Некоторые проблемы переводческой деятельности

М.Ә. МҰХАМЕДЖАНОВ

басқармасының бастығы

Кезінде Міржақып Дулатов мынадай бір пікір айтқан екен: «Қазақ тілін іске асыратын болсақ, қазақ әдебиетін күшейтеміз десек, ең алдымен істің санын салмақтамай, сапасын ескеруіміз керек. Ол үшін қазақша деп жазылған сөздердің әлгі кемшілігін құрту керек. Оны құрту үшін әуелі кемшіліктің қандай екенін білу керек». Алаш ардақтысының осыдан бір ғасырға жуық уақыт бұрын айтқан ойы қазір де аса актуальды.

Міне осы ойлардың бәрі құрметті әріптестер, аудармашы қауым, С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасымен бірлесе отырып сіздердің бастарыңызды қосуға жетеледі.

Бүгінгі күні аударманың қажеттілігіне ешкім күмән келтірмеуі керек. Өйткені біз мәдениетаралық коммуникация заманында әлемнің көптеген халықтарымен аралас-құралас тіршілік етіп отырмыз.

Бүгінгі семинарға мемлекеттік органдарда, мекемелерде, кәсіпорындарда, акционерлік қоғамдарда, жеке меншік кәсіпорындарда қызмет ететін аудармашылар шақырылды. Олардың басым көпшілігі бүгінгі жиынға қатысып отыр.

С. Аманжолов атындағы

ШҚМУ-дың доценті, филология ғ.к.,

қазақ тілі және әдебиеті

кафедрасының меңгерушісі

ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫН КОДИФИКАЦИЯЛАУ ЖӘНЕ БЕКІТІЛГЕН СӨЗДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫСЫ
Құрметті практикалық семинардың қатысушылары, бүгінгі күннің келелі мәселелері аудармаға көңіл бөлуіміз, ол тілдің қажеттілігінен туындайды. Демек қазақ тіліне деген қажеттілік пайда болды деп білеміз. Осы орайда әдеби тіл, лингвоэкология мәселелеріне тоқталамыз.

Тіл білімінің негізгі міндеттерінің бірі әдеби тілді қалыптастыру. Тілді жетілдіру – барлық адамзаттың міндеті. Сол тілдің бүгіні мен ертеңі тілді қолданушылардың өз қолында. Сондықтан тіл білімі ғылымының бір саласы ретінде соңғы кездері зерттеле бастаған лингвоэкология ғылымы осы бағытта ерекше орын алады. Себебі, лингвоэкология әлеуметтік, психологиялық, философиялық ғылымдардың тоғысында пайда болған. Бұл ғылымның қазақ тіл білімінде де кең өріс ала бастағанын Н. Уәлиұлының авторефератында көрініс тапқан.Тілдік орта лингвоэкологиялық зерттеудің түпқазығы болып саналатын қоғам мүшелерінің тілдік санасының қалыптасуына ықпал ететін, тілдік жүйенің жай-күйі мен сол тілді қолданудың қоғамдық-тілдік тәжірибесі, тілдің қоғамдағы болмысына, оның дамуы мен қызмет етуіне әсер ететін экономикалық, идеологиялық, мәдени, әлеуметтік-психологиялық, этнопсихологиялық факторлардың жиынтығы/1/.

Лингвоэкология ғылымдағы жаңа бағыт ретінде адам мен қоғамның тілдік аясын зерттей келе, ереже мен қағида, жүйелердің қалыптасуына әкеледі, ол тек экология үшін ғана емес, тілдің дамуы мен қоршаған ортаның проблемаларын шешу мүмкіндіктері үшін қажет.

Лингвоэкология сөйлеу мәдениетінің мәселелерін қамтитын тіл білімінің бір саласы ғана емес, ол адамзаттың рухани инабаттылығын сақтай отырып, балағат, әдепсіз және тұрпайы лексикадан қорғайды. Мәдени, рухани құндылықтарды сақтаушы ретінде тілге деген қызығушылықты арттырады.

Лингвоэкологияның тағы бір ерекшелігі ол ғаламдастыруда тіл мәселесін шешуге көмектеседі. Себебі тіл - әрбір ұлттың рухани-мәдени мұрасын сақтаушы, оны келесі ұрпаққа жеткізуші.

Тілдер арасындағы қарым-қатынас пен қоғам арқылы тіл экологиясын ғылым ретінде танып білуге болады. Тіл тек сөйлейтіндердің санасында өмір сүріп, онда әлеуметтік және табиғи ортаның басқа сөйлеушілермен арақатынасында қызмет атқарады. Тіл экологиясының аздап физиологиялық табиғаты (яғни сөйлеушінің санасындағы басқа тілдермен қарым-қатынасқа түсуі), біраз әлеуметтік (яғни коммуникативті құрал болып табылатын қоғаммен қарым-қатынасқа түсуі) қызметі бар. Тіл экологиясы оны оқып үйренген, қолданып басқа адамдарға үйреткен адамдарға байланысты өмір сүреді /2/.

Эколингвистикаға қажетті бірліктер ретінде тілдер арасындағы байланыс, тілдік тұлға ретінде адам және оны қоршаған ортасы болып табылады.Сонымен қатар тіл адаммен табиғат арасындағы үздіксіз қарым-қатынас құралы ретінде қарастырылады. Тілдің қызмет атқаруы мен дамуы – экожүйе деп көрсетілсе, ал қоршаған орта – тілдік концепт ретінде танылады. Лингвоэкология тілдің дамуының объективті бет-бейнесін көрсете білуге тиіс. Оған төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, әдеби тілдің тағдырына адамдар, қоғам тіршілік етіп отырған тілдік орта қамқорлыққа алынып, қорғалуға тиіс. Лингвоэкологияның міндеті мен қарастыратын мәселелерінің құрамына қоршаған тілдік ортаны әртүрлі ластанудан сақтау, тазалау, сондай-ақ лингвистикалық нигилизммен күрес те енеді.- деп Н.Уалиұлы тіл тазалығын сақтауды да, қазақ тілі – қазақ халқының мәдени жадын, тарихи жадын жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, оларды қайта жаңғыртушы, ұрпақ пен ұрпақтың рухани дүниесін сабақтастырушы ретінде қазақтілділердің экологиялық рухани ортасының міндеті екенін көрсетеді.

Лингвоэкологияда тіл басқыншылығы деген ұғым бар. Бөгде тіл басқындылығы ана тіліміздің тілдік ортасын тарылта бастайды. Тіл өз “үйінде”, өз “мекенінде” зардап шегеді. Бөгде тіл алдымен басқару, ақпарат, ғылым-білім саласында үстемдік етіп салтанат құрады. Мұның өзі ұлттық тілдің интеллектуалдық, танымдық, ақпараттық әлеуетін әлсірете бастайды. Жаһандық қостілділік мәселесін жас ғылым лингвоэкология шешуі керек. Бұл ғылымның басты міндеті – тілдердің нормаларын және сөйлеудің ұлттық нақышын сақтау. Кейбір ғалымдардың пайымдауынша лингвоэкология мәні – ол жер бетіндегі алуан түрлілікті, соның ішінде тілдің әр түрлілігін сақтап қалуға ерекше көңіл аудару. Қазіргі таңда оның басты мақсаты – ұлттық тілдің жекелігін сақтап қалу. Барлық байланысты жоққа шығаратын пуризмға қарағанда, лингвоэкология байырғы және кірме лексика арасындағы кейбір ұқсастықтарды жоққа шығармай, қолдайды /3/.

Мұндай тіл басқыншылығы тек қазақ тілінде ғана емес барлық тілдерде де кездеседі. Мысалы орыс тілінде И.А.Стернинның айтуы бойынша 90 жылдардың басы орыс тілінің бөгде тілдердің лексикасымен араласуымен ерекшеленді. Қазіргі лингвисттердің зерттеуі бойынша күніне 300 сөз орыс тіліне енеді екен. Ол сөздердің басымы ағылшын тілінен енген. Қазақ тіліне де ағылшын тілінен сөздер көптеп енуде. Ресей ғалымдарының пікірінше әсіресе көптеген кірме лексика газет, журнал беттерінде көрінеді, сондықтан газет, журнал бетінде кездесетін мәтіндерді оқу үшін алдымен ағылшын тілін оқыту мәселесі өзекті болып келеді /4/.

