Мунара Зарипова Саркеч сезим

Чыгарма автордун жазуу түрүндөгү уруксаты менен жайгаштырылган

Текст же анын үзүндүлөрүн коммерциялык максатта пайдалануу жана нускасын чыгаруу уруксат эмес

www.literatura.kg сайтында жайгаштыруу күнү: 2013-жылдын 17-декабры

Мунара Зарипова
Саркеч сезим
Ырлар жана котормолор

Бул китеп автордун алгачкы ырлар жыйнагы. Жыйнакка алгачкы жана кийинки табият, сүйүү, Ата-Мекен ж.б. ар кыл темадагы ырлар топтоштурулду. Окурмандардын кеңири чөйрөсүнө арналат.
Зарипова М. Саркеч сезим. – Б.: 2013. – 112 б. китебинен алынды

Чыгарамаларым туурасында өз ой-пикири менен бөлүшүп, кеңешин берген КР Атайын жана Ыйгарым укуктуу Элчиси, Кыргыздын таланттуу акыны Акбар Рыскулов агайга чоң ыраазычылыгымды билдирем.
Автор

Мекенимдин добуштары

Ырларымдын жарыкка чыгышына атамдын керээзи түрткү болду. Биринчи китебимди атам Эркин Зарип уулунун жаркын элесине арнайм.

Чычкан суусу
Шамал менен тең жарышып, кубалашып,

Мөңгүлөрдүн майда суусун ала качып,

Оозуңдан көбүк чачып ажыдардай,

Тоодон ылдый келатасың кайнап-ташып.

Карсылдашып коргоп келген элин-жерин,

Бүтсө керек билектери ушул күчтөн,

Ээ бербей тешип чыккан тоонун бетин.

Таш майдалап, тоо ураткан кайратыңды,

Кайберен ооз тийген башатында,

Көркүн көрчү кешик ичкен карагайдын.

Канча кылым, канча мезгил шар агылып,

Бабалардан калган сырды жеткирчүдөй,

Шашыласың мүдүрүлүп, ала салып.

Сергиткен, тазалаган сенин үнүң,

Сагынып атыр жыттуу салкын желди,

Дагы деле сени бойлойт кыргыз көчү.

Мончоктой мөңгү сууну коюнунан,

Төмөн карай чуркатып өзөн, сайга,

Өптүрүп булуттарга моюнунан.

Жар салып шаң-гүү менен айланага,

Баркыттан жашыл-ала кемсел кийген,

Тиктирип бир керемет кыраандарга.

Шиберден шырдак салган оң-солуна.

Жайытына кардан төшөп ала кийиз,

Алдымдан тосуп чыгат колун суна.

Алдейлеп, сактап, коргоп кыргыз элин.

Булуттун актыгынан жанга азык,

Туямын балдарына эмизгенин.

Жаш шоола муз-мөңгүгө жылуу конуп,

Этият сыйрып таштап ак шейшепти,

Койнунда турат жаңы жаз ойгонуп.

Кел, экөөбүз көрүшөлү, оболу.

Күлгүн жазды биргелешип тосолу.

Күн нуруна рахаттана чайканып,

Күзгө чейин келе чогуу бололу.
Чукуранып, керип алчы боюңду,

Бир чиренип күнгө созчу мойунду.

Саамайыңдан бир искейин, садага,

Тиер-тийбес, аяр созуп колумду.

Көркүң көрсөт, бир суйкайчы кериле.

Бул жашоонун көркү бала жана сен,

Ажарланчы, башка парзың эмнеде?

Салдың эске жаштык өткөн тоодогу.

Жыпарыңан кетекенсиди кеңейип,

Короом тургай элестерим ойдогу.

Күндүн нуру кунар кошсун ансайын.

Жайлоо көркүн шаар жерине тараткан,

Жоогазыным, сени даңктап жазайын.

Сары түстө курчап турган айлана да,

Түгөнбөс сары күздүн сарылыгы,

Бийлегенсип табийгатты чексиз санаа.

Айланды короомдогу сары бакка,

Жетилип ширесине толгон бойдон,

Үзүлбөй кала бербе күзгү бакта.

Берешен күз мезгили дыйкандарга,

Талыкпай айдасам ак талааны,

Берер деймин ыр-береке мага да.

