Өлкөнү Өнүктүрүү Стратегиясы (2007-2010жж.)

(кыскартылган версиясы)

Бишкек – 2007ж.

ЈЈC Кыргыз Республикасынын орто мјјнјттј јнігіісін чагылдырган негизги документ болуп эсептелет. Ал јлкјнін 2010-жылга чейинки јсіп-јнігіі жана аракет багыттарын аныктайт. ЈЈСнын жалпы максаты – атуулдардын турмушунун дењгээлин жана сапатын омоктуу экономикалык јсіі жолу менен, толук кандуу иш менен камсыз кылуу аркылуу жогорулатуу. Ошону менен бирге, бийик дењгээлдеги жана туруктуу кирешелер менен камсыз кылуу, социалдык кызмат кјрсјтіілјрдін кењири спектрлеринин жетиштіілігі, жашоонун денсоолукка жана курчап турган чјйрјгј жагымдуу бийик стандарттарын тутуу менен да ушул максатты ишке ашыруу керек.

2005-жылдын окуялары акыркы жылдардагы јјрчіп кеткен јлкј саясатындагы кемчиликтер менен мічіліштіктјрді ашкерелеп, мамлекеттик уюмдардагы коррупциянын јсіп кетишин, коом ічін мааниліі чечимдерди кабыл алууда айкындыктын жоктугунан адамдын укуктары менен эркиндиктери кедергисине кетип, калктын аялуу катмарларынын акыбалынын начарлап кеткендигин далилдеди. Тилекке каршы Кыргызстандын азыркы јнігіі табында, јлкјдјгі системалуу реформаларды жіргізіі ічін зарыл болгон экономикалык фундамент дагы эле туруксуз жана алешем бойдон калып отурат. Экономиканын бардык секторлору кјміскј ишкердикке камтылган.

Калктын жашоо дењгээли тјмјн бойдон калууда. Кјп залалдуу эмгек миграциясы – жумушсуздуктун же иш менен толук эмес камсыз болуунун айынан жумушка жарамдуу жарандар борборго агылып келіідј же андан ары чет јлкјлјргј кетіідј. Мурункудай эле, республикадагы реформалардын социалдык блогун колдоо жана инвестицияларды киргизіі мімкінчілігі эларалык финансы институттарына кјз каранды бойдон калды.

Мамлекеттин јнігішінін жањы иштиктіі Стратегиясын иштеп чыгып, аны ишке киргизіі муктаждыгы бышып жетилди. Стратегиянын уњгусу јз ресурстарыбызды болушунча иштетип, республиканын атаандаштык жјндјмін арттыруу менен жањы јнігіі жолуна јтіігј негизделмекчи. Жасалып аткан уруяттуу јзгјртіілјр реформалардын кењири топтомун камтыйт. Алар тјрт багытта болмокчу: (1) экономикалык кудуретти жогорулатуу; (2) коррупция менен кірјш; (2) социалдык јніктіріі жана (4) экологиялык туруктуулук.

Стратегияга байланыштуу ишчаралар тјмјнкі натыйжаларга алып келет: (1) экономиканын јсіі процессин оњдоп жана ишканалардын атаандаштык кудуретин камсыздоочу механизмдерди јркіндјтјт; (2) мамлекеттик башкаруу аппаратын натыйжалуу иштјјгј тіртјт; (3) социалдык јніктіріі шарттарын тізјт.

Јлкјнін 2007-2010-жылдарга карата Јнігіі Стратегиясын јзібіздін мыкты адистер, экономисттер, эксперттер тобу жеке сектор менен атуулдук коом јкілдјрі чогуу иштеп чыгып, андан кийин бул документ мамлекеттик бийлик органдарынын, эларалык јнјктјштјрдін катышуусу менен экологиялык жана гендердик экспертизага дуушар болду. Долбоор тізіі процесси массалык маалымат каражаттарында кењири чагылдырылып турду.

