Өмірбаяны ІІ. Негізгі бөлім "Эмиль немесе тәрбие туралы" еңбегі "Эмиль немесе тәрбие туралы"

І.Кіріспе

Жан-Жак Руссоның өмірбаяны

ІІ.Негізгі бөлім

"Эмиль немесе тәрбие туралы" еңбегі

"Эмиль немесе тәрбие туралы" романының бірінші кітабы

ІІІ.Қорытынды бөлім

"Эмиль немесе тәрбие туралы" романының екінші кітабы

1750 ж. бастап оның туындылары қоғамға қалыптасқан ережелерді сынағаны үшін халық арасында бірте-бірте танымалдыққа ие бола бастады. "Қоғамдық келісім туралы" Саяси трактатта және "Эмиль, немесе Тәрбие туралы" романда жазылған Руссо идеяларына байланысты Женева Руссо азаматтығынан айырды, ал париж парламенті Эмильге тыйым салды және философты түрмеге қамауға үкім етті. Философқа жасырынуға тура келді: ол Верденге, содан кейін Мотияға жүгірді. 1764-да Руссо Англияға кетіп, онда үш жыл тұрды. Руссо 1767 жылдың мамырында Францияға оралды, себебі оны Англияға шақырған Юммен ұрысты.

Парижге тек 1770 жылы ғана қайтып келді. Соңғы жылдары жеке өмір сүрді, өмір сүруге қаражат алу үшін ноталарды жазып, мемуарлар жазды. 1778 жылдың 2 шілдесінде Руссо Париж маңындағы Эрменонвиль жерінде қайтыс болды.

Руссо бірнеше еңбектер жазды: “Ғылымдар мен өнерлер туралы” (1750); “Адамдардың арасында теңсіздіктің пайда болуы және себептері туралы” (1754); “Жаңа Элоиза” (1761); “Қоғамдық шарт” (1762); “Эмиль, немесе тәрбие туралы” (1762) педагогикалық роман, бұл еңбектер оның есімін әлемге танытты. Негізгі идеясы: тәрбиенің табиғатқа сәйкестілігі, еркін тәрбиелеу; сонымен бірге тәрбиенің негізгі факторлары табиғат, адамдар және қоршаған заттар деп таныды. Ж. Ж. Руссо адам еңбек арқылы өмір сүреді, еңбексіз өмір жоқ деген ойдың да авторы.Жан-Жак Руссоның шығармаларын Париждің көшелері мен клубтарында оқыды. Руссо адамды адам қанау жоқ, барлық адамдар өз еңбегімен өмір сүретін, еркіндік, теңдік және достық үстемдік ететін қоғамдық құрылысты орнатуға ұмтылыс жасады. Бұл социалистік қоғам емес, бұл ұсақ жекеменшік иелерінің, жериелерінің және қолөнершілердің қоғамы болды. Руссо адамдарды табиғат аясына шақырды. Ол сол кездегі өркениетке жек көрушілікпен қарады, себебі оның игілігін пайдаланып отырған байлар, ауқатты адамдар екендігін жақсы түсінді. Ол адамдарды табиғатқа жақын болуға, қарапайым ауыл шаруашылығымен және қолөнермен айналысуға шақырды. Бұл жерде Руссоның шектеушілігі аңғарылды, мәдениеттің, техниканың прогрессивтік мәнін түсінбеді. “Эмиль, және тәрбие туралы” деп аталатын педагогикалық романында Руссо феодалдық қоғамның шырмауынан еркін жаңа адамды тәрбиелеудің жолдарын көрсетіп беруге талпынды. Бұл роман прогрессивті ортада ерекше қызығушылық танытты, ал реакциялық топтардың арасында, атап айтқанда чиновниктер мен діниелері – жеккөрушілікпен қарады. 1762 жылы париж парламенті романды өртеуге, ал оның авторын түрмеге қамауға шешім шығарды. Руссо Швейцарияға қашып кетуге мәжбүр болды. Бірақ онда да осындай жағдайға душар болды. Оның “Эмиль, және Тәрбие туралы”, “Қоғамдық шарт” еңбектерін өртеп жіберді. Швейцариядан кетуге мәжбүр болған Руссо іздеушілерден жасырынуға тура келді. Тек ғана 1770 жылы Парижге қайта оралуға мүмкіншілік алды. Ауру, қайыршылықтың күнін кешіп, 1778 жылы Париждің қасында қайтыс болды.