Ызгаар, жамгыр, шамалдарга болуп тоскоол,

Келбетиңден сүрдөп турат бийиктиктер,

Жерден көккө тайманбастан саласың жол.

***
Күзүндө береке, береке!

Тасмалды кенен жай эжеке,

Кырманда эгин көп, эгин көп,

Балбан күз буйруган белекке.
Береке күзүндө, күзүндө!

Токпейил күлмүңдөйт жүзүндө.

Кайратман дыйкандын эмгеги,

Кызарат чылк толгон үзүргө.

Түркүн даам, жемиштер үйүмдө,

Тырсыйган кызыл бет алманы,

Тиштесең капа жок көңүлдө!

Канат жайып, тосуп күндүн жебесин,

Үлпүлдөшө каалгышат шашылбай,

Өзгөртүшө улам-улам келбетин.

Сүткө окшойт байып кетип төгүлгөн,

Ысык-Көлдүн толкунунан бөлүнүп,

Көк асманда ак куу болуп көрүнгөн.

Шырдактагы оймо-чийме сүрөттөй,

Мейкиндикке оюу салып не деген,

Кубулушат жаңы көрккө көп өтпөй.

Бийиктиктин асыл сырдуу гүлүндөй,

Актыгыңан бүркөө маанай ачылат,

Жакшы сөзгө көтөрүлгөн көңүлдөй.

***
Барсыңбы сары чымчык назик үндүү?

Жетелеп нурларынан ысык күндү,

Биз жакка жазды ала келиптирсиң,

Таратып айланага ак сүйүүнү.
Таң эрте ыргактарды созолонтуп,

Уктаган сезимдерди козгоп коюп,

Жетсин деп эңсөөлөрүң күткөнүңө,

Көкүрөктө ала келген сактап, коруп.

Эргиткен жүрөктөрдү таң эртеден,

Байкасам ырларыңды сенин дагы

Келечектен үмүтүң кенен экен.

Ээн, суук күндөрүң кайтып келбес,

Ырларыңды баалаган сары чымчык,

Жаныңдан кыя учуп, өтүп кетпес.

Угуп турам бешик ырын энекемдин,

Жанга жакын назик үндөр эске салат,

Өскөн жердин кайталангыс экендигин.

Тамчы болуп булагыңа кирсемби дейм,

Ымыркайдай кайра баштан тазаланып,

Өмүр өтүп, көз жумганча кирдебесем.

ыраазымын жан киргизген бутактарга,

Шыбырашып уяң кыздай жалбырактар,

Кулагыма тагып турат күмүш сырга.

Чөптөрдүңдүн жыттарынан искеп-искеп,

Чалкалап жатып алып көк шиберге,

Улутунам өткөн кезди эстеп-эстеп.

Көз алдымда агала-көк чексиз чатыр,

Шашылбай чегиртке да мекенинде,

Добуштарга салым кошуп жүрөт азыр.

Угуп турам дастандарын улуу элдин,

Комузуна кошулган сүрдүү дүбүрт,

Эске салат ыйыктыгын туулган жердин.

Секиндеп издериңден ээрчип табар,

Кадалып миңдеген терезеге,

Сүйүүмдөн ар бир жанга берет кабар.

Жалынсыз кең дүнүйө сезилет тар,

Айланып ааламды кыдырса да,

Тапкан жок эңсегенди чарчаган кар.

Адаштырат жолумдан менин басар,

Чачылып ээн талаада бурганактайт,

Адамча ак сүйүүдөн арманы бар.

Жер дагы актыгыңа толук канар,

Ошондо нөшөрлөгөн жазгы жамгыр,

Көңүлдөгү ызгаарды айдап чыгар.

Жер жайнап тару сымал кар жааганда,

Асмандан периштелер боюн силкип,

Канаттарын кара жерге сапырганда.

Сумсайып сулуу бактар калдайганда,

Азаптуу күн салгансып кайрадан кыш,

Бүркөлүп ачык асман карайганда.

Оронуп жансыз, мерес муздак демге,

Бозоргон туңгуюктан тынбай түшкөн,

Үмүттөр калып жатты тепсендиде.

Ишеним, жаштык кыял алгалаган,

Үмүтүмдөй ушул кышта, мен дагы

Аргасыздан көктөн түшүп бара жатам.