Јлкјнін Јнігіі Стратегиясынын мурункулардан айныгыс айырмасы – анын тактыгында, системалуулугунда, объективдіілігіндј, кызыкдар тараптардын толук пикирлерин эсепке алууда, бюджеттик процесс менен тыгыз байланыштуулугунда.

Мурунку программа кандайча ишке ашырылган?
(Кедейчиликти кыскартуунун улуттук Стратегиясы – ККУС)

Социалдык-экономикалык потенциалды кадыресе бекемдей алдык жана јндірішті 1990-жылдардын орто ченинен 1,6 эсе жогорку дењгээлге, ал эми мамлекеттик бюджетти ошол жылдарга салыштырмалуу 4,5 эсе кјтјрј алдык. Арийне реформалардын кээ бир багыттарынын ыраатсыздыгынан акыркы жылдарда јлкјнін экономикасынын јсіі темпи солгундап келген.

Мындан аркы реформалардын алгалашы ічін ойду негизги іч багытка топтодук: (1) экономикалык јсііні кічјтіі жана жумуш орундарын камсыздоо; (2) социалдык коргоонун деңгээлин жана даректіілігін жана адамдын јнігіісінін деңгээлин жакшыртуу; (3) мамлекеттик сектордун натыйжалуулугун жогорулатуу.

Жасалган иш чаралардын натыйжасында деле биз негизги маселелердин чордону болгон калкты жумуш менен камсыз кылууну жогорулатуу жана жумушсуздукту азайтуу маселесин чече алган жокпуз. Экономикага мамлекеттин киришіісі, бизнести ашкере кјзјмјлдјј жана коррупция дагы эле бийик дењгээлде сакталууда.

Социалдык блоктогу эларалык коомчулук колдогон албан реформалар саламаттык сактоо жана билим беріі потенциалын кармап калууга мімкіндік берсе дагы, мурункудай эле калктын аялуу катмарларынын проблемалары дагы эле чечилбей келет. Балдар менен иштјј канааттандырарлык эмес. Гендер проблемалары иш жізіндј чечиле элек.

Социалдык-экономикалык акыбал

Чыйрак жана прагматикалуу экономикалык саясатынын натыйжасында макроэкономикалык туруктуулук сакталып келатат. 2003-2005-жж. экономикабыз жылына 4,4 пайызга јсіп турду, ИДП ар адамдын жан башына алганда 384 АКШ долларынан 475 долларга чейин јсті. Калктын чыныгы кирешелери жылына орточо эсеп менен 5 пайызга јсіп турду. Јндіріштін јсіші 2003-2005-жж. алтын казуу жана энергетика секторунун аркасы менен 2,5 пайызды тізді.

Акыркы жылдардагы экономикалык јсіштін факторлору болуп булар эсептелет: партнер мамлекеттердеги экономиканын туруктуу јнігіісі, жеке керектјјлјрдін 11%ды тізгјн јсіші, жагымдуу инвестициялык кырдаал, бюджеттин туруктуулугунун жогорулашы.

Акча-кредитти жјнгј салуу жаатындагы структуралык чаралар јлкјнін каржы системасын жана банк секторун бекемдјјгј шарт тізді. Банктардын јнігішінј бир катар чет јлкјлік банктардын келиши оњ таасирин тийгизип, алар банк системасындагы іліштін ічтјн экисине ээлик кылууда. Бюджеттин тартыштыгы мамлекеттик инвестицияларды (ИДПнын 4,3 пайызы) кошо эсептегенде кириш эсеп (пороговые значения) кјрсјткічтјрінјн (ИДПнын 4,4 пайызы) ашкан жок. Ошентип Јкмјт макроэкономикалык маселелрдин орчундуусу – мамлекеттик бюджеттин тартыштыгын кыскартууну жана аны кјзјмјлдјјні колго алды.

Социалдык чјйрјдјгі негизги јзгјріілјр каржылоо булактарын таап, кјмјк кјрсјтіілјрдін даректіілігін жакшыртууга багытталды. Кедейликтин орточо дењгээли 62,5 пайыздан 43,1 пайызга тјмјндјтілгјн фактылар бар. Жакырчылыктын дењгээли 2000-жылдагы 32,9 пайыздан 2005-жылы 11,1 пайызга тішті.