"Эмиль немесе тәрбие туралы" роман-трактаты Руссо-ның басты педагогикалық шығармасы болып табылады. Өзінің педагогикалық идеяларын білдіру үшін Руссо тәрбиеші жетім баланы тәрбиелеп, ата-анасының құқықтары мен міндеттерін өзіне алатын жағдайды жасады. Эмиль тәрбиеші ретінде оның көптеген күш-жігерінің толық жемісі.

Руссо тәрбиенің үш түрі және мұғалімнің үш түрі :Табиғат, Адамдар және заттар . Олардың барлығы адам тәрбиесіне қатысады: табиғат ішкі жағынан біздің тапсырмаларымыз бен органдарымызды дамытады, адамдар бұл дамуды пайдалануға көмектеседі, заттар бізге әсер етеді және тәжірибе береді. Табиғи тәрбие бізге байланысты емес, өз бетінше әрекет етеді. Пәндік тәрбие бізге байланысты.

Тәрбие – ұлы іс, ол құра алады еркін және бақытты адам. Табиғи адам – идеал Руссо – үйлесімді және бүтін, онда адам-азамат, өз Отанының патриоты сапасы жоғары дамыған. Ол эгоизмнен мүлдем бос. Мұндай адамның мысалы ретінде Руссо лакедемонянин Педарет әкеледі, ол үш жүз кеңес мүшесі болуға тілек білдірді және оған бас тартқанда, ол Спартада үш жүз адам болды, ол оған қарағанда жақсы.Руссо үшін тәрбиешінің рөлі балаларды оқыту және оларға жалғыз қолөнер – өмір беру болып табылады. Оның айтуынша, оның қолынан сот шенеунігі де, әскери те, дін қызметшісі де шығарылмайды.

Әрбір жас кезеңіне тәрбие мен оқытудың ерекше нысандары сәйкес келуі тиіс . Тәрбие еңбек сипатында болуы және оқушылардың дербестігі мен бастамаларын барынша дамытуға ықпал етуі тиіс. Интеллектуалдық тәрбиенің алдында тәрбиеленушілердің дене күші мен сезім мүшелерінің жаттығулары қатар болуы тиіс.

"Эмиль немесе тәрбие туралы" романының бірінші кітабында Жан-Жак Руссо Бала өмірінің бірінші кезеңі туралы айтады. Руссо былай дейді: "өсімдіктерге өңдеу арқылы, ал адамдарға тәрбиелеу арқылы көрініс береді". "Біз бәрінен айырылған бала туамыз – бізге көмек керек; біз ақыл-ойымыз керек. Туған кезде бізде жоқ және онсыз біз үлкендерге айнала алмаймыз, бізге тәрбиемен беріледі". Руссо тәрбиелеуде тек сезімге сүйенуге болмайды деп санайды, әйтпесе адам оның не қалайтынын білмейді.

"Өзіңе және әрдайым бір нәрсе болу үшін, сөйлейтіндей әрекет ету керек, қабылдауға тиісті шешімге әрдайым дайын болу керек, батыл қабылдау керек және оны үнемі ұстану керек".Бұл тарауда бала туғаннан кейін пеленкамен ұйықтауға болмайтыны айтылады, бала еркін жатуы тиіс. Руссо адамдарды шақырады: "дененің еркін дамуына мүмкіндік беріңіз, табиғатқа кедергі келтірмеңіз". Ол баланы шынықтыру керек деп санайды, балаға ешқандай дәрігерлер мен дәрі-дәрмектер қажет емес. Ең басты жау – гигиена. Бұл жаста қараңғыға, жалғыздыққа, бейтаныс заттарға үйрету қажет, бірақ балада ешқандай режим, тек табиғи қажеттілік болмауы керек. "Ас пен ұйықтың тым дәл таралуы әр уақыт аралығынан кейін басқа да қажет етеді: көп ұзамай тілек қажеттіліктен емес, әдеттен бола бастайды, немесе әдеттен, әдет табиғи қажеттіліктерге деген жаңа қажеттілікті бастайды – міне, осыны ескерту керек". Руссо-ның пікірінше, сөйлеуді жылдамдату, ынталандыру қажет емес.Сонымен, осы жаста балалардың физикалық дамуына ерекше көңіл бөлінеді, ал бас тәрбиешілер анасы мен әкесі.Бұл кітапта автор феодалдық қоғам – бұзылған қоғам, өйткені балаларды тәрбиелеумен тәрбиешілер де, ата-аналар зайырлы өмір салтын жүргізуді жалғастыруда.