Бир жыл бою баары күткөн,

Булбул ыры муңдан бүткөн,

Көктөм учур, ала булут

Көлчүктөргө жашын сүрткөн.
Ала шалбырт карлар аккан,

Жаш шиберге шуру чачкан,

Сулуу учур, көз кандырган,

Жаннат өңдүү сүрөт тарткан.

Мыйзамдардын баарын бузган,

Назик учур, жүрөк эзген

Чыга калып сүйүү бурчтан.

Келечекке жол чубалган,

Сергек учур, качып чыккан,

Акыл тоскон дубалдардан.

Талаадагы түстөр эмес мен өчөмүн,

Ак кепинин оронгон тоолор эмес,

Жазда кайра жаралууга мен өлөмүн.

Жабыркап ар бир барик түшкөнүндө,

Саргайып, соолуп калам шибер сымал,

Кайрадан көктөмдөрдө көгөрүүгө.

Себилип сары дилде сымак жерге,

Шуудурап, шамал менен кышты күтөм,

Чокулар оронушкан аппак селде.

Жактырбайм күн көрүнбөй күттүргөндө.

Чыйрыга, жерип муздак көлчүктөрдү,

Чабыттайм учкун сымак ысык күнгө.

Кайрадан жаралууну күтө-көксөп,

Себилген үрөнүмдөн эрте жазда,

Чыкса дейм кайрадан жашоо көктөп.

Ным жыттанат чала тоңгон топурак.

Кичинекей көлчүк кетип, жука муз

Төшөлүптүр кагаз сымал апаппак.

Тээ асманда мейиз сымал каргалар,

Шашпай учат көңүлүндө кайгы жок,

Көз чаптырам мен суктанып арбала,

Кайда эми жашчылыгым ойноок, шок?

Батыш жактан үмүт издей, күн карай,

Моюн созом жылчык издеп асмандан,

Короо төрдө, бурчта өскөн карагай,

Жамыныптыр кыроо көйнөк кайрадан.

Күз мезгили сапар улап алыстай,

Бара жатты муздак желге кошула.

Чубалжышып мейкиндикти арыштай,

Куштар кетти таштап үмүт колума.

Күз да бүттү, дагы бир күз өмүрдө,

Дагы бир кыш келет эртең өмүргө,

Өткөнүнө көп күндөрдүн ичим тыз,

Эртелеткен өмүр жолун өлүмгө.

Буркурайт гүлүн ачкан таттуу жийде,

Дүпүйгөн, тармалданган кооз дубал,

Шуудурайт бир укмуштуу сырдуу тилде.

Болсом го койнундагы булбул курдаш!

Шоокумуна ыргак кошуп жан эргиткен,

Ырларымды созолонткум келет уйкаш.

Селкинчек тээп жыргасам бутак-шакта,

Көлөкөңө бөлөнгөн чымчык сымал,

Үргүлөсөм түш көрүп ушул чакта.

Жерди тиктейт чарчаган Чолпон жылдыз.

Мейкинде мемиреген булут жалгыз.
Чыйрыктыра чыгыштан түн суюлуп,

Тоо кырынан жер бетине сүт куюлуп,

Сейрек, уяң нурлар түштү созулушуп.
Ушул тапта күчкө толот балбан билек,

Ысык демге ороп жатат жарын эркек,

Уйкуга таттуу түштөр болот белек.
Ымыркайдын оозундагы ийип эмчек,

Жаш энеге кыялдары болот эрмек,

Айланага боюн салып кулак сергек.
Козгобой шоокумду шамал таптайт,

Короз да үнүн түзөп канат какпайт,

Короонун таң уйкусун сүкүт сактайт.
Курчалган бир керемет тунжуроого,

Ай-бийкеч назар салат бул жашоого,

Нурун төшөп менин ачык босогомо.

Жазды сезүү
Араласам кыштын соңку күндөрүн,

Кулак чалды жаздын шаңдуу үндөрүн,

Кыл учунда назик нурдун жылтылдап,

Улап турду келер күндүн күдөрүн.

Окшоп турган жашык кызга сооронгон,

Кышы бою жылуу үйдө жашынган,

Уяң кыздай жаңы чыккан короодон.

Ызгаар кышты нуру менен жибиткен,

Алмаштырган тунжураган тынчтыкты,

Куш сайраны, шоокум күүгө эргиткен.

