Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети

“ ” 2012 йил

1. п.ф.н., доц. Н.Сиздикбаев

1. “Ўзбек тилшунослиги”

кафедраси ф.ф.н., доцент

.............................Д.Абдуллаева

Тошкент вилояти, Бўстонлиқ

туманидаги № 16 мактаб ўқитувчиси

“Ҳимояга тавсия этилсин”

Қозоқ тили ва адабиёти

кафедраси мудири,

п.ф.н., доц. Е. Абдувалитов

“ ” 2012йил.

I.1. Лексикология және оның түрлері мен салалары.............................................................................................. 7 бет.

I.2. Қазақ тілінің негізгі қоры мен сөздік құрамы...........................16 бет.

II.Тарау Қазақ тілі лексикасының стильдік мәні мен қолдану шеңбері .

II.1. Тілдік стиль туралы ұғым..........................................................21 бет.

II.2. Қазақ тілінің ауызекі және жазба формалары...........................................................................................26 бет.
III.Тарау. Ауыспалы мағыналы сөз және оның 5-сыныпта оқытылуы..............................................................................................29 бет.

III.1. Призентация................................................................................37 бет.
IV. Қорытынды....................................................................................46 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі....................................................49 бет

КIРIСПЕ

Біліктілік бітіру жұмысы тақырыбының өзектілігі: Өзбекстан Республикасының Президенті И.А.Каримов: “...Біз қазіргі кезден-ақ ілгері дамуымыздың дағдарыстан кейінгі дәуірі туралы терең ойлануымыз, бұл туралы ұзақ мерзімге жоспарланған дәстүр істеп шығуымыз жөнінде ой толғауымыз шарт. Бұл дәстүр экономикамыздың тармақтарын модернизациялау және жаңалау, мемлекетіміздің жаңа шыңдарын иелеуге әсер ететін және әлем базарында бәсекелестігін қамтамасыз ететін заманауи иновацион технологияларды амалда қолдану бойынша мақсатты жоспарларды қалыптастыруымыз қажет”¹,- деп айтқан болатын. Бұл айтылған пікірлердің тікелей тәлімге де тиісті екендігі көрініп тұр.

Сондай-ақ «... Егер біз мемлекетіміздің кез келген қаласы мен ауылдарында болмайық, жылт еткен қолынан өнер ұшқыны таматын жастарды көргенде, барлығымыз оны дер кезінде аңғарып, ардақтап, оған жылы лебіз білдіріп, оған жол ашып берсек, барша әркеттеріміз бен алға қарай жол жылжу сияқты міне осындай ұлы мақсатқа қаратсақ, сеніммен айтқанда, көре алмаушылықпен емес, соған әуес етіп жасауды өмір сүру заңына айналдырсақ, біз ұлттық даму барысында және де биік шоққыларды иелеуге жете аламыз...²» - деген болатын Президентіміз. Сондықтан да біз жастар, ғылым жолында көп ізденіп, келешекте ел үшін аянбай еңбек етуіміз, ұрпақты саналы тәрбиелеуге бел байлауымыз керек. Ол үшін ғылыммен айналысып, талай шығармашылық еңбектер жазып, мемлекетіміздің дамуына өз үлсетерімізді қосамыз.

Қазіргі қазақ тілінің лексика саласы нені үйретеді? деген сұрақ барлығын ойландыруы хақ. Бұл сұраққа төмендегіше жауап беруді жөн көрдік: лексикология сөзді және сөздердің жиынтығы – тілдің сөздік құрамын (лексикасын) зерттейді. Сөз лексикологияда лексикалық единица ретінде қарастырылады. Лексикология сөздерді тілдің қазіргі даму тұрғысынан да, сонымен бірге өткен тарихымен тығыз байланыстыра отырып та зерттейді. Сондықтан да, лексикологияны оқушылардың сана-сезіміне әсер ете отырып, тілдің сөз байлығын қалыптастырып сөздерді дұрыс айтып, өз ойларын нақты жеткізу үшін қызмет етеді.

Біліктілік бітіру жұмысының зерттеу нысаны: оқушылардың сөздік қорын байыту.