Мамлекетти башкаруудагы јзгјріілјр

Акыркы жылдарда Кыргыз Республикасында мамлекеттик башкаруу жаатында ургаалдуу процесстер жіріп атат. Алсак, мамлекеттик башкарууну реформалоонун Стратегиясы, коррупцияга каршы Улуттук Стратегия жана мамлекеттик башкарууну децентралдаштыруу боюнча Улуттук Стратегия кабыл алынды. Арийне коррупциянын јсіші жана чечимдерди кабыл алуудагы айкындыктын жоктугу јлкјбіздін јнігіісінј кедергисин тийгизіідј. Абройлуу эларалык уюмдардын берген баасына караганда Кыргызстан коррупциянын жогорку дењгээлинде турган јлкјлјрдін катарына кирет.

Јлкјнін мындан аркы јнігіі агымы адамдын омоктуу јнігіісінін ыњгайынан каралып, ал тјмјнкі багыттарды камтыйт: кедейликти артта калтыруу, атуулдардын турмушунун дењгээлин жана сапатын жогорулатуу, жашоого жана денсоолукка ыњгайлуу чјйрјні тізіі, коомду интеграциялоо (эл биримдиги, жарандык коомду бекемдјј), элдин маданий жана адеп-ахлак дјјлјттјрін сактап, јніктіріі, аялдар менен балдардын атуулдук укуктары менен гендердик адилеттіілікті коргоо, натыйжалуу демократиялык башкаруу.

Коюлган максаттар экономикалык јсіінін жогорку темптерине жетишкенде гана ишке ашырылат. Бул стратегия тјмјнкі маселени алдыга коёт. 2007-2010-жылдары интенсивдіі јнігіі негизинде јлкјдј ИДПнын жыл сайын јсіші 8-9 пайыздан кем болбош керек. Бул максат тјмјнкі шарттарда гана орундалат: эмгектин јндірімділігін арттыруу, Кыргызстандын экономикасынын дійнјлік экономикалык системасына интеграцияланышынын жогорку чектерине жетишіі, кичи жана орто бизнеске татыктуу колдоо кјрсјтіі, энергетиканы, тоо-кен ишканаларын, агројнјржай секторун жана кызмат кјрсјтіі чјйрјлјрін јніктіріі.

Негизги иш багыты болуп инвестициялык климатты жакшыртуу, салык салмагын жењилдетіі, кјміскј ишмердикти кыскартуу эсептелет. Мамлекеттик чыгымдоо саясатында негизги басым чыгымдардын јнігіі программаларына байлануусуна жана бюджеттин социалдык багыттуулугун кічјтіігј жасалат.

Мамлекеттик башкарууну системасында аткаруу бийлигинин тыкан жана натыйжалуу системасын тізіігј багытталып, авторитардык усулдардан баш тартуу, гендердик тењчиликке жетишіі, атуулдук коом менен партнердук мамиледе болуу милдеттерин кјздјйт.

Коррупция тјмјнкі иш чаралар тутуму аркылуу ооздукталмакчы: мамлекеттик мекемелердин рыноктук механизмдерге кийлигишіісін кыскартуу, атуулдук коом алдында жоопкерчиликти кічјтіі, башкаруунун айкындуулугун жогорулатуу, жигердіі сот системасын тізіі. Мамлекеттик башкарууну децентралдаштыруу жергиликтіі жамааттарды кењири ыйгарым укуктарга ээ кылуу менен, жергиликтіі бюджеттерди бекемдјјгј јбјлгј тізјт.