Муз эритип, чөп чыгарган акырын,

Сансыз боек чачып, анан соңунда,

Кооз жоолукка окшотуп тоо, адырды.

Жибек чачын желге сылай тараган,

Булуттарды боз шамалга арттырып,

Мейкиндикте жаңы жашоо жараткан.

***
Тып-тып, дыбырт-дыбырт, шатыр-шатыр,

Көчөдө жай сейилдеп жүрөт жамгыр,

Алаксытып чабал кышты гүлдөр менен,

Айланага сээп жатты сонун атыр.

Кызыл жоолук, жашыл көйнөк кийип адыр,

Мөлтүрөп жан сергиткен тазалыкка,

Шайысына бермет тагып турат азыр.

Шашылбай тамчылай бер жылуу жамгыр,

Жер эненин жүзүн сүйүп өзүң менен,

Капалыгын жууп кетип, көздөн жашыр.

Көчөдө жай сейилдеп жүрөт жамгыр,

Талыкпаган мээнеткечи жаз күндөрдүн,

Тирүүлүктүн бир тамчысын мага калтыр.

***
Жомогу бүттү окшойт кыштын, кардын,

Бубактар булут болуп барат көчүп.

Тыпылдап уяң тамчы чатырлардан

Эртеден жатат тынбай жашын төгүп.

Ойготту уйкусунан токсон күндүк.

Дыбырттан жаратылыш турат эргип,

Жамынып көктөмдөрдү осол түндүк.

Тарбайган көктөй элек жаңгак тынды.

Кайталбай мекенине узап-жөнөп,

Себелеген жамгырдан ызгаар сынды.

Негедир менин дагы тынчым алат.

Жаш, назик бүчүрлөргө көөдөн толуп,

Көңүлдөрдө унутулган ыр жаңырат.

Баратам мен да жазга илгерилей.

Жүрөгүм согуп жатат жаңыланып,

Үмүткө, ишенимге имериле.

Эненин бубак баскан ак чачындай,

Этият, аяр түшкөн биринчи кар,

Жүрөгүмдү куйкалады от, жалындай.

Бирде жай, бирде катуу, жүрөк толгой,

Качанкы эстен кеткис алгачкы кар,

Кууп жетти мени бүгүн аткан октой.

Канча кар көмүп койгон санааларды,

Эсимди эки кылат өткөн күндөр,

Жаңыртып айыкпаган жараларды.

Күзгү кечке чолок күн сүңгүп кирип,

Чөмүлтүшкөн айлананы мунарыкка,

Аппак карлар бийлешет чимирилип.

Жоготтум сүйүүмдү кардай аппак,

Адаштым сага деген жолду таппай,

Экөөбүздүн ортобуз эми ыраак.

Күүлөгөн майтарылган канатымды,

Тилинип торлоруна дарактардын,

Түшүнүп жүрөк эзген азабымды.

Алданган, арыбаган үмүтүмө,

Чок сымал алоолонгон жүрөктөгү,

Сезимдерге кошулуп кошо күйө.

Капарына бир гана карлар албай,

Мээримсиз, сумсайып назар салбай,

Өчүрдү жалындаган тегеректи,

Сүйүүнүн сулуулугун эч байкабай.

Сабына жыш толгон, жылчыгы жок.

Кол барбайт алууга бир да үзүм,

Аядым көркөмүн мончок-мончок.

Эзилип дүпүр-дүпүр жерге түшөр.

Өрүкзар мөмөсүнөн жерди чийген,

Тизелейт бутак ийип “Сынам, көтөр!”

Агызат бал ширесин кызыл дарбыз.

Таралат алыс жакка жыты аңкып,
Даамына тамшанабыз бардыгыбыз.
Кызыл бет тысырайган ак алмалар,

Тырсылдап тишке тийген сайын алар,

Фонтандай тамчы шире чачыратат,

Чаңкасаң ысык күндө моокум канар.

Дүр жемиш салаалаган бутак-шакта,

Бактарда жети түстүн өңү жайнайт,

Элесин окшоштурдум Эдем бакка.