Біліктілік бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері: Жұмыстың негізгі мақсаты - жаңа дәуірге жаңаша үн қосу мақсатында әр сабақты түрлендіре отырып, жаңа дәуірге сай білім берудің әдістер мен қалыптарынан пайдалана отырып сабақ өту - әр оқытушыға қойылатын басты талап болмақ. Қазақ тіліндегі лексикология және оның түрлері мен салаларын толық меңгеру; әсіресе, лексиканың сөз және оның мағынасын ажырату; сол сияқты сөздің көп мағыналығын ажырату, олардың бір-бірімен байланысу жолдарын анықтау; лекскологяины мектеп қабырғасында түрлі жаңа педагогикалық технология әдіс-тәсілдері арқылы оқыту сынды мәселелер бүгінгі кішігірім ғылыми жұмысымыздың негізгі міндеттерін құрайды.

Біліктілік бітіру жұмысының міндеті. Жалпы орта білім беретін мектептерде лексикологияны оқыту процесі. Оқу – тәрбие істерін қоғамда болып жатқан ең соңғы ғылыми технологиялық жаңалық өзгерістерімен тығыз байланыстыру.

Біліктілік бітіру жұмысы тақырыбының зерттелуі:

Лексикология — тілдің лексикасы және оның тарихи даму заңдылықтары, қызметі туралы ілім (бұл термин гректің lехis және латынның lоgоs сөздерінен алынған). Ал лексика дегеніміз — бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы. Тілдегі бар сөздердің жиынтығын сол тілдің сөздік құрамы деп атайды. Сонда лексика және сөздік құрам деген терминдер — бір бірімен синоним.

Лексикологияның негізгі объектісі — сөз. Сөз тілдің лексикалық единицасы деп аталады. Тілдің лексикалық единицасы — сөздің қыр-сыры өте көп. Соған орай, сөз проблемаларын зерттеу мақсат-тәсілдеріне қарай, лексикология үш түрлі болып келеді: сипаттамалы лексикология; тарихи лексикология; салыстырмалы-салғастырмалы лексикология. Бұлар синхрондық және диахрондық тұрғыдан қарала береді.

Зерттеу объектісіне қарай, лексикология тағы да екі түрлi болады: жеке, нақты лексикология; жалпы лексикология. Жеке лексикология бір тілдің немесе туыстас тілдердің сөздік құрамын бүгінгi, қазіргі қалпы тұрғысынан зерттеп, баяндайды. Мәселен, қазақ лексикологиясы — қазақ тілінің сөз байлығы туралы ілімі; түркі тілдері лексикологиясы — түркі халықтары тілдерінің лексикасы жөнінде ілім. Ал, жалпы лексикология — лексикологияның тіл атаулынық лексикасына арналатын теориялық бөлімі.

Сөз атаулы тіл-тілдің бәрінде бар. Рас, бір тілдің лексикасы аса дамыған, бай болуы, екінші бір тілдің лексикасы кедейлеу болуы мүмкін. Бір тілде бар ұғым, сөз екінші бір тілдерде болмауы мүмкін. Мәселен, қазақ тілі — бірыңғай, дамыған әдеби тіл. Соның өзінде қазақ тілінде сөйлеушілердің бәрі бірі білетін сөзді екіншісі біле бермеуі ықтимал. Күріш, балық шаруашылығымен айналысатындар, бақша өсiретіндер т. б.

Лингвистикада лексика деген терминнің ұғымы аса кең. Лексика деп белгілі бір мақсатқа байланысты қолданылатын сөздердің жиынтығын да айта береді. Мәселен, ауызекі сөйлеу тілі лексикасы, ауызекі күнделікті тұрмыс лексикасы, кітаби-жазба лексика, ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, жалпылама қолданылатын лексика, ресми-іс қараздары лексикасы, диалектілік лексика, профсссионалдық лексика, әскери лексика, терминологиялық лексика, арготивті лексика, экзотикалық лексика, көнерген лексика, актив лексика, пассив лексика т. т.

Лексикологияның негізгi объектісі — сөз, ал сөздің қыр-сыры өте көп дедік. Лексикология тілдегі сөздердi жан-жақты, әр түрлі тұрғыдан зерттейдi. Соған орай, лексикологияның бір-бірімен тығыз байланысты бірнеше саласы мен тармақтары бар. Олардың негізгілері мыналар: семасиология, этимология, фразеология, ономасиология, ономастика, топонимика, антропонимика т. т.