Көптеген тарихи жағдайларға байланысты қазақ тіліне шетел сөздердің ауысуы дәнекер тіл орыс тілі арқылы жүзеге асты. Шетел сөздер ғылым мен әртүрлі халықаралық деңгейде іске асып жатқан шаралардың негізінде көптеп енуде екенін Исланова Анаргүл «Шетел сөздердің белгілері мен деректері» атты кандидаттық диссертациясында атап, жұмыс барысында қазақ тіліне енген шетел сөздеріне толық сипат береді /5/. Қазақ тілінде кездесетін ағылшын тілінен енген сөздер ғана емес сондай-ақ француз, герман тілдерінен енген сөздер көп. Олардың қазақ тіліне ену жолдары тіл білімінде кең көлемде зерттеліп келеді. Себебі жаһандану үдерісінде қос тілділік, көп тілділік мәселесі бүгінгі күннен бастау алып жатыр. Мысалы қазақ тілінде кездесетін француз тілі сөздерін А.К. Ахмадина «Қазақ француз қостілділігі оқу саласында үдемелі түрде дамып отыр, себебі осы тілді тұлғалар көбінесе жасанды жағдайда үйренеді.» деп қазақ француз қостілділігінің мәселелерін ашып көрсетеді /6/. Е.АШтейнер «Вопросы фонтического и грамматического освоение англицизмов и германизмов в русской разговорной речи города.» атты кандидаттық диссертациясында орыс сөйлеу тіліндегі ағылшын және герман тілдерінің бірліктерінің өзгеріске ұшырап күнделікті қолданыстағы сипатына тоқталады /7/.Сол еңбекті оқи отырып қазақ сөйлеу тіліндегі ағылшын мен герман тілдерінің элементері дәл орыс тіліндегідей өзгеріске ұшырайтынына көз жеткіземіз. Ағылшын мен герман сөздерін дыбыстық құрамдық өзгерістерімен орыс тілі арқылы қабылдаймыз. Қазақ тіліндегі шетел сөздерінің көптеп енуін Қазақстанның эканомикасының қарқынды дамуымен байланысты. Сондай-ақ халықтың ғаламторды кеңінен пайдалануын айтуға болады.Олар орыс тілі арқылы қазақ тіліне еніп тілдік қолданысқа енген ағылшын сөздері. Солардың бірқатарына тоқталатын болсақ:

Әдетте жарыспалы қолданыстар дегеніміз - «ескі» мен «жаңаның» үзеңгі қағыса қатар қолданылуы. Мысалы, финанс – қаржы, рынок – нарық тәрізді жарыспасөздер тілдік қарым-қатынас машығында сабақтастық принципі бойынша, біразға дейін жарыса жүріп, келе-келе біреуі орнығады, екіншісі өзінен-өзі қалып қояды. Сөйтіп, «табиғи» түрде тіл өзін-өзі реттеп отырады. Сонымен бірге терминкомның белсенді араласуымен біралуан жарыспасөздер тез арада нормаға түсіп, ғылым тілінің кәдесіне жарап жатады. Олардың тілдік норма үрдісіне сай келетіні немесе ауытқитын тұстарына талдау жасап отыру тілші құзыретіне жатады. Бертін келе сөздің ықшам нұсқасына артықшылық беріліп, жарыспасөздер бір сабаға түсті. Онсыз да жаңа сөз бедерлеуде «жүгі ауыр» -шы, -ші тәрізді жүрдек қосымшаларды диқан, аспаз, куә сөздеріне телімей-ақ, үнемді қолдану жақсы нышанға бағаланар жайт. Ендігі жерде әлгідей сөздерді диқаншы, аспазшы, куәгер, куәші деп талғаусыз қолдана беру қалыптасқан терминдік норманы бұзу деп танылады. Алайда өткеннен тағылым алсақ, бүгінгімізді байыптай алар едік. Бірақ, амал не, баяғы бір ізді қайта шиырлай беретін тәріздіміз. Сондағы айтайық деп отырғанымыз – инвесторшы, бітімгерші сияқты сөздер.

Сөз танитын қазақ куәгер, зергер тәрізділерге -шы, -ші жұрнағын қосақтап, куәгерші, зергерші демес еді. Осы тәрізді бітімгер сөзін бітімгерші деу жаңсақтық болар еді. Алайда қалам билігі қолына тиген журналист ағайындар бітімгер деудің орнына бітімгерші деп, құрыққа сырық жалғап жібереді: «Испанияның 1,3 мың бітімгершісі Иракты тастап шыққаны оқырманға мәлім» («Жас Алаш», 6.05.04).

Қазіргі кезде инвесторшы деген қиыс қолданыстың «бағы» жанып барады. Дұрысы инвестор екеніне ешкім дауласа қоймас, онда инвесторшы деуімізге не жорық? Баяғыда механизаторшы, комбайнершы дегенді әрең қойдырып, кезінде Мемтерминкомның араласуымен комбайыншы, механизатор деп жөнге салып жіберген еді. Беделді газеттеріміздің бірі ендігі жерде құсбегі деген сөзді місе тұтпай, құсбегіші деуіне жол болсын? Оқып көріңіз: «Мысал үшін айта кетейік, бұған дейін құсбегішілер жарысының жеңімпазына 4 мың теңге беріліп келіпті» («Жас Алаш», 27.01.04).

Ертеректе, жетпісінші жылдардаға дейін, едәуір орыс сөзіне қазақ қосымшасының әрі-сәрі жалғануын Терминкомдағы тіл мамандары мен қалам ұстаған қайраткерлер бір ізге салып, жөн-жобасын көрсеткен болатын: электрлендіру (электрофикациялау емес), механикаландыру (механизациялау емес), алгоритмдеу (алгоритмизациялау емес), автоматтандыру (автоматизациялау емес), компьютерлендіру (компьютеризациялау емес), аттестаттау (аттестациялау емес), Аттестаттау комиссиясы (Аттестациялау комиссиясы емес). Алайда құнтсыздықтан болар, қалыпқа түскен норманы бұзып-жарып; аттестациялау комиссиясы, кадрларды аттестациялау дейтінді шығардық.

Дәл осы сияқты бүгінгі газет бағаналарында сертификациялау, индексациялау деген қате қолданыс етек алып барады: «Институтта астық және астық өнімдері сапасын зерттеу лабораториясы мен сертификациялау орталығы жұмыс істейді» («Егемен Қазақстан», 31.03.04); «Егер 2001-2003 жылдары барлығы 116 қазақстандық кәсіпорын басқару сапасын сертификацияласа, биылғы жылы бұл цифр екі еселене түспек» («Алматы ақшамы», 24.02.04). Бұл сөздердің дұрысы сертификаттау, индекстеу.

Кез келген термин – сөзжасамдық әрекеттің нәтижесі. Сөзжасамдық құрылымдарға жатпайтын тұлғаларды қолданып, жоқты жонғандай болып, оңай жерден термин жасай қоюды әдетке айналдырып жатқан сияқтымыз. Осы күндері жиі қолданылытын жылжымайтын мүлік дегендегі –ма,-й, -тын дегендер сөздің грамматикалық көрсеткіштері ғой. Бұл жерде бөгде тілдің недвижимое имущество деген сөзбе-сөз «көшірмесін» қоя тұрып, өзіміздің ана тіліміздің сөзжасам заңдылығы бойынша ықшам түрде орнықты мүлік деп алуға, ал «движимое имущество»-ны жылжыма мүлік деуге әбден-ақ болар еді.

Мұндай құбылыс мағынаға «зиян» тигізбей ықшамдау деп аталады. Алғашқы кезде егеменді ел, егеменді Қазақстан деген сөздер – егемен ел, егемен Қазақстан болып ықшамдалды. Бұл тәрізді үрдіске терминтүзуде кеңірек жол ашу сәтті қадам болар еді. Сондықтан да тіл амалдарына құнтпен қарап, орынды қолданайық дегіміз келеді.

Тілде жаңа сөздің пайда болуы – үлкен оқиға. Ол – сана-сезімдегі сонылықтың, ой-өрістегі өзгерістердің хабаршысы. Бірақ, амал не, қазіргі «жаңалық» дегендеріміздің біразы діттеген жерден шыға бермейді.