***
Кечээ эле айлананын көркүн ачкан,

Жалбырактар сарала, жалын түстүү,

Бүгүн эрксиз үзүлүп дарактардан,

Чыланды көлчүктөргө муздак күзгү.
Кубарган чөп белден сынып эми жерге,

Башын ийет, тизе бүгүп, уйкусурап,

Сөңгөгүнө шире толгон шибер эле,

Мезгил жетти эми минтип куурап турат.

Ач каргалар сапырышат самандарды,

Таратып жайда болбос ой-санааны,

Жарк этпейт, көзүн ачпайт асман дагы.

Көк асмандын көркүн ачкан саратанда?

Жаңырат бийиктикте суз кайрыктар,

Кайтышкан турналардын анда-санда.

Жетимсирейт кайрадан бүтүн жашоо.

Токтотууга, жол бербеске калбай арга,

Жамгыр менен ыйлап жатты күн да кошо.

Ар бир үйгө алып келген киреше,

Даам толгон дасторконду жайнатып,

Толук жылга камдап койду береке.

Эмгектенген талаа-түстө эрте-кеч,

Шашпай келип, кетеринде шаштырган,

Шартыбызга, абалга да карабай эч.

Жамгыр, шамал, жалын түстөн жаралган,

Сары санааң эзип бүттү жүрөктү,

Кыш келсе экен боз уйкуга курчаган.

Жетелеген алыстыкка көрүнбөс,

Кыялдарга шерик болуп алыста,

Сапар турат узак жолдон бөлүнбөс.

Байыркыдан, өткөн күндөн из калган,

Былк этпей, боорун төшөп топуракка,

Бүткөн боюн кадамдарга арнаган.

Чогултушуп түпкүрүндө күч, демин,

Алар дагы эңсеп жүрөт, билесиңби?

Жибек жолду баштап келген кербенин.

***
Кыйма-чийме, чырмалышкан узак жолдор,

Өмүрдө, тирүүлүктө түшөр торлор.

Башы бар, учу-кыйыры көрүнбөгөн,

Баш катырма, бирок, кызык кроссворддор.

Эркелеп ээн жаткан койнундагы,

Эриндери жаңы айдын чийиндиси,

Окшоп турду жылмаюуга ааламдагы.

Толукшуйт түбү чексиз тереңдиги,

Толтуруп көздөрүмдүн каректерин,

Бүткөнсүп зымырыктын канатынан,

Жайылат кенен көктө перилери.

Жериме көк асаба нечен кылым,

Жымыңдайт миң түркүн ачып сырын,

Аалымдар кербен тартып келе жатып,

Чечмелешкен ал аркылуу эл тагдырын.

Таратып маанайыңды мейкиндикте,

Акурат шамал-дербиш бийиктикте,

Ал куюн, бороон-чапкын доолуланган,

Сооротуп, ээликтириш өз эркиңде.

Түнкү асман, кароодон сени танбайм,

Өзүңдөн сырларымды эч жашырбайм,

Ажарыңдан кереметтүү кубат алып,

Тирүүлүктө дагы-дагы ыр жаратам.

Тээ кийин, бул жашоодон кайтканымда,

Жашоонун табышмагын тапканымда,

Булуттарды канат кылып учуп барып,

Жылдыз болуп ажар кошом ажарыңа.

Түн уйкума кар аралаш түштөн кошуп,

Кычыр-кычыр тегеренип тынч үйүмдү,

Таптап чыгат, –Уктагын, – деп бороон улуп.

Соймоңдойт шамал жолдо карды чубап.

Мемирейт уйку баскан дөмпөк үйлөр,

Узун түндө мен отурам ырым курап.

Тырп эткен тирүү жанга, жерге, сууга,

Тазалап бүткөн боюн жаратылыш,

Чөмүлдү мемиреген уйкусуна.

Жайылган кара баскан буусунан,

Кар айланды гүлдөткөн касиеттүү,

Жер-асмандын шаар аккан суусуна.

кышта жансыз,

Булуттай жепжеңил,

кумдай сансыз,

Мамыктай жупжумшак,

таштай муздак,

Өмүрү эң кыска,

ундай аппак,

Көңүлү гүлдөй болот

абдан назик,

Аязга, суукка болот шерик,

Наристе пейилиндей

өзү таза,

Болсо да башаты

чексиз кара,

Тепсесең турпактай

келет борпоң,

Эрип, тирилет

күндөн, оттон,

Мүнөзү туруксуз

жаз күнүндөй,

Калгандай ызгаардан

түк бөлүнбөй,

Келбети, турпаты

саймалуу муз,

Койгондой жаратып

талыкпас уз.

