Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том
Ќара мал – сиыр, б±зау торпаќтар жатќан, жылќы ќара малѓа жатпаѓан. Ќара ќан
жүктеу/скачать 1.74 Mb.
|
Ќара мал – сиыр, б±зау торпаќтар жатќан, жылќы ќара малѓа жатпаѓан. Ќара ќан – ќарѓыстыњ т‰рі, адамныњ ќан т‰йіршіктерініњ ќоюланып ауруы. Ќара мал еншісі бµлек, басќа екен де, жылќы ‰леске т‰спеген екен; Б±рынѓыныњ алѓыс т‰бі аќ май, ќарѓыс т‰бі ќара ќан дейтіні сондайды кµргендіктен айтќан (М-Ж., 16); Бұл арада Ќ±рбанѓали Халид дерегініњ де мєні зор: Ќайтыс болѓан кісініњ мініп ж‰рген жаќсы аттарынан бір-екеуініњ ќ±йрыѓын кесіп т±лдайды, ат ќ±йрыѓын кесуді «т±лдау» дейді, яѓни иесіз т±л ќалды, демек, ері жоќ еркімен кеткен єйелге «т±л ќатын» деу де осыдан. Ат ќ±йрыѓын кесу мєйітке ќатысты болѓаны ‰шін, бµтен кісі µзгеніњ атыныњ ќ±йрыѓын себепсіз кессе, соњынан бір жылѓа жетпей ат иесі µліп ќалса, жарты шыѓынын беру керек. «Ат айып тарттыныњ» мєні. Єлгі ќ±йрыѓы кесілген атты ер-т±рманымен ерттеп, ‰стіне µлгенніњ жаќсы киімін жауып, ер басына тымаѓын кигізеді, б±л атты мінуге болмайды, кµште атты жетекке алып ж‰реді. «*Ќара» тігілген аќ ‰йге «*сеп» жияды.... Кµшкен кезде ќызы тымаѓын теріс киіп, «ќараны» ќолына алып, т±лданѓан атты жетекке алып, жалпы ауыл, ќыз-ќырќыны сонымен бірге кµш алдынан ж‰ру керек. М±нан соњ єйелдер т‰йесін жетекке алып тиісті бейнемен ж‰реді Ќараны – туыстары т±рѓызады. «Ќара» дегені найзаныњ ±шына белгі байлау, мєйіт жас болса-ќызыл, ересекке-аќ, орта жасар болса, бір жаѓы ќара, бір жаѓы ќызыл, яѓни аќ матадан ќ±рап тігеді. Б±л ќара ќазаќтыњ белгісі. Тµрелер тірісінде ќай туды ±стаѓан болса, µлігіне сол ту байланады, тµрелер де жас пен кєрісі бірдей. ¤лікке тігілген белгі ќай т‰рлі болсын «ќара» - деп аталады, «Ќаралы к‰н» тудыныњ белгісі. Ќара – жылына «ас» береміз дегенніњ де белгісі; Еске алу-ат жарысы, балуан к‰ресі т.б. Қара - өлікке тігілген тудың қандай түрі болсын қара деп аталады [207, б.180-181]. Қара ту: Шашаќты ќара ту алып, Ќыз Жібектіњ артынан Ерісе ќуып барады (43); Алпыс кісі ќощы алып, Шашаќты ќара ту алып (ЌЖ, 20); Ќара-этнографиялыќ маѓынасы жаѓынан ќайѓы, аза т±тты дегенді білдіреді (Жанпейісов, 32); Дєл осындай кµріністі М.О. Єуезовтіњ шыѓармасынан да оќи аламыз. Иллюстрациялыќ материал ретінде эпопеядан ‰зінді келтіреміз: «‡лкен кµштіњ алдында есік пен тµрдей жерде аттарын ќатар бастырып бір топ ќыз келеді. Тап орталарында, ерттеулі к‰йде бос жетектелген, кекілі к‰зетілген, ќара кµк ат бар. Сол топтан єнтек кейін ‰лкен кµштіњ алдын бастап келе жатќан с‰п-с±р ж‰деу бєйбіше екен. Басына ж±ќа ќара желек жамылыпты. Б±л бастаѓан он бес т‰йелі кµштіњ сєні µзгеше кµрінді. Бар т‰йеніњ ‰стіне артылѓан ж‰ктерді жапќан µњшењ ќара кілем, ќоњыр алаша, ќара ала текемет кµрінеді. Ж‰кті т‰йелердіњ екі жаѓы сол ‰лкен ќара ала жамылушылармен баяу ѓана