Солардың біралуаны – газ құбыры, ғарыш кемесі, ғарыш айлағы, әуе жолы, су жолы, жүк мәшинесі т.б. күрделі атаулар. Мұндай сөздерді газеттен оқып, радио-телехабарлардан естіп жатамыз. Көрген көзде, естіген құлақта жазық жоқ, әрине. Бірақ сөз қолданысымыз қиыс жолға түсіп барады. Жол атауларын тасжол, теміржол; көлік құралдарын өгізарба, атшана, атарба деп бір екпінмен айтушы еді ғой. Тас жолы, темір жолы; өгіз арбасы, ат арбасы, ат шанасы деген қазақты көрген жоқпыз. Олай болса, әуежол (әуе жолы емес), теңізжол (теңіз жолы емес), сужол (су жолы емес), газқұбыр (газ құбыры емес), жүкмәшине (жүк мәшинесі емес), ғарышайлақ (ғарыш айлағы емес) деп ықшамдап, біріктіріп жазуға да, радио-телехабарларда бір екпінмен біріктіріп айтуға да болар еді. Жұртшылықпен осы жайттарды да ойластырғанымыз жөн болар.

Бір кездегі қазақ тілінде алтайы түлкі, қазақы ер, арабы ат, қалмақы ер, асфаһани қылыш, асфаһани кілем, бұлғары садақ, үрімі мылтық тәрізді тіркесті атаулар едәуір кездесетін. Ал қазір осындай тіркесті атаулар жасайтын модельді терминтүзімде неге жандандырмасқа? Мұндай үлгілерді термин түзуде сала мамандары пайдаланса, ұтылмас едік. Мысалы, биолог, ботаник, зоолог тәрізді сала мамандары қолданатын алтай доланасы, алтай ұлары, алтай көртышқаны дейтін кейбір тіркесті атауларды осы модельге салып көрелік: Алтайы долана, алтайы ұлар, алтайы көртышқан десек, тілдік нормаға қайшы келе қоймас. Нұргелді Уәлиұлының пікірлеріне сүйене отырып мұндай модельдерді «жұмыс» істеткізу керек деп білеміз.

Бүгінгі практикалық семинардың ұйымдастырылуы осы бағытта атқарылып жатқан шара деп білеміз. Тіліміздегі сауатты аударма, тілдік норманың қалыптасуына өз деңгейінде үлес қосады, сондықтан сөздерді мемлекеттік терминдер комитеті бекіткен сөздіктер арқылы аударсақ, аудармада бірізділік пайда болады.

С.Аманжолов атындағы

ШҚМУ-дың аға оқытушысы,

филология ғ.к.

1. 
   Жазба тілде пайдаланылатын біркелкі жазудың тарихи қалыптасқан жүйесі.
   
2. 
   Біркелкі жазуды қамтамасыз ететін ережелер жүйесін жасайтын және зерттейтін тіл білімінің саласы.
   

2001 жылдан бері бірнеше дүркін орфографиялық сөздіктер (2001, 2005, 2007 ж) жарық көрді. Орфографиялық сөздіктің соңғы басылымында 1983 жылы ресми түрде бекітілген «Қазақ тілі орфографиясы негізгі ережелерінің» ең соңғы редакцияланған нұсқасы негізге алынды. Орфографиялық ережелердің аталмыш редакцияланған нұсқасы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік терминология комиссиясында бекітілді (2006 ж.), сондықтан ол жазу нормаларын заңдастыруда басшылыққа алынатын нормативті құжат деп есептеледі.

1. Сөздіктің сөзтізбесіне лексикалық, стильдік мағынасы жаңа едәуір сөз қосылды: Мысалы: сүтсірне (сыр), үкіметбасы, елорда, телім (участок), жасуша, дернәсіл (биол), айқұлақ (электронды мекенжайдағы таңба), тутұғыр, үлдір (пленка), хауыз, лаңкес (террорист), оқылым, оралман, тұсаукесер т.б.

2. Бұрын сөздікке енбеген, бірақ әдеби тілдің сөздік қорында бар қылауыш (кисть), қылсап (тіс щеткасы), алпауыт (олигарх), пайшерік (көмекші, қызметші), қылкүпек (мал ауруы), буылдық (өс), т.б. сөздерге сөздікте орын берілді

3. Соңғы сыңарлары –аралық, -нама, -тану, -хана, -жай, сондай-ақ бірінші сыңары әсіре-, көп- тәрізді бейдерек мағынадағы сөздермен келген атаулардың қатарына едәуір сөз қосылды: ғарышаралық, заңнама, жұлдызнама, емдәмтану, зертхана, жағажай, әсіреұлтшыл, көпдеңгейлі, көпбалалы, мұражай, әсіремемлекетшіл т.б.

4. Бұрын қолданылып келген кірме сөздердің қазақша баламалары берілді: Пайыз (процент), шәкіл (шкала), автодоғару (автопарковка), төлқұжат (паспорт), қолтабақ ( поднос), айлақ (порт), тақта (плита), емдәм (диета), түржинақ (ассортимент), ақуыз (белок), дәкетаңғыш (бинт), мойынтақ (галстук), әлеует (потенциал), күнпарақ (календарь), дәйексөз (цитата). Әдеби норма ретінде қазақша баламасы пайдаланылатын болғандықтан, олардың шеттілдік нұсқасы Сөздіктен алынып тасталды.

5. Бұрын бөлек жазылып келген ботаника, зоология терминдерінің бірінші сыңары түс атауларымен келетін немесе бір сыңары қой, сиыр, түйе, қоян, ат, аю, бөрі, ағаш, шөп, от, тікен, гүл, жапырақ, тамыр, құс, балық, тауық, құрт сияқты жалпы атаулар болып келетін өсімдік, аң-құс атаулары бірге жазылады. Мысалы: ақбидай, көкпияз, қараторғай, қызылқайың, ақтиін, ақшабақ, қараләйлек, сужылан, суықторғай, таскене, тасторғай, майсораң, майзығыр, қойбүлдірген, аюбалдырған, т.б.

6. Ауызекі тіл арқылы игерілген кірме сөздердің жазылуы көрсетілді: Мәйкі, бәнкі, соды, пәлте, кепкі, кәлөш, стансы, штангі, шұрып, шопыр, мәшине т.б.

7. Тірек сөзінің тіркесімдік қабілеті төмен болғандықтан, бірге жазылатын тіркесті сөздердің жазылуы көрсетілді: Қолорамал, беторамал, асқасық, шайқасық, қолсағат, қолайна, желдиірмен будиірмен т.б.

8. Алдыңғы сыңары бір сөзімен, сондай-ақ –ым, -ім жұрнағымен келген ұлттық өлшем атаулары бірге жазылды: Біркөш, біруыс, бірсалым, аспісірім, көзкөрім, етасым, атшаптырым т.б.

9. -лық, -лік, -шылық, -шілік, -лы, -лі жұрнақтары арқылы бірге жазылатын сөздердің қатары көбейді: Бұғышаруашылық, малшаруашылық, жантүршігерлік, жатжерлік, адамсүйгіштік, ашатұяқты, сүтқоректі, көпшілікқолды, ауырдәулетті т.б.

10. Соңғы жылдары қолданыс жиілігі артып отырған, бас әріппен жазылатын кейбір жалқы есімдердің емлесі көрсетілді: Алла, Құдай, Хақ, Құран, Тәурат, Інжіл, Елбасы, Наурыз, Қаршағыз т.б.

11. Әдебиеттер мен мектеп оқулықтарында жиі кездесетін, жазылуы қиын кейбір ертегі, миф кейіпкерлерінің аттары, сондай-ақ тұрақты эпитетпен, титулмен, құрметті атақпен келген жалқы есімдердің емлесі көрсетілді: Ер Төстік, Қожанасыр, Әз Жәнібек, Қаздауысты Қазыбек би, Бабатүкті Шашты Әзіз т.б.

12. Бұрын бөлек жазылып келген бірқатар тіркес біріккен сөз ретінде қосылып жазылды: Қолбала, қансонар, бойжету, ержету, бойұру, т.б.

13. Бір жаңа ұғымды білдіретін атау сөз іспеттес бірсыпыра тіркестер де біріккен сөз түрінде тұлғаланды: Ойтүрткі, ойтолғақ, алмаағаш, кестежіп, аяқмәшине, бормәшине, ішбүлгін, тастабақ, ауызүй, басқосу, т.б.

14. Құрал-жабдықтардың қазақша аттары техникалық атаулар ретінде қосылып жазылды: Ақаутапқы, әуетозаңдатқыш, бензоқұйғыш, дәнсепкіш, жылутартқыш, т.б.

15. Ерғашты (болу),жолсоқты (болып шаршау), пышақкесті (тыйылу), қағазбасты (болу), жүрекжарды (хабар) сияқты сөздер бұрын бейнелі тіркес ретінде бөлек жазылып келсе, енді біріккен сөз ретінде қосылып жазылуы ұсынылды.