Кыргызстан ічін туруктуулук маселеси 2005-жылдын 24-мартынан кийин јзгјчј курч коюлууда. Ошол эле учурда дестабилдештиріі факторлору байкалууда:

1. 
   – уруксатсыз митингелер менен пикеттер адамдардын ањ-сезиминде јзімбилемдикти јјрчітідј;
   
2. 
   – этникалык топтордун јзара тішінбјјчіліктјрі, улуттар аралык арыздашуулар айрым саясатчылардын, бийлик јкілдјрінін жоопкерсиздигинен болуп кетіідј;
   
3. 
   – уруучулдук менен жердешчиликтин јјрчіші кыргыз коомчулугун бјліп-жарып, мамлекеттик башкарууда адискјйлікті азайтып, јлкјнін атаандашчылык кудуретин азайтууда.
   

Болжол менен алганда, ушул Стратегияны ишке ашыруунун натыйжасында чыныгы ИДП 8,4 пайызга јсіп, јсіші 2010-жылы анын ар бир адамга тийиштіі іліші 872 АКШ долларын тізмјкчі.

Јкмјт жана Улуттук банк инфляцияны 5-6 пайыздан ашырбоого багытталган акча-насыя саясатын уланта бермекчи. Орто мјјнјттік келечекте ийкемдіі акча алмаштыруу курсу сактала бермекчи. Мааниліі багыт болуп акча-насыя саясатынын тунуктугу эсептелет. Бул саясат банктарга элдин ишенимин бекемдейт. Фискалдык саясат бюджеттин киреше бјлігінін озуп јнігішінј багытталат. Демек, бул аракет 2010-жылга карата бюджеттик тартыштыкты 4,1 пайыздан 3,7 пайызга тјмјндјтіі дегенди билдирет.

Јкмјттін кепилдиги менен алынуучу чет јлкјлік карыздардын кјлјмін азайтуу саясаты улантылат. Негизги донорлордун сырттан бериліічі жардамын кјбјйтіі каралууда. Инвестициялардын јсіші административдик тоскоолдорду алып таштап, калк ишеничин арттырып, ыњгайлуу бажы жана салык режимдерин тізіі менен камсыздалат.

Тескјјдјгі башаламан саясаттын айынан 1992-жылдагы нјл дењгээлинен бігінкі кіндј мамлекетибиздин тышкы карызы эки миллирд долларга жакындап баратат. Кыргыз Республикасынын Јкмјті сырткы карыздарды азайтуунун жолун издеп, сатууга жарамдуулук жана тјлјм кудурети маселелерин чечіі ічін айрым иш чараларын кабыл алды. Париж клубунун алкагында реструктуралаштыруу иштеринин натыйжасында бюджеттин тышкы карызды тейлјј ічін кетирген чыгымы 109 миллион АКШ долларынан 7,5 миллион долларга тішірілді.

Бул саамалык Кыргыз Республикасын Париж клубунун мічјлјрінј кайрадан кайрылып, жыйналган карызды азайтууга жол ачып отурат. 2005-жылы берилген реструктуралаштыруу эки тараптуу кредиторлор менен болгон маселелерди чечип, мамлекеттик бюджеттин каражаттарын інјмдјјгј мімкіндік берип, тышкы карызды тјлјј жењилдиктерине жетише алдык.

Мамлекеттик карыздарды башкаруунун жањы Стратегиясы жетишилген чектерди кармап, јлкјнін мамлекеттик карыз алуусунун жањы багыттарын ишке ашырмакчы. Стратегиянын максаты – тышкы карыздарды азайтуу, ички карыз алууларды кјбјйтіі, тобокелчиликтерди башкаруу практикасын киргизіі.

Айтылган принциптерди жетекчиликке алып, тјмјнкі иш чаралары аткарылмакчы: (1) тышкы карыздарды кыскартуу боюнча программаларга катышуу; (2) Париж Клубуна мічј эмес кредиторлор алдында карызды реструктуралаштыруу; (3) конверсиялык операциялар боюнча кредиторлор менен сійлјшіілјрді жіргізіі; (4) тикелей инвестициялар менен гранттарды кјбјйтіі; (5) ички карыз алуулардын мімкінчіліктјрін кењири колдонуп, мамлекеттик баалуу кагаздарды чыгаруу жана жайгаштырууну колдоого алуу; (6) мамлекеттик карыздын нормативдик базасын јркіндјтіі.