желпіне т‰сіп, µзгеше бір ауыр тыныс алып келе жатќан тєрізді. Кµштіњ т‰ріне тањданып, ‰нсіз тоќтап ќалѓан балалар тобы мынадай салтанатты кµріністіњ алдын кесіп µте алмады. Енді амалсыз кµш µткенше ќарап т±ратын болды. Басында б±ларѓа кµш адамдарынан кµз салѓан кісі жоќ еді. Біраќ, алдыњѓы ќыздар тобы енді жаќындап, ќастарына кеп ќалѓан екен. Солар ѓана µзінше, бірт‰рлі т‰йсінгендей болды, білем. Аралары азыраќ ауысып, аз ѓана бµгелісті де, бір кезде бір топ ќыздар ортасынан екі ќызды ілгерірек бµліп шыѓарды. Баѓанаѓы кекілі кесілген ќара кµк ат сол екі ќыздыњ орталыѓында жетекте екен. ...Б±л кµш ќаралы кµш екенін – Бµжей кµші екенін Абай мен Тєкежан баѓана-аќ таныѓан болатын. ¤зге кµштен бµлек болатыны мєлім. Біраќ, ќазіргі мына екі ќыз істеген іс сол бµлектіњ ішінде де бір µзгеше болды. Олары µзге ќыздан бµлінгенде байќалды. Бастарына еркектіњ бас киімін киіпті. Ќара маќпалмен тыстаѓан ж±ќа ќара елтірі тымаќтары бар. Ќыз кимейтін бас киімніњ артын алдына келтіріп, теріс киіпті. Енді ѓана аныќ кµрінді, орталарына жетекке алѓаны т±лдаѓан ќара кµк аттыњ ‰стіне Бµжейдіњ ертоќымы ерттеліпті. Ер үстіне сол Бөжейдің осы өткен қыста Қарқаралыға киіп барған қызыл күрең ішігі жабылыпты. Ердің қасына қамшысын шәншіп, соған да теріс қаратып, Бөжейдің қысқы түлкі тымағын кигізіпті» (Абай жолы. 1989. – Б. 144). Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қара тігудің түріне найза шаншуды атайды ол өлген адамның ел мен ер бастаған батыр екендігін көрсетеді. Найзаны сындырсын деп отырғаны жылы толғаны. Ас беруге дайындық жасалсын дегені. Тігілген қараны алып тастау мәртебесі де кім көрінгеннің еншісіне бұйырмаған. Оған сый-сияпат ат берген, шапан жапқан. *Сеп өлікке қатысты да жиналған. Ас, қонақ ас. Қазан-жабдық бөлімінде де біраз айтылды, қараңыз. Жантемір мырза атанды жас күнінен, Берумен жарастықты қонақ асы (М-Ж., 328); Кісі өлгенге «ас» берілген. Тарихта ұмыт болмаған Сағынайдың асында Ақан серінің Құлагері мерт болған. Қара – жылына «ас» береміз дегеннің де белгісі (Қ. Халид, 180); Арабша «дәм», «тағам» деген сөздің қазақша мағынасы «ас», «тамақ» (С. Мұқанов. 1974. - Б. 112). Ас – завершающим элементом в погребальном ритуале, как правило принято считать ас. Традиционным центральным значением его (т.е. слова ас) является `еде, пища` т.б. (Жанпейісов, 73). Қонақ асы – угошение – (Потанин, 325). Ас – поминка по умершем (Тверитин, 116). Қонаққа беретін тамақ «қонағасы» деп аталды (С. Мұқанов. 