Кейбір емле ережелеріне де өзгерістер енгізілді. Солардың біразымен таныстыра кетейік:

Екі дауысты дыбыстың ортасында келген й мен у дыбыстары бар сөздерді буындағанда, бұл дыбыстар келесі буынның басында келеді және солай тасымалданады: да-уыс, са-уат, құ-йын (дау-ыс, сау-ат, құй-ын емес). Ал ұу, үу, ый, ій қосар әріптердің орнына жазылған у, и әріптері бар сөздерді буындағанда, келесі буын дауысты әріптен басталады және солай тасымалданады: бу-ын, су-ық, қи-ын, ти-ын, жи-ын (тасымалдаудың бұл түрі қазақ тілі табиғатына қарай емес, қосар дыбыстарды и, у деген жалаң таңбалармен жазуға байланысты қолданылатын шартты ереже).

Алдыңғы сыңары дауысты дыбысқа аяқталып, екіншісі дауыстыдан басталатын кейбір жалқы есімдердегі қатар келетін екі дауыстының бірі түсіріліп жазылады: Қожахмет, Сарөзек, Сарарқа, Сарағаш.

Ескерту: а) Адам аттарының ішінде бек, хан, мырза, әлі, сияқты сөздермен жасалған есімдердің сыңарлары да әрдайым бірігіп жазылады: Құлмамбет, Бекмұхамбет. Соңғы кездерде байқалғандай жалқы есімдердің сыңарларын ажыратып жазу (Мырза Әлі, Бек Мұхамбет) тәжірибесі дұрыс емес.

ә) екі түбірден құралған бірқатар кісі аттары түбір тұлғалары өзгеріп біріккен түрінде жазылады. Мысалы: Дәметкен, Ұлмекен, Ұлбосын.

б) екінші сыңары қ, к дыбыстарынан басталатын кейбір кісі аттары екі түбірдің үндесу ыңғайына қараай да жазылады: алдыңғы түбір қатаң дыбысқа аяқталса, келесі сөз де қатаң қ, к әріптерімен жазылады. Мысалы: Қоскелді, Айткелді, Айтқожа, Сйітқұл, Аққыз; алдыңғы түбір дауысты дыбыс пен ұяң, үндіге аяқталғанда, келесі түбірдің басқы дыбыстары ұяңдап, ғ, г болып айтылса, ғ, г әріптері жазылады. Мысалы: Амангелді, Нұргелді, Нұрғиса, Нұрғожа, Есенғұл, Қарагөз, Ботагөз, Айғыз. Ал қатаң түрде айтылса, қ, к әріптері жазылады. Мысалы: Әбілқайыр, Әбдіқадыр, Әбілқасым, Қаламқас, Бибікамал, Шәмшіқамар;

в) Қазақтың төл сөздері мен араб, парсы тілдерінен енген сөздерден жасалаған кісі аттары қатарынан екі дауыссыз дыбыстан басталмайды, олардың не алдынан, не ортасынан ы, і әріптерінің бірі жазылады: Ысқақ (Сқақ емес), Ырза (Рза емес), Ырсалды (Рсалды емес), Сымахан, Сыланов.

Қосымшалар сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыстың әуеніне қарай, буын үндестігі бойынша, я жуан, я жіңішке болып жалғанады: мұғалім-ге, пленум-да.

Ескерту: Күнә, кінә, шүбә, іңкәр, күмән, Күләш, Күләй сияқты соңғы буынында жіңішке ә әрпі жазылатын сөздерге қосымшалар жіңішке жалғанады, тек барыс, жатыс, шығыс жалғауы мен етістік тудыратын –ла жұрнағы жуан айтылып, жуан жалғанады, мысалы, күнәсіз, күнәлі (бірақ күнәға, кінәлау), куәсі, куәлік (бірақ куәға), Күләштің (бірақ Күләшқа).

ауыл, дауыс сияқты бірен-саран сөздерге тәуелдік жалғауы жалғанғанда, айтылу ыңғайына қарай соңғы буындағы ы, і әріптері түсіріліп те, түсірілмей жазыла береді.

Бас әріптерден қысқарған сөздер тек қана дауыссыз дыбыстардан тұрса, оларға қосымшалар соңғы әрпінің жуан я жіңішке айтылуына қарай үндесіп, я жуан, я жіңішке болып жалғанып, дефис арқылы жазылады. Мысалы: ТМД-ға, АҚШ-қа. Ал араларында немесе соңында дауысты дыбыс әріптер тұрса, қосымша сол дыбысқа үндесіп, жуан не жіңішке болып дефис арқылы жазылады. Мысалы: ЮНЕСКО-ның, НАТО-ға, БҰҰ-ның.

Күрделі есімдерден құралған мынадай атаулардың әрбір әрпі бас әріппен жазылады:

а) ең жоғарғы мемлекеттік қызмет аттары мен құрметті атақтар: Президент Әкімшілігі, Қазақстан Халық Қаһарманы.

ә) мемлекеттердің, республикалардың, жоғарғы мекемелер мен ұйымдардың күрделі атаауларының әрбір сөзі: Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясы.

Ескерту: Әртүрлі мекемелердің, білім-ғылым ордаларының, партиялардың, ұйымдардың, бірлестіктердің, қорлардың т.б. күрделі атауларының бірінші сөзі ғана бас әріппен жазылады: Ғылым академиясы, Сыртқы істер министрлігі. Бұлардың бірсыпырасының алдында келетін Мемлекеттік, Ұлттық, Қазақстан Республикасы деген сияқты анықтауыштардың әр сөзінің бас әріппен жазылуы сақталады: Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі, Мемлекеттік Қыздар педагогикалық институты, С.Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті.

Пунктуация – жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің құрамын, атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналарын және олардың қолдану ережелерін зерттейді.

Тіл дыбыстарының таңбалары сияқты, тыныс белгілері де графикалық шартты белгі болып табылады. Олар сөйлеудің, сөйлемнің қандай бөлшектерден құралатындығын, оларды қандай ырғақпен, қандай мәнермен, қандай сазбен оқу керектігін, қай жерде үзіліс, қай жерде кідіріс барлығын байқату қызметін атқарады.

1. 
   Әрі қарай кең түрде баяндауды ескертетін сөйлемдерден кейін қос нүкте қойылмай, нүкте қойылады. Бұл баяндаудың өзі бірнеше сөйлемдерден құралады, көбінесе жаңа жолдан басталып жазылады. Мысалы: Мен іркіліп қалдым. Оның себебі төмендегідей еді. Аманқұлды мен бірінші рет... көтерілістің алғашқы күндерінде көрдім. Ол кезде таныса қоюға уақыт болған жоқ...
   
2. 
   Цифр немесе әріптер арқылы санамаланып айтылған сөйлемдерден кейін нүкте, кейде нүктелі үтір немесе үтір қойылады.
   
3. 
   Құрмаласқан жай сөйлемдердің алғашқылары сұраулы болса, олардан кейін де, сөйлемнің соңына да сұрау белгісі қойылмайды, тұтас сөйлемнің типіне қарай көбінесе нүкте қойылады. Мысалы: Тура келем бе, жоқ па – оны біліп боларлық емес.
   
4. 
   Бұйыру, тілек мәнді сөйлем екпінсіз айтылса, нүкте қойылады. - Сендер үйге бара беріңіздер. Ол да үйге тез келді.
   
5. 
   Драм-қ шығармаларда әр сөйлеуші кейіпкердің атынан кейін нүкте қойылады. Қадиша. Қашқан екеу ғой.
   
6. 
   Дәйексөздің келтірілген мысалдың қайдан екені, иесін көрсететін сөздер жақшаға алынады. Егер ашылған жақшаның алдында ешбір тыныс белгісі болмаса, жақша жабылған жерге нүкте қойылады. Қансонарда бүркітші шығады аңға (Абай). Егер ашылған жақшаның алдында нүкте, сұрау белгісі, леп белгісі, не көп нүкте болса, нүкте жақшаның ішіне қойылуы мүмкін. Егер, жау берілмесе, оны құртар болар! (М.Горький.)
   
7. 
   Бас әріптерінен немесе басқы буыннан шартты түрде қысқартылған адам, кітап, газет, журнал, шығарма т.б. аттарының сол қысқартылған әрпінен не буынан соң нүкте қойылады. М.Әуезов, Конс.Симонов т.б.
   