Тышкы инвестициялар

Тышкы карыз алуулардын чектеліі шарттарында јлкј экономикасына жеке тышкы жана ички инвестициялардын агымын шыктандыруу керек. Дійнјлік банк менен Европалык реконструкция жана јніктіріі Банкынын изилдјјлјрінј таянсак, Кыргыз Республикасынын 2005-жылдагы инвестициялык шарттары Европа менен Борбор Азиянын (ЕБА) орто шарттарына салыштырмалуу 25,2 баллды тізгјн, ал эми 18,2 балл ЕБА чјлкјміндјгі эњ ыњгайсыз шарт катары эсептелет.

Инвестициялык шарттарды жакшыртуу комплекстіі маселелерден болгондуктан, мамлекеттик башкарууну жана бардык чјйрјлјрін тескјјні камтыйт: салыкты администрациялоонун тјмјн сапаты; экономикалык саясаттын эртењкисинин туњгуюктугу; иштегендердин тјмјн квалификациясы; чабыр сот системасы.

Финансы секторун јніктіріі

Кыргыз Республикасында финансы системасы кјбінэсе банк сектору аркылуу тізілгјн. Банктык эмес финансы мекемелери менен айыл чарбасы менен майда бизнести микрокаржылоо уюмдары дагы салыштырмалуу јніккјн. Баалуу кагаздар жана камсыздандыруу сектору азырынча баштапкы калыптануу шартында болууда.

Банк системасын јніктіріінін негизги приоритети болуп насыялоонун кјлјмдјрі жана жеткиликтіілігі эсептелет. Калктын банктарга болгон ишенимин бекемдјј ічін толбокелчиликти башкаруу, депозиттерди камсыздандыруу системасынын заманбап усулдары киргизилмекчи.

Банк системасынын эффективдіілігін жогорулатууга банктарды ирилештиріі процесси кјмјк берет. Банк рыногунда таза атаандаштыкты јніктіріі максатында коммерциялык банктардын капиталында мамлекеттин катышуусун азайтуу белгиленіідј.

Пилоттук долбоордун алкагында Кыргыз Республиксы каржылоо жана насыялоодо исламдык принциптерди тажрыйбалап кјрјт. Туракжайды насыялоонун, микрокаржылоонун механизмдери тізілмјкчі.

Инновациялык кызматтары менен технологияларын јніктіріі, тјлјм карталарын, туруктуу тјлјмдјрді жана маяналарды коммерциялык банктардын эсеби аркылуу которуу каралууда.

Баалуу кагаздар рыногу тіп-тамырынан бери јзгјртіліігј тийиш: фонддук рыноктун инвестицияларды тартуудагы ролун жогорулатуу, кыргыз компанияларынын акцияларын эларалык фонддук рынокторунда сунуштоо, камсыздандыруу рыногун јніктіріі, эсеп-кысап, каржы отчетторун жана аудит системасын јркіндјтіі. Бул багытта приоритеттіі болуп баалуу кагаздар рыногунун институционалдык базасын чыњдоо болуп калмакчы. Камсыздандыруу рыногунун активдештирилиши камыздандаруунун милдеттіі формаларын киргизіі аркылуу болушу мімкін. Стратегиянын планы боюнча тийиштіі мыйзам актылары, керектіі структуралар тізіліп, алар ишке 2011-2012-жылдарда киргизилмекчи.

Салык реформасы

Кыргызстандын салык системасын реформалоо іч негизги маселени чечіігј байланыштуу: (1) экономиканын тењ салмактуу јнігіісін камсыздоо, (2) бизнестин ишкердик мањызын салык салмагын жењилдетіі аркылуу колдоо, (3) салыкты администрациялоонун сапатын жакшыртуу. Бул максатта 2007-жылы Салык Кодексинин жањы редакциясы кабыл алынмакчы. Фискалдык саясатынын чечіічі принциптери болуп айкындык, тунуктук, адилеттик, системалуулук эсептелинет.

