыслов Б.В. Уголовное право М., 1999г

8.Герцензон А.А.Уголовные преступления и социология. М.2000ж

9.Гринберг М.С. Қоғамдық қауіпсіздікке қарсы қылмыскерлік.

10.Дагель П.С. Қылмыстық-құқылық және криминологиялық

11.Дагель П.С , Котов Д.П Қылмыстық субьективті жағы және

12.Дагель П.С. Михеев Р.И. Айып таіудың теориалық негіздері.

13.Звирбуль В.К. Криминалогиялық болжаулар мен

14.Зингер Г.Н. Жол қозғалысы зандары. М. 2000ж.

15.Злобин Г.А., Никифоров Б.С. Пиғыл және оның түрлері. М. 2000ж.

16.Карпец И.И. Жаңалау: әлеуметтік, кұқылық және

17.Квашис В.С. Махмудов Ш.Д. Абайсыздық үшін жауапкершілік

18.Ковалев Д.С. Ғылыми - техникалық революция жагдайында

19.Котов Д.П. Кылмыстық субьективті жағы және оны анықгау.

20. Кудряцев В.Н. Қылмыстық саясатты жүзеге асыру құралы

21.Моновенко И.П. Еңбек құқығын қорғау . Киев . Наук. Думка.

22.Номоконов В.А. Қылмыстық құқықгағы ерік бостандығының

23.Брайнин Я.М. Уголовная ответственность и ее основания в уголовном праве. М.Изд.Юрист.1999ж

24.Бородин С.В. Ответственность за убийство; квалификация и наказание.М.Изд.Н-Норма.2000ж

25.Ткаченко В.И. Квалификация преступления против личности. М.1998ж.

26. Саркисов Г.С. Преступления по неосторожности. М. 2001ж.

27.Кудрявцев В.Н. Общая теория квалификации преступлений.М.2003ж

28.Куринов Б.А. Научные основы квалификации преступлений.М.1999ж.

29.Трайнин А.Н. Особенности преступлений по неосторожности. М.2003ж.

30.Курляндский В.И. Уголовная ответственность и состав преступлений.М. Изд. Н- Норма.1999ж.