1. Идиомалық тіркестер

2. Фразалық тіркестер
Леп белгісі
1. Ерекше көтеріңкі дауыпен айтылған қаратпа, одағай сөздер мен жоқ, иә деген сөздерден кейін: Тоғжан! Япырмай, жақсы айттыңыз-ау!

2. Ерекше мән бере көтеріңкі айтылған атаулы сияқты сөздерден кейін де леп белгісі қойылуы мүмкін: «Иегі ителгінің тамағындай» деп қызықтырған, асықтырған қалыңдық! Ділда! Мұның жары! (М.Әуезов)

3. Сәлемдескенде айтылатын ішінде сұраулық шылауы бар тіркестерден кейін леп белгісі қойылады: Армысыз, ардақты ата!
Үтір
1. Одағай тәріздес бәсе, жә, қош, қой, құп, жай, бәлем, жарайды (осы мағынадағы жақсы, мақұл, болды, дұрыс, бәрекелді) сияқты сөздер сөйлем ішінде жұмсалған орны мен мағынасына қарай оқшауланып келсе, өзге сөздерден үтірмен бөлінеді: Жарайды, айтам деп әкелгенің екен.

3. Сөйлемдегі иә, жоқ, мә, мәңіз деген сөздер үтірмен бөлінеді: Жоқ, мен білгім келіп сұрап отырмын. Мә, мынаны қарай қарай тұр.

4. Сөйлемдегі оңашаланған айқындауыш мүшелер үтірмен бөлінеді: Жақын жерде, көгалды бұлақ басында, жеті-сегіз үйлі ауыл отыр екен.

5. Сияқты, ретінде, қатар, емес, түгіл деген сөздермен келген және –дай, -дей, -тай, -тей жұрнақты сөздермен келген тіркестер де оңашаланған мүше сияқты, сөйлем ішінде үтірмен бөлінеді: Мен Әлти ғана емес, Садуақасқа да іштей қайран отырмын.

6. Қарамастан, қоспағанда, есептемегенде деген сөздерге аяқталған сөз тізбектері үтірмен ажыратылады: Аяғының ауырғанына қарамастан, ол шапшаң жүріп отырды.
Қос нүкте
1. Жалпылауыш сөз бірыңғай мүшелерден бұрын тұрса, жалпылауыш сөзден кейін қос нүкте қойылады. Үш-ақ нәрсе – адамның қасиеті: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек (Абай).

2. Жалғаулықсыз салаласқан жай сөйлемдер бір-біріне түсінік болып яғни соңғысы не соңғылары алдыңғы сөйлемнің мазмұнын ашып тұрса, араларына қос нүкте қойылады: М: Ол енді байқады: жол шетінде жүк машинасы тұр екен.

3. Өйткені, себебі сияқты жалғаулықтар түсіп қалып жасалған салаластарда жай сөйлемдердің арасына қос нүкте қойылады: Салған әні - жан дүниемізді балқытты: даусы аса әсем екен.
Нүктелі үтір

1. 
   Нүктелі үтір санамаланып айтылған, мағыналары ыңғайлас сөйлемдерден кейін қойылады. Олардың әрқайсысы кіші әріптен басталып жазылады. Бұлардың әрқайсысы цифр немесе әріптер арқылы көрсетілуі немесе әріптер не цифрлар арқылы дараланып көрсетілмеуі мүмкін.
   

Біз Алатаудай ел едік,-

Теңемек болды ойға жау;

Біз тасыған теңіз сел едік,-

Теңемек болды шөлге жау.
Көп нүкте
1) Сөйлеуші белгілі бір себептермен (қатты асып-сасу, таңғалу, сүйсіну, елестету, тұтығу, әлсіреу т.б) сөздерін, ойын бөліп-бөліп айтқанда бір сөздің ішіндегі әріптердің арасына, ал ойы бітпей қалғанда сөйлемнің соңына да көп нүкте қойылады. М: Құдайберді есіне көзімен нұсқап:

- Адам бола ма?!. Болар ма!.. Інілерің міне... Кім боларын... Не көрерін қайдан...білейін,- деді (М.Әуезов).

2) Бір нәрсе жөнінде айтайын деген пікір ұмытылып қалғандықтан, оны үзілді-кесілді еске түсіруде көп нүкте қойылады. М: - Аға! Әлгі бір журналда жазылған жетім бала бар ғой... Жетімге... жетімді оқытып... оқытады... ақша беріп... деп... деген журналдан оқып ем, мені сонда ала кетсең қайтеді аға!

3) Кейбір пікірлерді айтып жатудың артық екендігін білдіру үшін қойылады. М: Отын, су, пәтер... тегін беріледі

4) Алынған дәйексөздің ара-арасынан сөйлем не сөздер қалдырылған жағдайға сол жерге көп нүкте қойылады.
Сызықша
1. Бастауыш зат есімнен немесе заттанған (зат есімдік мәнге ие болған) басқа сөз таптарынан, баяндауыш та атау тұлғадағы зат есімнен не заттанған басқа сөз таптарынан болғанда: Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы.

2. Алдында жалпылауыш сөзі бар бірыңғай мүшелерден кейін сөйлем аяқталмаса, ең соңғы бірыңғай мүшеден соң сызықша қойылады. М: Бірсыпыра ірі өзендеріміз: Лена, Обь, Енисей – Солтүстік Мұзды мұхитқа құяды.

3. Құрмаласқа енген жай сөйлемдерді байланыстырып тұратын бірақ, сонда да, алайда, сондықтан, дегенмен сияқты жалғаулықтар түсіп қалып айтылғанда, олардың орнына үтір мен сызықша қойылады: Тұрайын деп еді, – тұра алмады.

4. Сонда, сонша, сондай, соншалық, сол, мынау, мынадай деген сөздерге аяқталған тіркестен кейін жеке сөйлем тұрса, бұл сөздерден кейін сызықша қойылады: Алмастың әңгімесінің ұнайтыны сонша – ол қанша сөйлесе де, бөлгім келмейді.

5. Мекен, уақыт, сан шендестігін білдіретін сөздердің арасына сызықша қойылады. (Ол -дан жалғауы мен шейін шылауының мағынасын білдіреді): Институтта күніне 6 – 8 сағат лекция болады.
Тырнақша

1. 
   Дәйексөз тырнақшаға алынады. Мысалы: Бұл жайында М.Горькийдің мақал-мәтелге берген бағасын келтіруге болады: «Мақал мен мәтел еңбекші халықтың тарихын, әлеуметтік барлық өмір тәжірибелерін қысқа түрде айтып береді».
   
2. 
   Көркем шығармалардың ішінде келтірілген үлкенді-кішілі хаттар тырнақшаға алынады.
   
3. 
   Айтылмаған сөздер, яғни біреудің ойлағаны айтуға оқталып, бірақ әлі айтпағаны: «Осы өнерді қайтсем де меңгерермін!»- деп, ішімнен өзіме-өзім ант еттім.
   
4. 
   Объект етіп алынған жеке сөйлемдер, сөздер не сөз тіркестері, сондай-ақ әріптер, буындар тырнақшаға алынады: «А» дыбысы – ашық дауысты дыбыс.
   
5. 
   Мақал-мәтелдер, афоризмдер сөйлем ішінде тырнақшаға алынады, бірақ оның алды-артынан, төл сөзге тиісті тыныс белгілері қойылмайды. «Қалауын тапса, қар жанады» деген мақал – үлкен философия.
   