1974. – 112 б.). Ш. Уәлиханов астың бірнеше түрін: керез ас – өлген кісіге арналған ас. Керез – өлер алдындағы өсиет сөз; Қырық ас – «қырықы», «қырық күн өткен соң берілетін ас; Ұлы ас – өлген кісіге жылы өткен соң берілетін – ас деп атап өткен [240, б.261-263]. Астың `тағам, ас` деген мағынасы көптеген түркі тілдерінде сақталған. қырғ. ас `шақырылған түстік, еске алу (ас) `; аш беру, ал қазан. аш оздырмақ `ас беру` (БСл, I, с. 49); қырғ. қара аш `жерлеп келгеннен кейінгі кіші ас`, чоң аш `жылына ас беру`(КРС, с. 83); як. аттанар ас `келіннің ата-анасының үйінен аттанып, күйеудің үйіне барардағы дайындалған тағам`; іті кіlläрäр ас `үйленген жастар мінген поездің келерінде беретін ас` (Пекарский, I, с. 164); казан. как төш ашы `үйінде тойда болған, жаңа үйленген қонақтарға берілген кішігірім той` (РСл, с. 584). тадж. оши кенгош `үйлену тойы болар кездегі алдын ала туыстарына, таныстарына кеңесу үшін шақырғанда берілетін тағам`; оши сол `ең жақын туысының жылына жасалған құрмет`; оши нахорû `үйлену тойы кезіндегі таңғы құрмет` (Тадж РС, с. 291); уз. маслахат оши `үйлену тойы болар кездегі тек қана шағын туыстарын кеңесу үшін шақырғанда берілетін той сымақ`; хотин оши `пішпе күні әйелдерге жасалған тағам`; қиз оши `қыз үйінде тойға бір күн қалғанда жасалатын той (кеш); қыздарға ұзатуға бір күн қалғанда жасалатын той (кеш) (УзРС, с. З11); туркм. аш бермек `қайтыс болған ата-анасын еске алу үшін жасалған ас`; агзыбир ашы `некелері қиылғаннан соң ертеңінде берілетін түстік` (Туркм РС, с. 59), казан., мещ. урнаш (вм. үрүн аш) `құпия (үйде үлкені жоқ кезде жасалады) дайындалатын тәтті тағам ` (БСл, I, с. 48), урынаш `кешкі ас кезіндегі отырыс`. Бұл мәліметтерде салыстыра келе Э.В. Севортян былай деп жазды: «Аш, вероятно, из иранского аš.» Одним из старейших среди тюркских значений аш должен быть `суп (похлебка)`, т.е.: 1) `вареная пища, варево`, 2) `не только мясная, но, по-видимому, и растительная`. Достаточно старым должно быть также обобщенное значение `еда, пища`, которое является единственным в древнейших памятниках тюркских языков... Старым следует считать также значение ` (жертвенная), пища` (Gabain Hü), откуда `поминки` в кирг., каз., калп., уйг.» (ЭСТЯ, с.211) [208, б.75]. А. Жилкубаева: Э.В. Севортяннің: ас / аш тегінде пехвалин тілінен ауыса отырып, түркі тілінде ертеде етістікті – зат есімді омоним болғанын, бір мезгілде атау тұлғасында және етістік: `тағам` және `тағамдану` мағынасы болған мұның жанама дәлелі ретінде ол, көне сөзжасам моделін ашіч аш + (и) ч қару жарақ мағынасындағы `қазан` – деген пікіріне сүйенеді (ЭСТЯ, 211) [209, б.310]. Э.В. Севортян қазіргі түркі тіліндегі ас этнонимінің а: ш жеті семантикалық тобының мағынасын көрсетеді. Ас / аш > қазан болуы мүмкін. Түйін. Өлген кісіге ас берген оның: керез ас, қырық ас, ұлы ас, қонақ ас түрлері болған. Өлген ата-бабасының үйін қара шаңырақ деген. Шаңырақтың қара болуы сын есіммен байланысы шамалы, өз алдына көк сияқты ұғым болғаны байқалады. О баста айтылып отырған өлікке қатысты қаралы үй дегенмен байланысты болған да келе-келе қара шаңырақ үлкен үй, кенженің үйі, өздерінің шыққан үйі сияқты басқа мағыналық сипат алған. Қара шаңырақтың иесі әр қашан да ең кенже баласы болған. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қара шаңырақ этнографизімін кімге тиеселі, кім оның иесі сияқты мағынада қолданған. Қараның да көк сияқты бірнеше мағынасы болған және дербес ұғым ретінде қалыптасқан. Қара шаңырақ. Ќараныњ ќара шањыраѓы Жєдігерде; Жєдігердіњ ќара шањыраѓы Мємбетбайда (М-Ж., 47); Қара шаңырақ=хранитель традиций предков; уважаемый, почитаемый дом. А. Кайдар: *Шаңырақ - круглый остов с перекрестьем внутри, которым завершается сферический купол юрты и который служит одновременно окном и отверстием для выхода дыма. Сочетание слова шаңырақ с определением *қара, нецветовым значением которого является «древний и почетный», придающий его обладателю покровительство предков», в целом придает ему сакральный смысл – дейді [233, б.209]. Қарашаңырақ - үлкен үй (Жанпейісов, 110). Шањыраќ – ата-бабасыныњ кенже балаѓа ќалѓан ‰йі. Ол кµбіне кенже балаѓа тиесілі болѓан. Қара шаңырақ пен семантикалық мағынасы жуық қара басым тіркесі кездеседі: – Келіп пе едіњ ќайнаѓа, Ќайнаѓам келер к‰н болса, Ќара басым садаѓа (ЌЖ, 35); Қара басым хан болдым Бір перзентке зар болдым (М-Ж., 174); Шаңырақ бөлімін қараңыз. Қара шаңырақ дүние-мүлкімен, мал-жанымен кенже балаға өтіп отырған. Дау-дамай ағайындардың арасында көбіне дүние үшін болып отырған. Қара шаңырақ пен сеп қаралы деген единицалар белгілі бір мағынасы жағынан сәл де болса жақын келетіні байқалады. Сеп. Жићаз, мєйіттіњ µзі себеп боп жинаѓан м‰лкі: сырмаќ, кілем не нєрсе жиса жарыќќа шыѓып, жаќын-туѓаныныњ баѓалы м‰лкі таѓы жиналу керек. Тіршілікте не өкпесі болса, өлген кісі үшін ол шетте тұрып, мына қарбаласта ауыз бірлікте тұрады. Келген-кеткендер күтіп алынып, шығарып салу ауыл болып атқарылады, себебі бірге көшіп, бірге қонып жүрген жұрты [207, б.180]. Сеп – µлікті жерлеу рєсімімен байланысты, ойрат-сеп., турк-сеп., µзб-сеп сый, сыйлыќ маѓынасында аздаѓан µзгерістерімен беріледі. Сеп – т‰бірінен µрбіген сµздердіњ этимологиясына да кењінен шолу жасаѓан (Жанпейісов, 69-72); В старину тела батыров, погибших в схватках на чужой стороне, привозили в родной аул. В могилу вместе с ними клали саблю, копье, лук и стрелы, на могилу – порох и свинцовые пули. Тела биев, ханов, султанов отвозили в Туркестан и хоронили неподалеку от гроба ходжи Ахмета Ясави (См. А. Левшин. Описание киргиз-казачьих или киргиз-кайсацких орд и степей, ч. III. СПб., 1832, стр. 115; П.