Бұл салада қазақ тiл бiлiмi мамандары елеулi еңбектер жасаған. Жалпы тiл бiлiмiнiң мамандарынан К.Аханов және Ә.Хасеновтар қазақ тiлi лексикасын әрi туыс болған, әрi туыс емес тiлдердiң лексикасымен салыстыра зерттеген болса, Ә.Болғанбаев, Ғ.Мұсабаев, I.Кеңесбаев, С.Мырзабеков сияқты ғалымдар өз еңбектерiнде қазақ тiлiнiң негiзгi салаларынан бiрi болған лексика жайлы ой-пiкiрлерiн көрсетiп өткен. Олардың еңбектерінде лексикологияның әр қырынан зерттеліп, қазіргі қазақ тілінде оның теориялық мәселелері айқындалады.

Біз жоғарыдағы лингвисттердің ғылыми еңбектеріне сүйене отырып кішкентай ғана ғылыми жұмысымызды амалға асырдық.

Зерттеу әдісі: Осы біліктілік бітіру жұмысында кластер, ақыл шабуылы, венн диаграммалары, сөз жұмбақтар сияқты әдістерден пайдаланып, лексикологияның саласын соның ішінде лексиканы оқыту әстүрлі және жүйелі түрде талданған.

Біліктілік бітіру жұмысы тақырыбының таңдалуы мен талқылануы. Біліктілік бітіру жұмысы тақырыбы Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогикалық университеті Өзбек тілі және әдебиеті факультеті «Қазақ тілі мен әдебиетін оқыту методикасы» кафедрасында ұсынылған, сол кафедрада сынақтан өткен және ашық қорғауға ұсынылған.

Біліктілік бітіру жұмысының құрылысы мен көлемі: Біліктілік бітіру жұмысын талданған материалдардың бағыт-бағдары негізінде төмендегіше сипаттауға болады: жұмыстың жалпы сипаттамасы, кіріспе, үш бөлімнен, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады. Жұмыстың жалпы көлемі 50 бетті құрайды.
I тарау. Қазақ тілі лексикасының шығу арналары

I.1. Лексикология және оның түрлері мен салалары

Лексикология - тілдің лексикасы және оның тарихи даму заңдылықтары, қызметі туралы ілім (бұл термин гректің lехis және латынның lоgоs сөздерінен алынған). Ал лексика дегеніміз - бір тілдегі барлық сөздердің жиынтығы. Тілдегі бар сөздердің жиынтығын сол тілдің сөздік құрамы деп атайды. Сонда лексика және сөздік құрам деген терминдер - бір бірімен синоним.

Лексикологияның негізгі объектісі - сөз .Сөз тілдің лексикалық единицасы деп аталады. Тілдің лексикалық единицасы - сөздің қыр-сыры өте көп. Соған орай, сөз проблемаларын зерттеу мақсат-тәсілдеріне қарай, лексикология үш түрлі болып келеді: сипаттама лексикология; тарихи лексикология;салыстырмалы-салғастырмалы лексикология. Бұлар синхрондық және диахрондық тұрғыдан қарала береді.

Зерттеу объектісіне қарай, лексикология тағы да екі түрлi болады: жеке, нақты лексикология; жалпы лексикология. Жеке лексикология бір тілдің немесе туыстас тілдердің сөздік құрамын бүгінгi, қазіргі қалпы тұрғысынан зерттеп, баяндайды. Мәселен, қазақ лексикологиясы — қазақ тілінің сөз байлығы туралы ілімі; түркі тілдері лексикологиясы — түркі халықтары тілдерінің лексикасы жөнінде ілім. Ал, жалпы лексикология — лексикологияның тіл атаулының лексикасына арналатын теориялық бөлімі.

Лингвистикада лексика деген терминнің ұғымы аса кең. Лексика деп белгілі бір мақсатқа байланысты қолданылатын сөздердің жиынтығын да айта береді. Мәселен, ауызекі сөйлеу тілі лексикасы, ауызекі күнделікті тұрмыс лексикасы, кітаби-жазба лексика, ғылыми лексика, өндірістік-техникалық лексика, жалпылама қолданылатын лексика, ресми-іс қағаздары лексикасы, диалектілік лексика, профессионалдық лексика, әскери лексика, терминологиялық лексика, арготивті лексика, экзотикалық лексика, көнерген лексика, актив лексика, пассив лексика т. т.