Реформанын негизин булар тізјт: (1) НКСти алуунун системасын јркндјтіі (ага кошумча НКСтин ордун толтуруу боюнча мјјнјті јтіп кеткен карыздарды кыскартуу да кирет); (2) НКС боюнча жогорулатылган каттоо чектерин сактоо; (3) салык базасын кењейтіі; (4) кирешеден тішіічі салыктын жалпак шкаласы менен кирешенин салыгынын коюмдарын сактап калуу; (5) салык салууну бириккен атайын убактылуу салык менен жјнјкјйлјтіі; (6) катар-катар (каскад тіріндјгі) салыктарды маал-маалы менен алып таштоо; (7) алкоголь ичимдиктерине акциздик салык коюмдарын кайрадан карап чыгып, тыштан келіічі автоунааларга жањы акциз коюу; (8) минерал-чийкизаттарынын базасын јніктіріі жана кайрадан јндіріі ічін кен байлыктарга коюлуучу салыктарды пайдалануу тартибин јзгјртіі; (9) кыймылсыз мілккј салык киргизіі; (10) Бишкек жана Каракол ЭЭЗдеринен башка эркин экономикалык зоналарын жоюу; (11) Салыкты администрациялоонун натыйжалуулугун жогорулатуу.

Бажыны администрациялык тескјј тышкы экономикалык ишмердик жана инвестицияларды тартуу иштеринде ыњгайлуу шарттарды тізіі менен байланыштуу. Бажы текшеріілјрін, бажы кјзјмјлін автоматташтыруу, бажы кызматкерлеринин адискјйлігін жогорулатуу, Кыргызстан жана анын партнерлорунун бажы кызматтарынын ортосунда маалымат алмашып турууну камсыз кылуу чаралары белгиленіідј.

Кошумча каржы каражаттарын тартуу ічін ачык экономикалык айлануудан чыгып кеткен акча-буюмдарды легалдаштыруу боюнча атайын бир акция јткјріу каралууда. Јзгјчј кјњіл экономиканын кјміскј секторун легалдаштырууга бурулуп, анын натыйжасы кедейчилик менен кірјшіігј, жањы иш орундарын табууга, инновациялашууга, кирешени кјбјйтіігј, мындан ары јнігіп-јсіігј шарт тізмјкчі.

Экспорту кантип кјбјйтіі керек?

Тышкы экономикалык саясаттын максаты болуп экономиканын ачыктыгы жана экспорттун туруктуулугун камсыздоо кала бермекчи. Ушуга байланыштуу јкмјт атамекендик товарларды жна кызматтарды тышкы рынокко алып чыгуу чараларынын комплексин ишке ашырмакчы.

Мааниліі багыт катары региондук кызматташуу, кошуна мамлекеттердин БСУга киришине кјмјктјшіі эсептелет. Транспорттук инфраструктураны јніктіріі, чекара жана бажы органдарында коррупцияны четтетіі, региондун мамлекеттери аркылуу транзитти жјнјкјйлјтіі боюнча алгылыктуу чаралар кјрілмјкчі.

Экспорттогу кыйыр тоскоолдорду азайтуу ічін јкмјт Кыргызстандан тышка товар алып чыгаруу жана киргизіі стандарттарынын эскирген системасынан баш тартмакчы. Продукцияга жана јндіріш процессине кадиксиз талаптарды коюу менен, ыктыярдуу сандарттар системасына јтіі варианты каралууда.

2010-жылга чейинки мезгилде Кыргыз Республикасынын тышкы экономикалык товар алмашуусун 5 миллиард 316 мињ долларга чейин жеткиріі максаты да бар. Товарлар менен кызматтарды экспорттоо 2010-жылга карата 1 миллиард 986 миллион долларга дейре јсіші керек. Бул шарт орточо жылдык импорт темпи 12,8%га жеткенде аткарылат.