Бұл қоғам жасырын, ал оның өзгеруі Руссо балаларды қайта тәрбиелеуде көреді, бұл ата-аналар өз балаларымен айналысуы тиіс. "Бірақ тек аналар өз балаларын тамақтандыра алсын, адамгершілік өз-өзіне айналсын, табиғи сезім барлық Жүректе оянсын, мемлекет қайтадан қоныстанады; бұл бірінші қадам – бұл бір қадам бәрін қайтадан біріктіреді. Қандай ғажап үй өмір – ең үздік антидот дурным нравам. Ол әке мен анасын бір-біріне аса қажет және қымбат етеді; ол олардың арасында ерлі-зайыптылықты берік байланыстырады. Отбасы жанданған және тірі болғанда, үй қамы әйелінің ең қымбат ісі және күйеуінің ең тәтті ойын-сауық. Осылайша, осы кемшіліктің бір түзетуі көп ұзамай жалпыға бірдей реформа нәтижесінде береді, және табиғат жақын арада өз құқығына ие болады. Тек қана әйелдер қайтадан аналар болсын – ал ер адамдар Жақын арада тағы да Әкелер мен күйеулерге айналады".

Егер әйел өзінің ана міндеттерін атқарғысы келсе және баланы өзі тамақтандырғысы келсе, онда қоғам оған және оның күйеуіне қарсы болады.Осы тарауда автор әкелер үш міндетті орындауы тиіс деп жазады, ол: "адамзатқа – адамға, қоғамға – қоғамдық адамдарға, мемлекетке – мемлекеттік азаматтарға". Егер қандай да бір себептермен міндеттердің бірі орындалмаса, онда адамның әкесі болуға құқығы жоқ.Бала үшін тәлімгер және дос болу үшін баланың тәрбиешісі болуға тиіс. Бала туғаннан бастап тәрбиеші болады.

Бұл тарауда автор Эмильдің тәрбиесіне алынатыны туралы айтылады – бұл тамаша бала, сондай – ақ автор-тамаша тәлімгер. Эмиль-жетім, сондықтан барлық құқықтар мен міндеттерді тәлімгер орындайды. Мұндай бастапқы нүкте Руссо өзінің педагогикалық жүйесінің әрекетін көрсету үшін береді.

Эмиль ата – анасын оқуға тиіс, бірақ тыңдау-бір тәлімгер. Жан-Жак әлсіз баланы тәрбиелеуді қолға алмайтыны туралы жазады, өйткені әлсіз дене жан-тәнін босаңсытады. Ол: қалыс қалу және еңбек, өйткені еңбек тәбетті ушықтырады, ал қалыс қалу оны теріс пайдалануға кедергі келтіреді. Бала сау болу үшін, сондай-ақ температураның тұрақты және баяу төмендеуімен жиі жуу қажет, ал жақсы дамуы үшін, бала тугоны жеуге болмайды, оның қозғалыс еркіндігі болуы тиіс.Сәбилер кезінде балалардың танымдық процестерін дамыту, заттарды ажырату, бірнеше заттардың бірін таңдау маңызды.Бірінші кітапта Руссо осы жаста балаларға оларға не қажет екенін түсіндіруге үйрету керек екенін айтады Және ол тыныш болған кезде балаға көмектесу керек. Балаға қысып, оның талаптарын орындауға болмайды, әйтпесе ол кішкентай тиран болады.Тістерді кесуді жеңілдету үшін баланы шайнауға үйрету керек, оған нан және т. б.Сонымен, Руссо бірінші кітабында салауатты толыққанды баланы қалай өсіру туралы практикалық кеңестер береді,ең бастысы-қозғалыс еркіндігі, Балаға мейірімді қарым-қатынас, танымдық үдерістерді дамыту, балалардың физикалық дамуы және сөйлеудің қалыптасуының басталуы.Сәбидің артында бала өмірінің екінші кезеңі бар. 2 жастан 12 жасқа дейінгі балалар Руссо "сана" деп атайды.