Лексикологияның негізгi объектісі — сөз, ал сөздің қыр-сыры өте көп дедік. Лексикология тілдегі сөздердi жан-жақты, әр түрлі тұрғыдан зерттейдi. Соған орай, лексикологияның, бір-бірімен тығыз байланысты бірнеше саласы мен тармақтары бар. Олардың негізгілері мыналар: семасиология, этимология, фразеология, ономасиология, ономастика, топонимика, антропонимика т. т.

Семасиология — гректің sета белгі, белгілеу және латынның lоgоs деген сөздерінен алынған термин. Бұл — лингвистикада тілдегі сөздерге тән мағыналарды зерттейтін iлiм. Семасиология сөз мағынасын, сөз мағынасының өзгеру жолдарын, семантикалық заңдарды зерттейді. Лингвистикада семантика деген термин мағына деген ұғымды білдіреді. Сонда семантика мен мағына дегендер — бір-бірімен синоним.

Мәселен, Қаратаудың басынан кеш келеді, — дегендегі — бас, Байжан бізге бас-көз болып жүр, Бұлақ басы, — дегендерде бас сөздері түрлі-түрлі мағынада. Ол мағыналар контекст арқылы ажыратылады.

Артымыздан қол жетті; Аз жетпеді, мол жетті, — дегенде, қол сөзі ауыспалы мағынада, әскер деген мағынада қолданылып тұр; Көпей женгемнің қолын сағынып жүрмін, — десек, қол — дәмін, асын, тағамын деген мағынада, қолы қатты адам — десек, қол-ды сараң мағынасында да, колының күші бар, күшті мағынасында да ұғуға болады; Дина жеңгейдің дастарқаны мол десек, дастарканның көлемін айтпайды; дастарқаны бай, тағамдарға толы болады, жомарт, мырза, «төгіп тастайды» деген мағыналарда тұр. Сондай-ақ, бір тостағанды, бір аяқты тартып жіберді,— десек, тостағанның не аяқтық я кесенің өзін емес, ішіндегі тағамын (қымызын немесе айранын) ішіп жіберді деген ұғым білдіреді.

Бұл мысалдардан тіл-тілдің, сөз мағыналарының мол екендiгi айқын танылады. Осындай, сөз мағыналарының қыр-сырын зерттейтiн сала—семасиология.

Мәселен, арық адамды қазақ: қылдырықтай болып қатып қалыпты,—- дейді. Қылдырық — о баста бидайдың қабығы деген мағыналы сөз екен. Мұндайды сөздің этимоны деп атайды. Сөз мағынасын бұлайша, бастапқы мағынасын аша түсіндіру ғылыми этимология деп аталынады.

Сөз мағынасын кейбір адамдар өзінше тұспалдап, өзінше топшылау жасап түсіндірушілік те болады. Әсіресе басқа тілден енген сөздерді бұрмалап айтып, оған өзінше мән-мағына берушілік те кездеседi. Мәселен, Сәкен Сейфуллиннің бір кейіпкері «осоавиахамді» — асаубай әкім дейді; жас балалар орыс тілінде молотокты — колоток, кейбіреулер бульвар дегенді — гульвар, поликлиниканы — полуклиника деп атайды. Мұндай құбылыстарды халық этимологиясы деп атайды.

Халық этимологиясы кейде кездейсоқ ұқсастықтар мен байланыстарға, жақындықтарға да негізделеді. Соның нәтижесінде сөз жаңа мағыналы басқа бір сөзге де ұқсап кетуі мүмкін. Семантикалық және формальдық өзгеріске түсуі де ықтимал. Әсiресе сөздің дыбысталуы бұрмалануы мүмкін. Басқа тілден келген сөздің оны қолданушы екінші бір адамның ана тілінің дыбыстық заңдарына бағындырылуы мүмкін.

Қазақ тілінен мысалдар: аттың жалы, түйенің қомында; екі көзі төрт болды; көзіңнен айналайын; өзіңнең айналайын; мен сені жақсы көрем; сенің арқаңда күн көріп жүрмін; үріп ауызға салғандай т. т.

Орыс тілінде: спустя рукава; медвежья услуга; баклуши бить; попасть впросак; свинью подложить; типун тебе на язык т. б.