Гендердик тењ укуктарга жетишіі жана аялдардын
мімкінчіліктјрін кењейтіі

1996-жылы Кыргызстан аялдарга карата дискриминациянын бардык формаларын жок кылуу Конвенциясына кошулган. Жалпысынан алганда, Кыргыз Республикасынын мыйзамдары эркектер менен аялдардын тењчилигин орнотуу жаатында кыйла прогрессивдіі болуп эсептелет. Арийне акыркы жылдарда гендер саясатында бир аз кетенчиктјјлјр байкалууда. Аялзатынын мамлекеттик бийлик органдарынын жогорку тепкичтеринде јсіі динамикасы мурунку жылдарга салыштырмалуу тјмјндјп кеткен. Кадр саясаты гендердик ыњгайдан алганда реформага муктаж.

Јлкјнін јнігіі Стратегиясы КР Президентине караштуу аялдар, ійбілј жана гендердик јніктіріі маселелери боюнча Улуттук Кењешинин, Президенттик администрациянын Администрациясына тийиштіі аялдар, ійбілј жана гендердик јніктіріі маселелери боюнча Катчылыгынын жана бардык башкаруу органдарынын атайын бјлімдјрінін ишмердііліктјрін жогорулатууну кјздјп, ишчаралардын комплексин белгилеши керек.

Билим беріі чјйрјсіндј гендердик тењсиздикти жоюу зарыл. Бул јмір бою окугандарга да тиешеліі. Билим беріі гендердик тењчиликке жетишіі ічін гендердик мамилелерди јзгјртіігј, салттуу маданиятта терс гендердик адаттарды жоюуга багытталууга тийиш. Жалпысынан аялдарга карата зомбулуктарды азайтуу ічін комплекстіі чаралар кјріліігј тийиш.

Ушул ЈЈС комплекстіі гендердик жагдайды эске алуу менен тізілді. ЈЈС алкагында мындан аркы мамлекеттик гендер саясатында Кыргыз Республикасында 2007-2010-жылдары гендердик тењчиликти камсыз кылуу боюнча Улуттук аракеттин пландары тізіліп, анын тегерегинде бийлик, атуулдук коом, эларалык партнерлор чогуу аракеттенмекчи.

ЈНІГІІНІН БАГЫТТАРЫ ЖАНА ПРИОРИТЕТТЕРИ

Экономиканын јнігіі чекиттери

Јлкјнін приоритеттіі экономикалык јнігішін иштеп чыгып, аны негиздјј экономиканын ички булактары, же «экономикалык јсіштін мерчемдіі чекиттерин» аныктоо аркылуу аткарылган. Алынган наыйжаларга таянсак, Кыргыз Республикасынын приоритеттіі секторлору болуп: электр энергиясын јндіріі жана бјліштіріі, транспорт сектору, туракжай курулушу, айыл чарбасы аныкталган.

Алынган натыйжалар кошумча комплекстүү талдоо жүргүзүүгө муктаж болушкан. Ал региондук рынокту талдоо, анын өнүгүшүнүн болжолу жана муктаждыктары, тандалган тармактардын атаандаштыкка жөндөмдүүлүгүн талдоо, бааларды түзүү, артыкчылыктарды шыктандыруу зарылчылыгын текшерүү, менеджмент алмаштыруу мүмкүнчүлүгүн жана рынокко багытталган башкаруу ыкмаларын киргизүүнү камтыйт.

Энергетика

Кыргыз Республикасы кјмірдін жана гидроэнергетиканын зор запастарына ээ. Алардын болгону 10 пайызы гана јздјштіріліідј. Андан тышкары, жер алдында дагы иликтене элек мунай менен газдын эбегейсиз ресурстары жатат. Республиканын отун-энергетика балансында импорттун кјлјмі болгону 50%ды тізјт. Электр энергетикасынын ілішінј ИДПнын 5%ы жана јнјржай јндіріш кјлјмінј 16%, мамлекеттик бюджеттин киреше бјлігінј 10% туура келет.