С. Паллас. Путешествие по разным провинциям Российского государства, ч. I, т. II. СПб., 1770, стр. 293 и др); Таким образом только в казахском языке слова «сеп» выступает в значении «приданое невесты» [208, б.71]. Түйін. Сеп < қаралы үйде де, қыздың ұзату тойында да болатын дәстүрдің атауы. Сеп пен септесу түбірлес сөздер, көмек дегенді білдіреді. Сеп пен жыртыс та өлік жөнелтудегі дәстүрлердің бірі болып табылады. Жыртыс. Топтап келген қатынға, Жыртысты қаба беріпті (Манас, 264). Жаназаға жиылған жан басына бір-бір кез жыртыс бердірген: «Жайнамаз қылып алсын!» – деп. Өзге шығарған малдан бөлек, «Жаназақы» – деп, төрт түйе байлаған (М-Ж. 9 т. - 241 б.). Жыртыс лексемасы жырт түбір мен -ыс қосымшадан тұратын сияқты. «Жыртыс» (от слова «жыртпақ» – «рвать»), представляет собой небольшие кусочки ткани. Обычно, если покойник был почтенного возраста, то жыртыс сопровождается словами: «Жасын берсін» [265, б.154]. Тур. тат. йртқ іыртмакъ, дж. йтрғқ, к.сл. арғқ, айрғық, кир. жртық джыртъ или жыртъ разоврать, разодрать (пон. форма отъ йрмқ), йртық, жртық драніе, кир. жырту обычай рвать одежду умирающаго, для облегченія агоніи, тртұқ, тртық, тыртық изодранный, оторванный кусокъ, тртқармық изодрать, разодрать на куски, тртқұмқ, тыртықм, кир. жыртық тур. тыртығы раздирающій, хищный, зв  рскій, хищный зврь, велть или дать разодрать, разодрану, изорваться, щель, расщелина въ земл (транслитерация жасаған – А.Қ.) (Будагов, 1871: 354). Ерте уақытта өлген адамның жасы елу жастан кем болса, жыртыс таратылмаған. Жыртыс көбіне сыйлы, үлкен құрметті адамдарға таратылған (сол кісілердің жасын, қасиетін берсін деп). Ислам дінінің енуімен Мұхаммет пайғамбардың жасына 63 байланысты тоқтаған. Жыртыс сияқты ешүк деген түр де болған. М.Қашқари ешүк сырт киім, жамылғы: ЕШҮК хандар мен бектер өлгенде, олардың қабірлерінің үстіне жабылып, кейін жоқ жітік, кемтарларға, пақырларға үлестіріп беретін жібек мата дейді [230, б.96-101].
Түйін. Қазіргі кезде туған-туыстары өлген кісінің үйіне костюм-шалбар, плащ, куртка, польто, байлауыш сияқты бұйымдар апарады. Павлодар облысында кісі өлген күні көңіл айтады да, жабдығында (жетісі, қырқы, жылы) бата жасайды (қалтасына байланысты ақша береді). Ал, өлген үйдің иесі қолы жеткендері өлік үстінен ет жақын туыстарына, жолдастарына, қызметтес адамдарына киім, түрлі мата таратады. Ал, жерлеуге барғандарға қол орамал тарататын әдет кірді. Өлік жөнелту кей жерде тойдан бір кем өтпейтін дәрежеге, бәсекеге айналған сыңайлы. Жыртыс > адамның өлер алдындағы соңғы тынысы, ауа жетпей жанталасып киімін жыртуынан шыққан. Хан талапай. Кенесарының ойдан ұрып, қырдан қырып жинаған жылқысын Ағыбай, Жанайдар: «Хан талау» – деп, олжалап алып кетіпті: (М-Ж., 9 т. – Б. 109). Хан қайтқанда тұтынған барлық дүние мүлкін отауына жинап қойып, артынан туған-туыстарына таратқан. Телім сұрау. Жасы келіп өлген, жұртқа қадірлі адамдардың киімінен телім сұраған. Сол сияқты әулие атанған діндарлардың киімін жыртып, телім еткен. Ақ киізге көтеріп, хан сайлаған соң, сол киізді тіліп - тіліп телім сұраушыларға берген. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жыртыс лексемасын өлген кісінің артынан мата, бұл тарату сияқты мағынада қолданған. Тұл о баста тікелей өлікке қатысты айтылған. Өлген адамның әйелінің жалғыз қалуын-тұл деген. Т±л. Ж‰рсе ќоян жым болар, Алѓаны µлген т±л болар (ЌЖ, 34); Орта ж‰здіњ ішіне, Атымды т±лдап байласын (М-Ж., 36); Дул. Вдова и сироть (Радлов, III том. 1792). Т±л зат 1. Жесір. Д‰лей аќ боран, Ќатал ќыстыњ кешінде, Т±л ананыњ ањыраѓан, Зарлы даусы есімде (Кµшімов). 2. Ауыс. Жетім, жалѓыз-жарым ќалу. Ќайратсыз ашу - т±л, Шєкіртсіз ѓалым - т±л (Абай) (ЌТТС, 373); Л.З. Будагов: дж تول тул (у) 1) = طولд±л вдова. 2) мученіе въ родахъ овецъ и коровъ, роды что въ кир طولغاق толѓаќ отсюда в роятно, въ алт. تولنامق толѓамќ прошед. تولدوديтолд±ды (ö) оплодотворять (о лошадяхъ), размножатъ, تولغو т±лѓы родъ, поколніе; 3) конь снаряженный для боя, 4) коренъ гл. تولمقт±лмаќ 5) частица, обозначающая оттнокъ цвтовъ: سر بغتول, افتول афтұл, сер баѓтұл бловатый, желтоватый деп түсіндірсе, енді бірде: тур. тат.طول (د,ن) д±л дуль, тулъ кир., толъ, вдова, вдовый (طول, طول اير خاطون, طولللق т±л, долайыр хат±н толлақ) вдовство, طولاي долай вдовцом; гл. طوللانمق долламақ, طول بولوب قالمق дұл болып ќалмаќ, кир. طول تاودي تاولايدي (طولدا)т±лда, надвать трауръ по смерти мужа (надвать на голову черное, верблюдовь покрывають черн. Сукномъ при перекочевкъ; трауръ продолжается годь) Нын муллы стараются уничтожить этотъ обычай. Ильм.). – (транслитерациясын жасаған – А.Қ.) – деп түсіндіреді [212, б.403-751]. Т±л сµзі кµптеген т‰ркі тілдерінде `жесір` сияќты маѓынасымен танымал. Кейбір т‰ркі тілдерінде ол басќа да маѓына берген. Мысалы, К.К. Юдахин µзініњ сµздігінде (1940 ж.) т±л лексемасын екі маѓынада: «В кирг. тул имеет особое и, как нам представляется, очень древнее значение: tul 1) [уст.] изображение умершего мужа, которое ставилось над местом супружеского ложа (сидя под этим изображением, жена оплакивала мужа) (қараңыз жоғарыдағы келтірілген этнографиялық мысалдарды – А.Қ.); 2) траур по мужу; tul qatьn (ср. çesir ) вдова (до года по смерти мужа) (Покровская Л.А. Термины родства в тюркских языках // Историческое развития лексики тюркских языков. – М., 1967. С. 76, 77). Аталмыш сµздікте «к‰йеуін µлген сияќты бейнелеу» ал, жања басылымда «аѓаш ќањќасыныњ ‰стіндегі киімі мен бас киімі» – деп неѓ±рлым наќтыланады. Осы этнографиялыќ т±л мына сµз тіркесінде: тулга олтур немесе тул сакта `к‰йеуін жоќтау`; алган жарым Кулканыш олтурбасын тулума фольк. (Юсл, с. 764). Осыѓан ±ќсас жайттарды П.Н. Потанин мен М.М. Ковалевская Іле аймаѓында т±ратын ќазаќтардыњ т±рмыс-салтынан жєне монѓол, бурят жєне таѓы басќа халыќтардан байќаѓанын атап µтті (ЌТЌЭС, с. 193, 194). Б±л жерлеу дєст‰рі кµне т‰ркілердіњ т±рмысында ежелден белгілі, мысалы, Küli çurï‰ lo‰latï bedïzin bedirti `К‰л Шораѓа ас беріп, оныњ бейнесін ойып жасады` (ДТС, с. 270).