Ономасиология — зат немесе кұбылыс ұғымының нақты бір сөзбен аталу себебін зерттейтін, яғни заттардың атауы мен белгіленуі туралы iлім. Онома — грекше ат, есім, атау деген сөз. Ономасиология диалектологиямен, әсіресе лингвистикалық географиямен қатысты болып келеді. Диалектология —- диалектілер, говорлар, жергілікті тіл ерекшеліктері туралы ілім; ал лингвистикалық география сол ерекшеліктердің қай территорияларда қолданылатынын айқындайды.

Ономасиологияның үлкен бір саласы — ономастика. Мұны ономатология деп те атайды. Бұл екі термин — бір-бірімен синоним. Ономастика, тұтасынан алғанда, ат, есім, атаулардың, шығу, қалыптасу жайын тексереді.

Ономастиканың өзi бірнеше тармаққа бөлінеді: топонимика, антропонимика, этнонимика, астронимика, зоонимика, топонимиканың өз ішінде бірнеше тармақшасы бар: гидронимика — өзен, су, көл аттарын, оронимия -— тау, төбе шың, кұз аттарын, ойконимия елді мекен аттарын зерттейді.

Топонимика, тұтасынан алғанда, жер, су, қала, ауыл, елді мекен аттарын зерттейді. Мәселен, қазіргі Семей — семь палат — сөзінен, Кереку (қазіргі Павлодар) —Коряков, Гурьев — Гурий деген кісі аттарынан алынған; Қарағанды облысында Нұра өзені бар. Нуур — моңғолша көл деген сөз. Сонда түпкі мағынасын қуаласақ, Нұра өзені — көл өзен немесе өзен-өзен деген сөздерден шығып, қалыптасқан болады; Кейбір топонимдер қазақ тіліне басқа тілдерден енген. Иран тілдерінен: Айдарлы, Бадам, Бетпақдала; араб тілінен: Ғазалкент, Қазалы; моңғол тілдерінен: Байынқол, Баянауыл, Зайсан, Кеген, Мақаншы, Нарынқол; угор тілдерінен: Мұғажар, Өлкейек, Сургут т. б.

Антропонимика — кісінің фамилиясын, әкесінің атын (отчество), кісінің шын аты мен лақап атын (прозвище), бүркеншік аттарды (псевдоним) қарастыратын сала.

Мәселен, орыс тілінде ең көп тараған фамилия — Иванов; одан кейін — Смирнов; үшінші орында — Қузнецов; ағылшынсаксон елдерiнде ең көп тараған фамилия — Смидт; Австрияда — Шмидт; Смидт пен Шмидтің мағынасы — ұста (кузнец) деген сөз. Швецияда 700 мың адамның фамилиясы — Андерсон. Сонда бұл елдің әрбір оныншы адамының фамилиясы — Андерсон.

Қазақ есімдерінің бірсыпырасы араб, иран тілдерінен енген; ол тілдердегі бастапқы мағынасы ұмытылып, қазақтың байырғы, төл атауына айналған. Орыс есімдерінің бірсыпырасы сол қалпында алынған: Света — Светлана, Роза — Розалина, Розалия, Валя - Бәлия, Дина, Жагор, Марат, Марлен, Замира, Дамира т. б.

Қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен енген кейбір есімдердің бастапқы мағынасы манындай: Хасен — өте сұлу, тым көркем; Раиыс — бастық, басшы; Абдолла, Ғабдолла, Ғабдiлда, Әбдiлда, Әбілда т. т. — құдайдың, алланың құлы; Әубәкір — қыздар әкесі; Азамат — үлкен, зор; Ахмеди — мұсылман; Әдия — сый, сыйлық тарту; Асқат — бақытты, ырысты; Әлима — оқымысты; Мұқтар — таңдалған, іріктеліп сайланған; Сәбит — тұрақты, мықты; Ғабит —бас июші, тағзым етуші; Жамал — сұлу, көркем, әдемі; Мәулен — мырза, жомарт; Мүсілім — мұсылман; Қалима —сөз; нақыл; Халида — мәңгі өмір сүретін; ажалсыз; Қамар — ай; т. б. (Т. Жан.)

Қазiргi қазақ тiлiнiң лексикологиясың өзiндiк зерттеу объектiсiне, зерттеудiң әдiс-тәсiлдерiне қарай және теориялық ұғымдардың жүйелеуiне қарай негiзiнен екi үлкен салаға: жалпы лексикология және жеке лексикология болып бөлiнедi.