Бул тармакты реструктуризациялоо аркылуу энергияны јндіріі, жеткиріі жана бјліштіріі, ошондой эле электр кубатына жана жылуулук энергиясына тарифтерди аныктоо иштеринде айкындыкка жетишіігј мімкінчілік ачылды. Бирок тармактын приватташтыруусу менен катар рыноктук механизмдердин жоктугу, эскирген укуктук базасы анын экономикалык кјрсјткічтјрінін тјмјндјшінј алып келди. Энергиянын жоготуулары кјп, јзара тјлјмдјр болбогондуктан кризистик кырдаал тізіліп, электр энергиясын экспорттоодон пайда азайып кеткен.

Электр энергетикасын јніктіріі Кыргызстандын экономикалык приоритети болуп калууга тийиш. Стратегиянын алкагында тјмјнкі милдеттер аткарылышы керек: (1) Энергиянын ырааттуу жана ізгілтіксіз берилишин камсыз кылуу; (2) Укуктук базасын чыњдоо; (3) Элекр энергетикалык компанияларды приватташтыруу; (4) Тышкы инвесторлор менен чогуу долбоорлорду уюштуруу; (5) Электр энергиясына тарифтердин улам-улам јсј беришин калктын аялуу катмарларына жана ирригация секторуна компенсация тјлјп беріі менен айкалыштыруу; (6) Электр энергиясы менен эларалык соода жіргізііні кічјтіі; (7) Мунай-газ чийкизаттарын керектјјні азайтып, аларды энергиянын башка тірлјрі менен алмаштыруу; (8) Чыгымы кјп ташкјмір шахталарын жаап салуу.

Энергетиканы јніктіріі ічін керектіі инвестициялардын жалпы јлчјмі 3,5 миллиард долларды тізјт. ЈЈС алкагында инвестиция саясаты жеке капиталды ургаалдуу киргизіігј багытталмакчы.

ЈЈС иш чараларына ылайык, энергокомпанияларды приватташтыруудан кийин карыздары азайып, коррупция дењгээли тјмјндјп, электроэнергияны јндіріічілјр ири јнјржай керектјјчілјрінј электр энергиясын ортомчусуз сата алат.

Минералдык ресурстарга бай Кыргыз Республикасы табигый кендерди казып алуу ічін инвестицияларды тартууга жјндјмдіі јлкј катары каралат. Алтын, калай, вольфрам, жана башка заттарга бай мињдеген кендіі жерлер белгиліі. Тоо-кен тармагы јлкјдјгі бардык јнјржай продукциясынын наркынын 48%ын тізјт. ИДПдагы ілішінін 10,1%ын, экспорттун жалпы кјлјмінін 41%ын, салыктан тішкјн кирешенин 11%ын тізіі менен, бул сектор 15 мињ жумуш орундарын берип атат. Жіз жылга жакын убакытта тоо-кен тармагында адискјй кадрлардын кјп муундары јсті. Тоо-кен минералдык жана чийкизат продуктыларынын дійнјлік баасы јскјн сайын бул тармак јлкјбіз ічін кењири келечектіі тармакка айланганы турат.

Тармактын кыйынчылыктары кен пайдалануу боюнча мыйзам актыларынын жетик эместигинин жана маалыматтык жактан начардыгынын, кен изилдјјчі компаниялар менен жергиликтіі калк ортосунда карама-каршылыктар болуп аткандыгынын натыйжасында болууда. Аракеттеги ишканалар акыркы беш жылда кескин кыскарды.

Тоо-кен тармагыннын ЈЈС алкагында максаттары булар: (1) жагымдуу инвестициялык климатты тізіі; (2) мыйзам чыгаруу иштерин јркіндјтіі; (3) минералдык чийкизаттарды јндірііні 8-10 жыл ичинде эки эсе кјбјйтіі; (4) алыскы тоолуу райондордо кошумча жумуш орундарын уюштуруу; (5) бардык пайдалуу кендерден тішіп аткан пайданын кайда жумшалып аткандыгын айкын жолго коюу.

Стратегиянын максаттарын аткаруу ічін ишканалардын бир даарын приватташтырып, жањы жана кичи кен булактары боюнча маалыматтын ачык-айкындыгы камсыздалат. Жалпысынан ушул иш чараларына 540 миллион доллар сарпталмакчы.