Біріншіден, екі тілді еркін меңгерген, ісқағаздарын екі тілде де сауатты жазатын аудармашылар керек. Өйткені, екі тілдің қыр-сырын мүлтіксіз меңгермеген адам көпке түсінікті аударма жасай алмайды. Қазіргі аудармашылар кімдер? Кәсіби мамандар ма әлде кездейсоқ адамдар ма? Шынын айту керек, арнайы оқып-үйренген мамандар жоқтың қасы, тек бірді-екілі аудармашылар ғана жоғары оқу орнында аударманың теориясы мен тәжі­рибесін оқыған болуы мүмкін. Негізінен, журналистер, филологтар, тарихшылар, орта мектептерде қазақ тілі мен әдебиеті­нен сабақ беретін мұғалімдер, арасында басқа мамандық иелері де бар. Нақтылап айтсақ, қазақ тілінде жаза алатын, орыс тілін білетін әртүрлі мамандық иелері. Арасында орыс тілін білмейтін, жорамалмен аударатын адамдар да жоқ емес. Аудармадағы сауатсыздық терминологиялық комиссия бектпеген, не бұрын бекітіп, қайта өзгерткен атауларды пайдаланудан да көрініп отыр. Нәтижесінде сауатсыз аудармалар легі толассыз ағылып жатыр. Мысалы, аттестационная комиссия – аттестаттау комиссиясы / аттестациялық комиссия; должностная иснтрукция – лауазымдық нұсқаулық/ қызметтік нұсқау, қызметтік ереже; индивидуальный трудовой договор – жеке еңбек шарты / дара еңбек келісім-шарты; начальная военная подготовка – бастапқы әскери даярлық / алғашқы әскер даярлығы; пункт назначения – межелі орын / тағайындалған орын; обслужвание – қызмет ету/қызмет көрсету; оптимальный – оңтайлы/тиімді; приемная – қабылхана/қабылдау; принцип – қағидат/қағида; предшкольный-мектепалды/мектепке дейінгі; устойчивый – орнықты / тұрақты т.б.

Екіншіден, орталық органдардың аудармашыларында бірізділік, ортақ стиль болмай отыр. Өйткені, олардың басын қосатын, кеңес­тіретін, келістіретін, аудармашылардың кәсіби біліктілігіне баға беретін, білімін шыңдайтын, бас­қа аудармашылармен тәжірибе алмасуына мүмкіндік беретін, жаңадан бектіліген терминдер, аудармашыға қажетті сөздіктер, көмекші құрал, оқулықтарды електен өткізіп, айналымға енгізуге болатынын сұрыптап отыратын құзырлы орын жоқ. Осы жылдан бастап біз ісқағаздарын тек мемлекеттік тілде жүргіземіз деу,- әзірше «қиял» ғана. Себебі, әркім өз білгенінше аударады, кейбірінің аудармасын оқығаннан гөрі түпнұсқасын оқығаның артық. Ал, осындай бірізділіктің болмауынан өзге ұлт өкілдерінің ана тілімізге деген көзқарасы, құрметі қалай болмақ? Сондықтан, мемлекеттік тілге іс жүзінде көшкенге дейінгі кезеңде сапалы аудармалар арқылы мемлекеттік тілдегі сауатты, сапалы құжаттар қорын қалыптастыру бағытында жұмыс жүргізілсе, нәтижесі жаман болмас еді. Әр мекеменің ішкі құжаттарын әр аудармашы әртүрлі аударса да, кіріс-шығыс құжаттарында бірізділік болу керек. Мысалы, исходящие – шығасын / шығатын, шығыс; служебная записка – қызметтік жазба / қызметтік хат, баянхат; заявка – мәлімдеме/ өтінім, тапсырыс; символ – нышан/ рәміз; кредит-кредит/ несие; режим-режім / тәртіп; вакансия-бос жұмыс орны/вакансия; заработная плата – жалақы / еңбекақы, төлемақы.

Қазіргі кезде тіліміздің толыққанды қолданылуына қатысты сөздіктерде де ала-құлалық орын алған. Кәсіби, салалық, ғылыми терминдердің әр жерде әртүрлі жазылуы бәрімізді де жаңылдырады. Қайбір басылымдар сөзжасамның неше түрлі нұсқаларын ұсынып жүр. Олардың принципіне сүйенсек, аударылмайтын бірде бір сөз болмауы керек. Қазақ тілінде термин қабылдаудың ғылыми принциптерін негіздеп, қалыптастыру жолында көп еңбек сіңірген, термин жасауда тіліміздің мүмкіндігін сарқа пайдалану керектігін жақтаған ғұлама ғалымдарымыз Ахмет Байтұрсынов пен Құдайберген Қуанұлы Жұбановтар халықаралық терминдерді жаппай аудара беруге болмайтынын ескерткен еді. Сондықтан аудармашыларға керек жерінде аудару қажет дегенді баса айтқым келеді. Оңды-солды аударудың салдарынан жұрттың қылжағына айналған сөздер көбейіп, кейде өз сөзімізді өзіміз түсінбей жататын жағдайға жеттік. Мысалы: Фонтанды-«шаптырма», бассейінді-«әуіт», канализацияны-«кәріз», ярлыкті-«ен», газетті-«жариядат», минералды – «арасан», энциклопедияны – «мағлұтнама», технологты – «жасалымгер», таблетканы-«түймедақ» десек кім түсінеді. Бұл - жаппай аудару керек деген қағидаттың нәтижесі. Аудармашылар терминдерді аударғанда абай болған жөн. Сондықтан ісжүргізу бойынша қажетті анықтамалық құралдар мен сөздіктердің шығуына бақылау жасалса дұрыс болар еді. Себебі, сапасы бар, жоқ сөздіктер де, сөздік шығарушылар да көбейіп кетті. "Бұрын қалыптасқан сөздердің жаңа баламалары пайда болып, жұртты әбден шатастырды. Мысалы, "охрана" сөзі әуелде "күзет" деп алынған еді. Енді оны қазақ тілді басылымдар "қорғауыл", "сырттауыл", "сайдауыл" деп алып жүр. "Қазаншының еркі бар қайдан құлақ шығарса" деген мақал тілге жүрмейтін болар?". Көпке топырақ шашудан аулақпыз, сапалы сөздіктер мен анықтағыштар да жоқ емес, бірақ оларды іріктеп, қолданысқа түсіру жағы дұрыс емес.

Тіл мәселесіне қатысты баршаға аян бірқатар заңнамалық актілер бар. Олардың біріншісі – «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» Заңы, одан кейін – Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Осы негізгі құжаттарда айтылған біраз жайдың орындалмай жатқаны белгілі. Алдымен Тіл туралы заңды алсақ. Заңның 4-бабында «Мемлекеттік тіл – мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін және ісқағаздарын жүргізу тілі», – деп жазылған. Бірақ осы қағидатты ойдағыдай жүзеге асыруда түрлі органдарда нақты әрекет тіпті жеткіліксіз. Себебі, қандай бір құжатты алсақ, кез келген мекемеде алдымен орыс тілінде даярланады, ал олардың мемлекеттік тілдегі нұсқасын дайындау тұтастай аудармашының еншісіндегі іске айналды. Мемлекеттік тілде құжаттарды әзірлеу қолдан келмейді екен, тым болмаса оларды аудару сапасын жақсарту қажет. Сондықтан аудармашы мамандар аударма ісінде төмендегі қағидаттармен үнемі жұмыс жүргізуі керек:

- ресми құжат мазмұнын қысқа әрі тұжырымды тілде жазуда;

-ол тұжырымдардың дәл, нақты болуында;

-сөздер мен терминдер нақты өз мағынасында пайдалануда;

-терминдер мен тұрақты оралымдардың бірегейлігін сақтауда;

-бірнеше нұсқадағы терминдердің мүмкіндігінше терминологиялық комиссия тарапынан бекітілген немесе ресми тілде стандартталған, сондай-ақ жазба тілде қолданылу жиілігі жоғары нұсқасын пайдалануда;

-өзі аударған мәтіндегі сөйлемдерді (абзацтарды) түпнұсқамен салыстыруда;

-аударманың әрбір сөйлемінде, қолданылған терминологияның бірізділігін, мазмұндау логикасының түпнұсқаға сәйкестігін тексеруде;

-мәтінді аударма тіліне жатпайтын ұғымдар мен тіркестерден арылтуда;

- мағыналық және стилистикалық түзетулер енгізуде. Осы жолда әрбір аудармашы өзімен үнемі жұмыс жүргізуі керек.

Аудармашы жұмысқа қажетті материалдармен (қағазбен, кеңсе бұйымдарымен), сондай-ақ жалпы және арнаулы сипаттағы сөздік-анықтамалық материалмен:

1. 
   Арнаулы сөздіктер
   

Б. Бір тілдегі арнаулы сөздіктер

II. Арнаулы (терминологиялық) энциклопедиялар

III. Анықтамалар

IV. Арнаулы әдебиет

V.Автоматтандырылған жүйенің дерекқормен уақытылы қамтамасыз етілуі тиіс.

Өз тәжірибемде пайдаланып жүрген төмендегі еңбектерді келтіре кеткім келеді:

1. Жаңа атаулар. Алматы: Ана тілі, 1992. 118б. (авт. бірл.: А.Алдашева, Ш.Сарыбаев).

2. Емлесі қиын сөздер. Анықтамалық сөздік. Алматы: Балауса, 2000

3. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі. Алматы, 2001.-430б.

4. Қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). Алматы: Арыс, 2005.

5. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ. Есенова, Н.Әміржанова, С.Жапақов, Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). Алматы: Арыс, 2005.

6. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі //(авт. бірл.: Қ.Күдеринова, А.Фазылжанова т.б.). Алматы: Арыс, 2006.

Сөз соңында айтарым алдымызда тұрған ендігі міндет – жоғарыдағыдай жайларды және олардан туындайтын өзге де мәселелерді байыппен шешу. Ол мәселені шешуді өзіміздің ұлтымыздан бастау керек, егер өзіміз сауатсыздыққа бой алдырсақ, онда басқа ұлт өкілдерінен тілге деген құрметті қалай күтуге болады? «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Тілсіз ұлт болмайды. Өз тілімізді сақтау, өз тіліңді құрметтеу отаншылдық рухты оятуға қызмет етеді, әрі ата-баба алдындағы ұлы парызымыз» - деп Елбасымыз айтқандай тіліміздің мерейін көтеріп, асқақтату баршамыздың басты міндетіміз болып есептелетінін естен шығармайық ағайын!

ШҚО әкімі аппаратының

мемлекеттік қызметшілерді

қайта даярлау және біліктілігін

арттыру өңірлік орталығының

тілдерді дамыту бөлімінің бастығы

Шығыс Қазақстан облысы бойынша тілдерді дамыту басқармасының бастамасымен қалалар мен аудан орталықтарының мемлекеттік органдары ілеспе аударма жасайтын құрал-жабдықтармен жабдықталды. Бұл мемлекеттік органдардың аудармашыларына арналған мемлекеттік қызметшілерді қайта даярлау және біліктілігін арттыру ШҚ өңірлік орталығында «Ілеспе аударма мәселелері» атты 60 академиялық сағатқа арналған курс ұйымдастырылды. Курс барысында аударма теориясы, ауызша аударма түрлері, негізгі және аударылатын тілдер стилистикасы, ауызша аудару техникасы мен әдістемесі, сөйлеу техникасына көңіл бөлінді. Дәрістерді өткізуге С. Аманжолов атындағы ШҚМУ-нің филология ғылымдарының кандидаттары, аударма теориясы мен практикасы кафедрасының оқытушылары шақырылды. Әрине мұндай қысқа мерзімде ілеспе аудармашылық қызметінің қыр-сырын толық игеру мүмкін емес, дегенмен аудармашылар ілеспе аударма жасауға қажетті дағдылар мен қабілеттерін қалыптастыруға мүмкіншілік алды.

Курс тыңдаушыларының ілеспе аудармашының қызметі тек екі тілді жетік білуімен ғана шектелмейтініне, ілеспе аудармашы, сонымен қатар, жеке басының ерік-жігері күшті, дүниетанымы кең, білімі терең, аналитикалық ойлау қабілеті бар, жылдам рекциялы, конфуздық жағдайларда қобалжып, асып-саспайтын, өзін-өзі ұстай алатын, бір сөзбен айтқанда психологиялық жағынан тұрақты, дайындығы бар, есте сақтау қабілеті жоғары, есту, есте сақтау, сөйлеп отыру сияқты әрекеттерді бірден іске асыра алатын, мәдениеті жоғары тұлға болу керек екеніне көздері жетті.

Біздің көптеген мемлекеттік органдардың басшылары мекемені ілеспе аударма құрал-жабдығымен жабдықтаумен барлық мәселе шешілді деп ойлайды. Көптеген жерлерде бұл құрал-жабдықтар өз қолданыстарын таппай бостан-бос тұрғаны, я болмаса жасалып жатқан ілеспе аударманың сапасын арттыруға аса көңіл бөле қоятын жауапты тұлғалардың болмауы қынжылтады.

Ілеспе аудармашы алдын-ала мәжілістің күн тәртібінде қарастырылатын мәселелердің мазмұнымен, баяндамалармен (екі тілде), терминологиясымен, қысқартылған сөздермен, цифрлармен, қосымша қолданылатын таратпа материалдарымен, слайдтар, диаграммалардың мазмұнымен, пікірталас тудыратын сұрақтармен қатысатын адамдардың тізімімен, лауазымдары туралы мәліметтермен толық қамтамасыз етілуі керек. Бір сөзбен айтқанда, іс-шараларды ұйымдастырушылар да ілеспе аударманың сапалы әрі кәсіби деңгейде жасалуында маңызды роль атқарады.

Біздің елімізде ілеспе аударманың техникасы, әдістемесі туралы зерттеулер, ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Қазақ тілінен басқа тілдерге ілеспе аударма жасау негіздерін ғылыми тұрғыдан зерттеу, қалыптастыру тіл қолданысының тағы бір қырынан мүмкіншіліктерін ашатыны сөзсіз.

Облыс әкімі аппаратының

құжаттамалық және бақылау

бөлімінің бас маманы

1. 
   Ісқағаздарын жүргізудің нормативтік базасы
   

«Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 24 наурыздағы № 213 Заңы;

«Қазақстан Республикасындағы тiл туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 11 шiлдедегі № 151 Заңы;

«Заңға тәуелді нормативтік құқықтық кесiмдердiң жобаларын ресімдеу және келісудің кейбір мәселелері туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 16 тамыздағы № 773 қаулысы;

«Мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдарда құжаттама жасаудың және құжаттаманы басқарудың үлгілік ережелерін, сақтау мерзімдерін көрсете отырып мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдардың қызметінде жасалатын үлгілік құжаттардың тізбесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрінің м.а. 2009 жылғы 25 қыркүйектегі № 128 бұйрығы.

Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» тіл саясатын іске асырудың алғашқы кезеңінде негізгі төрт бағытта іс-шаралар жүргізеді. Соның бірі –ресми іс жүргізуді мемлекеттік тілге кезең-кезеңмен көшірудің нақты негізін жасау.

Ісқағаздарын қазақша жүргізу – мемлекеттік тілдің жүзеге асуының нақты көрсеткіші.

Ісқағаздарының түрлері өте көп, олардың негізгі түрлерін мақсаты мен мазмұнына, жасалған орнына, жасалу сатысына, қызметіне, формасына, т.б. ерекшеліктеріне қарап топтастыруға болады.

1. 
   сенімхат
   
2. 
   кепілхат
   
3. 
   өтінім
   
4. 
   тапсырыс
   
5. 
   келісімшарт
   
6. 
   еңбек шарты
   
7. 
   шарт
   
8. 
   келісім
   

1. 
   өмірбаян
   
2. 
   түйін
   
3. 
   жеке іс парағы
   
4. 
   визит карточкасы
   
5. 
   өтініш
   
6. 
   арыз
   
7. 
   мінездеме
   
8. 
   кепілдеме
   
9. 
   кеден мағлұмдамасы
   
10. 
    жеделхат
    

1. 
   Заң
   
2. 
   үкім, өкім
   
3. 
   қаулы, шешім
   
4. 
   Жарлық
   
5. 
   Жарғы
   
6. 
   мемлекетаралық шарт
   
7. 
   Ереже
   
8. 
   бұйрық
   
9. 
   хабарлама
   
10. 
    нұсқау
    
11. 
    ресми хаттар
    
12. 
    хаттама
    

2. 
   Ісқағаздар тілі- қазақ әдеби тілінің бір тармағы
   

Ресми іс қағаздарының тілі- әдеби тілдің стильдік тармақтарының бірі болып табылады. Әдеби тіл- жүйелі қалыпқа түскен, стильдік тармақтары бар, қоғамдық қызметі әр алуан тіл. Әдеби тіл жалпы халықтық тілдің ең жоғары формасы болып есептеледі. Қоғамның, мемлекеттің дамуымен байланысты, сол мемлекет тілінің байлығы, мәдениеті артып, қолданылу аясы да кеңейе түседі. Мемлекет тілі- көркем әдебиеттің, ғылымның, іс қағаздарының, өнер-білімнің, баспасөздің тілі. Тілдің қалыпқа түсуі, дамуы, халықтың жазба мәдениетімен тікелей байланысты. Жазба мәдениет арқылы тіл байлықтары екшеленіп, құрылысы да жүйелі қалыпқа түсіп дамиды.

Әдеби тілдің негізгі белгілерінің бірі- бірізділік (унификация, единые правила). Бұл бірізділік тілдің орфографиясында да, грамматикасында да, терминологиясында да сақталуға тиіс. Яғни тілдегі сөздердің бірыңғай айтылу нормасы, жазылу нормасы, қолданылу нормасы болуы керек.