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп тұл лексемасын өлген адамға қатысты дара, жалғыз қалған деген мағынада қолданған. Осы тұлдың да мағынасы өте тереңге кетеді. Өлген адаммен аяқтап тұйыққа тірелген сияқты қоя салуға да болар еді. Бірақ, мына жайттар болмаса: тұл > тал > (түсінігін қараңыз) > (тасаттықтың мағынасында өмір сүру, күн көру идеясы жатыр). Будагов тұл сөзіне тағы мынандай түсінік береді тулъ – длина, долгота, долгота жизни, первый меридіанъ, въ длину, ширину и глубину бұл – біздің мына жазғанымызға түрткі беріп, ойымызға ой қосады. Қараңыз Будагов: 751 бетті. Ал осы жазылған жайттар өмір қысқа, шолақ дегенге келеді де ұрық, ұрпақ дегенге жалғасады. Тіршілік, өмір «қозғалыс» арқылы жалғасып адам өзін қайта табады. Адам өзінің шыққан жеріне айналып қайтып келеді. Өлген адам ұрпағымен мың жасайды – деген осы. Жер өз өсін айнала отырып күнді айналып жүреді. Бұл құбылыс Тәңір мен Ұмай, Адам ата мен Хауа ана, Аталық пен Аналық арқылы реттелген сияқты. Тұл > тұлып. Тұлып. ‡лкен ќоян терісін т±лып ќылып, Тартќан жарѓа кµрінсе бармайт±ѓын М-Ж., 1907: 25). Тұл+ып түбір мен қосымша арқылы жасалған сөз сияқты. Мұндай дєст‰рдіњ дара сипаты кейбір т‰ркі тілдерінде `т±лып` деген маѓынада ќолданылған. Тулупъ – м Мысалы, ќазаќтар б±зауы µлген сиырды (інгенді – автор) саууѓа келгенде, сиырдыњ алдына б±заудыњ (ботаныњ) терісі т±тастай сыпырылып алынѓан, ішіне шµп тыѓындап, жел үрлеп єкеліп ќойѓан. М±ны «т±лып» деген. Б±ндай сиыр сауу ‰лгісі єдебиетте де кµрініс тапќан. Б±зауы µлген сиырдай, Сауын иіп Дулат ж‰р, Місе тұтып т±лыпты (Дулат Бабатайұлы). Ќараќалпаќтыњ т±лып сµзі де маѓынасы тµркіндес: тулып 1) `ішіне шµп тыѓындалѓан б±заудыњ терісі (сиырды сауу кезінде алдына єкеліп ќойѓан)` (КкРс, с. 654); салыс.: кµн. –т‰ркі. tolр `т±тас, барлыѓы, т‰гелімен` (Малов, с.431); тулупъ ` тігісі жоќ ќап, т±тас сыпырылып алынѓан тері` (БСл, I, с. 808), Т±л термині кейбір т‰ркі тілдеріндегі `сырты, сыртќы т‰рі` тіркесімен тарихи байланысы бар, мысалы: чув. tul `сыртќы бейнесі`, tulaš `сырты, сыртќы т‰рі` tula-дан (<tul) `сыртќы беті` + štullat `матамен жабу (мысалы, тонды)` tul-дан `сыртќы киімі дегенді білдіреді (Левитская, 1976, 166 б.). ќырѓ. тулдан `ќаралы т‰рге ену` (Юсл, III, с. 764); чаѓ. tul `соѓысќа жабдыќталѓан ат` (РСль, III, c7 1465); як. тула `айнала, тµњірек` < тул `айнала ж‰ру` (Папов, 1986, с.35) (Е.Н. Жанпеисов. 1989:60-63). Э.В. Севортян т±л формасыныњ тол // тул //тýл //tul //тулы кµптеген т‰ркі тілдерінде ±шырасатынын байќаѓан. Э.В. Севортян т±лдыњ мынадай тµмендегі мағыналарын атап µтеді: 1) жесір – т‰ркі., т‰ркм., єз., гг., ќќалп., ќ±м., мох., ќќалп., ±йѓ., Usр.; кейбір тіркес сол маѓынада т±л//тул-дан + хатын / єйел /епчи (‘жесір / к‰йеусіз єйел’ = ‘жесір’) ал, єз., ќ±м. Мох., ќаз., ±йѓ. диал. Le Goq, Бор. ЛТ (єйел, б±рын т±рмыста болѓан, ажырасќан), Houts. жєне т.