«Эмиль немесе тәрбие туралы» бүкіл екінші кітабы баланың екінші кезеңіне арналған. Бұл кезеңде балаға ештеңе тыйым салуға болмайды, жазалауға болмайды, ашулануға болмайды, бірақ, " Эмильді табиғи салдарлар принципі бойынша тәрбиелей отырып, Эмильді бас бостандығынан айырып жазалайды, яғни терезені сындырып-салқындата отырып, орындықты сындыра-еденде отыр, қасықты сындыра-қолыңызбен. Бұл жаста мысал ретінде тәрбиелеуші үлкен рөл атқарады, сондықтан оған баланы тәрбиелеуде сүйену қажет.

Бала жүре бастайды, бірақ әлі күнге дейін баланың денсаулығын нығайтумен шұғылдану керек, оны әңгімелер мен ертегілерді жаттауға мәжбүр етпеу керек, бала әлі де ойлай алмайды. Баланы 12 жасқа дейін үйретудің қажеті жоқ. Бәрін өлшейді, взвешивает, деп санайды, салыстырады өзі келгенде сезеді, бұл мұқтаждық. 12 жыл кітап білу емес еді. Бірінші және жалғыз кітап "Робинзон Крузо" болуы керек, оның кейіпкері, бейберекет аралына түсіп, өзінің қарапайым өміріне қажетті барлық нәрселерді жинаған. Баланың адамгершілік түсініктері жоқ, бірақ мысал маңызды.Алайда, 12 жасқа дейінгі бала меншік идеясын меңгере алады. Эмиль Гобер садовник гобер учаскесіндегі жерді, гобер өзіне қауын отырғызатын жерде қоршағысы келеді. Эмир мен Гобер арасында болған қақтығыстан бала "меншік идеясы, әрине, еңбек арқылы бірінші иелену өнегесіне айналады" деп таниды. Осылайша, Руссо осы жастағы балаларда оқшауландырылған ұғымдарды қалыптастыру мүмкін еместігі туралы өзінің негізгі ережелеріне қайшы келеді, меншік идеясы баланы түсінуге әбден қол жетімді деп санайды.Бұл жаста баланы еркіне қарсы айналысуға мәжбүрлеуге болмайды, ал оның сезімдерін жаттықтыру керек: көру, сурет салу, белгілі бір объектілерді өлшеу, көз өлшегіштің дамуы; есту-ән айту және Музыка; сезу-қол астына түсетін денелерді тану.

2-ден 12 жасқа дейінгі жастағы баланы жарақаттардан үнемі қорғауға болмайды,бірақ ол ауырсынуды тануы қажет. Руссоның пікірінше, бала үйренуі тиіс алғашқы нәрсе, және бұл қабілет ең көп қажет болады, сондықтан Эмиль табиғи жағдайда тәрбиелейді, ол оны шабындыққа әкеледі, онда бала жүгіреді, секіреді, құлайды, бірақ тез тұрып, ойнауды жалғастырады.

Өзінің романында Руссо баланың өмірін төрт кезеңге бөліп береді :

1-туғаннан екі жасқа дейін . Бұл дене тәрбиесі кезеңі. Бала тәрбиешілері анасы мен әкесі.

2 кезең – 2-ден 12 жасқа дейінгі балалар;

3 кезең – 12 жастан 15 жасқа дейінгі жас;

4 кезең – 15-18 жас аралығындағы жасөспірімдер.