Жазба әдеби тіл мемлекеттің ресми тілі болғандықтан оның қызметі де, қолданылу аясы да барынша кең болады. Тіл мемлекетте жүргізілетін іс қағаздарының, әдебиеттің, оқу-ағарту, тәрбие жұмыстарының, саясаттың, өнер-білімнің, бұқаралық ақпарат құралдарының барлық салаларында қызмет атқарады.

Соның ішінде, бүгінгі күні біздің қоғамымызда ерекше назарда болып отырған ресми іс қағаздар стилі (ресми іс қағаздарының түрлері, заң шығарушылық құжаттар, дипломатиялық және әскери құжаттар).

Ресми іс қағаздарының тілі –бір қарағанда стандартты, қалыптасқан клише түріндегі тіл сияқты болғанымен, шын мәнінде қазақ тілінің табиғи заңдылықтарына сәйкес сұрыпталған, жіктелген лексикалық-грамматикалық жүйесі бар тұтас құрылым. Дәлірек айтқанда, ресми тілдің кеңсе іс қағаздары сияқты түрлері де, заң құжаттары да, арнаулы бланкілерге толтырылатындары да қазақ тілінің тілдік жүйесін, лексикалық-грамматикалық, орфографиялық нормаларын жетік меңгеруді қажет етеді.

Ресми құжаттардың тіліне қойылатын талаптардың тағы бір легі- экстралингвистикалық факторларға байланысты: біріншіден, кеңсе іс қағаздары да, заң құжаттары да логикалық шындыққа сай жазылып, екіұдай пікір тудырмайтындай болуы керек; екіншіден, орыс және қазақ тілдерінде жасалған ресми құжаттар нұсқаларының арасында мағыналық-мазмұндық және стильдік алшақтық болмауға тиіс; үшіншіден, олардың қай түрлерінде де тілдің конверсиясына (нормасы мен узусына) тән тілдік құралдардың игерілуі міндетті. Ал бұл аталғандар құжаттарды әзірлейтін, жүргізетін, жазатын маманның кәсіби біліктілігін (қазақ тілін жетік меңгеруін) талап етеді.

3. 
   Ресми құжаттарды аударудың ерекшелігі
   

Кез-келген ресми құжат қоғамдық және еңбек қарым-қатынастарын реттеп, талдап отырады, демек, ресми тілде қолданылатын тілдік құралдарды, емле ережелерін қолдануға нақты талаптар қойылады.

Мұндай талап қазіргі қолданыстағы заңдарда да айқындалған. Мәселен, «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 18-бабын алып қарайық.

«18-бап. Нормативтiк құқықтық актi мәтiнiнiң мазмұны мен жазылу стиліне қойылатын талаптар.

2. Нормативтiк құқықтық актiнiң мәтiнi әдеби тіл нормалары мен заң терминологиясы сақтала отырып жазылады. Көнерген және көп мағыналы сөздер мен сөз орамдарын, эпитеттердi, метафораларды қолдануға, сөздердi қысқартуға жол берiлмейдi. Нормативтік құқықтық актінің мәтінінде мағыналық және құқықтық жүктемесі жоқ ережелер болмауға тиіс. Баптың (тармақтың) мәтiнi басқа баптарда (тармақтарда) қайталап жазылмайды».

Ресми құжат- тұтас құрылым, сондықтан онда:

- мазмұнның қысқа, әрі тұжырымды түрде баяндалуы (жазылуы) тиіс;

• 
  тұжырымдардың дәл, нақты түрде болуы;
  
• 
  терминдер мен тұрақты орамдардың бірегейлігі сақталуы тиіс;
  
• 
  сөздер мен терминдердің нақты өз мағынасында пайдаланылуы;
  
• 
  бірнеше нұсқадағы терминдердің мүмкіндігінше Мемлекеттік терминология комиссиясы тарапынан бекітілген немесе ресми тілде стандарталған, сондай-ақ жазба тілде қолданылу жиілігі жоғары, яғни, нормаға айналаға бастаған тұлғасы пайдаланылуы тиіс;
  
• 
  қазіргі әдеби тілдің нормасында көнерген сөздер, сирек қолданыстағы сөздер, бірқолданыстағы сөздер болып саналатын лексикалық элементтер, сондай-ақ бейнелі, образды фразеологизмдер, қарапайым лексикаға тән тұлғалар қолданылмайды;
  
• 
  талдаудың, шешімнің мазмұны екіұдайылық тудырмас үшін көсемсөз стилінің тілдік-стильдік элементтері араластырылмауы қажет.
  

Ісқағаздарын қазақша жүргізуді қалыптастыру үлкен де жауапты іс. Қазіргі таңда белең алған бір құбылыс іс қағаздарын түгелдей орыс тілінен аударып алып жатырмыз. Тіпті бір сөзін, бір тіркесін мүлт жібермей, түгел аударып отырамыз, мұндай жағдай түсінбеушілікке әкеліп соғуда. Бұл жердегі түсінбеушілік ең алдымен, қазақша баяндалған мәтіннің стиліне байланысты. Әр аудармашының стилі бөлек деген уәж айтушылар бар, бірақ, ресми ісқағаздарының стилінен ауытқуға болмайды, жазғаныңыз оқыған адамдардың барлығына бірдей түсінікті болып, сөйлем дұрыс, әдемі құрастырылуы тиіс.

Осы жерде тіліміздің аса бай сөздік қорын орынды, ұтымды қолданып жүрміз бе деген сауал туындайды. Мысалға жекелеген сөздер сөз тіркестерін алып қарайық. Акимам городов и районов- қала және аудан әкімдеріне (дұрысы –қалалар мен аудандар әкімдеріне), месячный срок -айлық мерзімде (дұрысы –бір ай мерзімде), рассмотрено руководством района (управления, школы, акционерного общества)- аудан басшылығымен қаралды (дұрысы- аудан басшылығы, басқарма бастығы, мектеп әкімшілігі немесе директоры, акционерлік қоғам басшылығы қарады, қарастырды), подписано директором (начальником)- директормен қол қойылды (дұрысы- директор, бастық қол қойды), имеется 5 компьютерных классов- 5 компьютерлер сыныптары бар (дұрысы- 5 компьютер сыныбы бар немесе 170 орта мектеп жұмыс істейді) т.с.с. «Тұлға» сөзінің қолданылуы туралы. «Тұлға» -қоғам және өнер қайраткерлеріне, жоғары лауазымды, сондай-ақ қоғамдық өмірге белсенді қатысатын адамдарға қатысты айтылады. Лица, страдающие алкоголизмом или лица безопределенного местажительства- алкоголизмге шалдыққан тұлғалар немесе тұрғылықты тұратын орны жоқ тұлғалар деп жүр, бұл жерде тұлғалар емес, адамдар немесе алкоголизмге шалдыққандар (адам екені белгілі), представить информацию десе ақпарат ұсынсын деп қана жазады, көп жерде берсін, тапсырсын, жіберсін деп қолдануға болады. Бұдан басқа да көптеген мысалдар келтіруге болады. Сөйлемнің сөздерден құралатынын ескерсек, осындай жекелеген сөздерді қай жерде қалай қолдану керектігін дөп басу тану сөйлем нормасының сақтала отырып құрастырылуы, яғни стилінің дұрыс болуы деген сөз.

Ісқағаздарының түрлі нұсқалары, түрлі сөз қолданыстары белең алған фактілер де баршылық. Біздің мақсатымыз тәжірибеге сүйене отырып, ана тілінің өз заңдылықтарын сақтап, тілдегі мол сөз байлығын мүмкіндігінше сарқа пайдалана отырып, ұлттық іс қағаздарын қалыптастыру.

Қазақ тілінде қолданылып жүрген қалыптасқан сөз орамдарының көпшілігі орыс тілінің ықпалымен жасалған: қызу мақұлдау, қызу қарқын, тұрмыстық қызмет, қызмет көрсету, жүзеге асыру, қамтамасыз ету, өз күшінде қалдыру, қол жеткен табыс, кең жол ашу, іске қосу, мәселе көтеру, алғыс жариялау, сөгіс жария

Көптеген сөздер белгілі стильге телулі болады, қолданылу жағынан шектеліп отырады. Мысалы: тағайындалсын, міндеттелсін, айқындалсын, жүктелсін, шешім қабылдады, қаулы етеді, жарлық етеді т.б.