Өмүр

Өмүр
Өмүр – жалын, өмүр – учкун

көз ирмемде күйүп – өчкөн.

Өмүр – тамчы, өмүр – толкун

жээктерге тийип өлгөн.

кичинекей жылдыз – өмүр.

Саратанда тилеп күткөн

себелеген жамгыр – өмүр.

жаралган закым – өмүр.

Аскар-зоонун таштарына

тамыр жайган арча – өмүр.

мемиреген бөбөк – өмүр.

Эмчектен ийип аккан

Эненин сүтү – өмүр.

Шибердин ыргалганы,

Жүрөктүн кыйналганы,

Сүйүүнүн ырдалганы,

Мээнеттин бүтпөстүгү,

Мөөнөттүн күтпөстүгү,

Жарык күндүн өчпөстүгү,

Бардыгы – кымбат өмүр!

Шоокуму жок калган кайыңдай,

Айсыз калган түнкү асмандай,

Кызгалдаксыз жазгы талаадай,

Тамгаларды кумга жазгандай,

Оор түйшүк башка салгандай,

Бара жаткан нугун жоготкон,

Иримденип житкен дайрадай.

Сайга жетпей сиңген аз суудай,

Ачкычы жок калган кутудай,

Улаары жок калган улуудай,

Ыргагы жок калган ырлардай,

Кызыгы жок калган кумардай,

Дубалардын күчүн жоготкон,

Сөздөр өчкөн алсыз тумардай.

Жарагы жок калган аспаптай,

Шүүдүрүмсүз калган шалбаадай,

Даамы учкан кычкыл шараптай.

Татымы жок супсак наваттай,

Жараланган кыска канаттай,

Аялзатсыз жашоо кажетсиз,

Жер шарысыз турган асмандай!

Чырак өчпөйт, ушул жарык үмүт улайт,

Уктабастан сакчысындай бүт жашоонун,

Эне руху адамзатка өмүр сурайт!

Жерлер көчүп, көк тиреген тоолор урап,

Чайпалып түпсүз мухит кайнаса да,

Жашоо бүтпөйт, Эне тынбай тилеп турат!

Ак сүйүүнүн тилин жалгыз Эне билет.

Дүйнөдө бир гана сүйүү бар алдабаган,

Бүтүн жашоо ал сүйүүгө негизделет.

Өмүр көчүн үмүттөрдөн кошуп курап,

Сугарып чөлдөп кеткен тагдырларды,

Энелердин ишеними келет улап.

Энелердин батасына ыйман конот.

Канаттарын калкандай жайып Эне,

Урпактарын адашуудан кайрып, тосот.

Болуп келген бул жашоого ыйык мүрөк.

Өлбөстүккө кепил болуп кала берет,

Сокпой токтоп калмайынча Эне-жүрөк.

Чырак өчпөйт, ушул жарык үмүт улайт,

Уктабастан сакчысындай бүт жашоонун,

Эне руху адамзатка өмүр сурайт!

Сулууланып мен да сырга тагынайын.

Бойго жетип калганыма болбо капа,

Кыз кезимде мен кулпуруп ачылайын.

Сезимдердин шарданына жолум ачып.

Боз жигиттин таалайына жазылайын,

Кетсин мени айылына ала качып.

Агартайын мен жакасын эр жигиттин.

Ууз сүттөй махабаттын даамын татып,

Сезгим келет зор бакытын энеликтин.

Эне болуп бир өзүңдү сагынайын,

Доорумду басып өткөн эркеликтин,

Балдарыма тамчы койбой кайтарайын.

Бир өзүңдөй түгөнбөгөн мээрим төгүп.

Кетмейинче бул жашоодон көзүм өтүп.

Улантайын бийик парзын аялзаттын,

Үзбөй, улап кыргызымдын улуу көчүн,

Урпактарын асырайын адамзаттын.

Очок болуп коломтого кут киргизген,

Жүрөгүнө дем салайын азаматтын,

Кудуреттүү сөз менен муз жибиткен.

Сулууланып мен да сырга тагынайын,

Бойго жетип калганыма болбо капа,

Кызгалдактай мен кулпуруп ачылайын.