б. 2) жесір – т‰рік., т‰ркм., єз., гаг., ќар., ќ±м., мох., µзб., ±йѓ. диал. Мал. УНС, койб. Gastr., Буд., Zen., Gaf. EuS, Erg.; 3) жесір – к‰йеусіз –т‰ркі., т‰ркм., гаг., ќќалп., ќ±м., мох., µзб., ±йѓ., ±йѓ.диал. Le Goq, лоб., Буд., Zen., Usр.; 4) талаќ немесе ажырасќан – Zen.; 5) тірі к‰йеуініњ орнында сияќты µлген к‰йеуін бейнелеу (жоѓарыда айтылды – автор), ќырѓ. к‰йеуін жоќтау.; 6) кедей – Vám. DSр. *Жоѓарыда келтірілген формадан басќа, кейбір деректерде туынды сµздер кездеседі: чув. тãлãх `жетім, жетімек`, tulaz ‡. Ve Z. XX, тýлас тат. диал. Тум. 190, дулѓуйаќ тув., тула: йах як., т‰й‰л бал. Шаум. 81 – барлыѓы да `жесір `немесе `жесір ~ жесірлік` тат. диал., тув., `жалѓыздыќ, жетім, жалѓыз т±рѓан` яќ. Бар жадыѓаттар негізінде туынды формалардыњ пайда болуы туралы айту µте ќиын. Соњѓы (-з, -х) элементтіњ ќатысына ќараѓанда туынды негізгі етістік болуы да м‰мкін. Балкарлыќ форманыњ этимологиясы б±л тул мєселесін шешуде басќа баѓытќа сілтейді. Tulaz т±лѓасы ~ тýлас – баршасы сияќты маѓына берсе; тува формасы: дулѓуйаќ жєне як. тула : йах м‰мкін тулѓудан пайда болуы (салыс. тулѓу) `м‰лдем жалѓыз` Р III 1474 – 1475 – кыз.) жєне де монѓол. : салыс. ќалм. tul‰û`жалѓыз, жетімшілік, ќоспасыз` (tsul‰й орнына), [tul, gui; т‰рік. tul `жалѓаз, жесір`, ќыз. tu‰lu `м‰лдем жалѓыз`] Ram. KWb. 409; ќара. сол сияќты Рам. 188 (Э.В. Севортян. ЭСТЯ, 1980: 292-293). Э.В. Севортян т±л т‰бір сµзініњ алты маѓынасын кµрсеткен де, Е. Жанпейісов жазѓан 7-ші мағынасын т±лып көрсетпеген. Түркілер ерте уақытта б±зауы µлген сиыр не ботасынан айрылған түйе (жалпы ұрғашы мал) т±л (жалѓыз) ќалғанда оны алдандырып сауу ‰шін т±лып (сол µлген б±заудыњ терісін т±тас сыпырып ішіне шµп тыѓындап) жасайды екен. Бұл ой жоғарыда айтылды, дегенмен оқырманның есіне тағы да сала кеткенді жөн санадық. Т±л т±лѓасы єуелде етістік (ту) болып, одан ауыс маѓына ту (сын.е. м‰лдем тумаѓан, тµлдемеген мал – (ЌТТС, 370) демек, ту (т±лып секілді тµлдемейді деген ±ѓымда-автор) (ту//т±/т±±//т±л) одан сын есім (адъективтену) т±л + ып (субьстантивтену) кµне ж±рнаќ арќылы (ќазір кµсемшеніњ ж±рнаѓы) жасалѓан. Глаголу ту- принадлежит; существительные с афф. -маќ ту - маќ `бµгет, ќамал` Севортянныњ алѓан сілтемесі (ЭСЛТЯ, 293). Н.А. Баскаков: -мек личная форма -ше действие, -мак, -мек, -бень, -бен, -пань, -пен, -макь которое значение живого, активного аффикса превратился мертвой аффикс, которое скорее образует имя. Батпакь «болото» (от бат «погружаться»); сокьпакь («троп» (от сокь «бить, топтать») – дейді [266, б.89]. -Ып кµсемше функциясы туралы П.М. Мелиоранский да жазды [267, б.63]. - Чув. тãлãх арãм `жесір` (тãл + ãх) тãл // tul // тул // тол // т±л т‰бірінен µрбігені белгілі. (тол лоб., Буд. I 751 ќарањыз Севортянды-автор). жүктеу/скачать 1.74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|