Ескі тәрбие жүйесін сынау тұтас алғанда феодалдық қоғамды және оның тәрбие жүйесін Руссо тәрбиеленушілерді дұрыс дамытуға кедергі келтіретін, зиян екендігін атап өтті. Ол бұл жүйе шәкірттерді пайдалы білімдермен және ептіліктермен қаруландыра алмайды, олардың ақыл-ой күштері мен қабілеттіктерінің дамуына көмектесе алмайды, керісінше, балалардың жеке басын басып-жаншудың құрғақ жаттау мен басқа да тәсілдері арқылы олардың дамуын тежеп отырады деп тұжырымдады. Бұл жүйе баланы тәрбиелейді, цирктегі аттар сияқты үйретеді деп қатты сынға алды. Руссо бұл жүйені сынай отырып, феодалдық тәрбие жүйесіне қатты соққы берді. Жаңа қалыптасып келе жатқан буржуазия табын жаңа адамды тәрбиелеу туралы феодалдық қоғамға қарсы күресінде ерекше роль атқарды. Руссо әрбір балада табиғатынан жағымды нышандар берілетіндігін атап көрсетті. “Табиғи тәрбие” Руссоның теориясы бойынша, тәрбиеші баланың жеке басын терең құрметтеудің және табиғи жас ерекшеліктерін ескеру негізінде өзінің негізгі міндеті балада нышандары мен қабілеттіктерінің дұрыс дамуы үшін жағдай жасау және оны бұзылған ортаның ықпалынан сақтау болып табылады. Руссо тәрбиені психологиялық негіздеуге ерекше мән берді. Ол баланың жас кезең ерекшеліктерін терең түсінді.“Табиғи тәрбие” беру теориясы бойынша, баланы ерікті іс-әрекетте, еңбекте, жеке тәжірибенің негізінде, табиғатты және қоршаған өмірді тану жолымен, жаттығулар мен барлық сезім органдарының үрдісінде тәрбиелеу қажет. Осыдан келіп, мынадай талаптар қойылды: тәрбие үрдісінде неғұрлым аз сөйлеу мен аз моральдық үгіттеу және солғұрлым көп бақылау, жаттығу және тәжірибе. Тәрбиенің нәтижелілігін қамтамасыз ететін негізгі шарттарға Руссо төмендегілерді жатқызды: тәрбиенің тәрбиеленушіге сүйіспеншілігі, оның шығармашылық белсенділігін және еркіндікке және өз бетімен әрекетке ұмтылуды мадақтау; тәрбиенің педагогикалық шеберлігінің жоғары деңгейде болу мүмкіндігі.Руссо “табиғи және еркін тәрбиеге” ерекше мән берді. Руссоның айтуы бойынша, балалар табиғи, табиғатқа сәйкес тәрбиеленуі тиіс. Оның себебі тәрбие жұмысында баланың табиғатына сәйкес оның жас ерекшелігін ескеру. Оның түсіндіруінше тәрбие үш түрлі қайнар көзден нәр алады дейді: табиғаттан, қоршаған адамдардан және қоршаған заттардан. Руссо табиғи тәрбиелік тікелей байланысты еркін тәрбиені қатар қойды. Адамның табиғи құқының біріншісі - еркіндік, сондықтан да ол еркін тәрбиеге ерекше мән берді.Француз философы Жан - Жак Руссо өзінің әйгілі «Еркін тәрбие» теориясында: « Баланы еркін тәрбиелеу керек, оған қыысым көрсетпей, болмысындағы табиғи қабілеттерін дамытуға жағдай жасау керек» , - деген. Бұл қағиданы жүзеге асыру үшін тәрбиелеушілер мынадай ережелерді есте сақтайды. v Баланың жас ерекшелігін ескеру; v Баланың дара және жыныстық ерекшеліктерін ескеру; v Баланың бойында ашық байқалған қабілеттерін ескеру.

Тәрбиеленушінің жас ерекшеліктерін ескере отырып, Жан. Жак Руссо балалардың жас ерекшеліктерін төмендегідей кезеңдерге бөлді: Бірінші кезең – туғаннан бастап, екі жасқа дейінгі кезең (балалық кезең); екінші кезең – екі жастан он екі жасқа дейінгі (баланың сыртқы сезімдеріні ң дамуы) кезең; үшінші кезең – он екі жастан он бес жасқа дейінгі (ақыл - ой және еңбек тәрбиесі) кезең; төртінші кезең – он бес жастан ересектік жасқа дейінгі (адамгерш ілік, ізгі қасиеттер дің дамуы) кезең.

Бірінші кезеңде, екінші кезеңде Руссо баланың дене тәрбиесіне ерекше мән берді. Бұл кезеңде, оның пікірі бойынша, баланы қоршаған заттармен таныстыру қажеттігіне тоқталды. Мейлі бала заттарды ұстап қарасын, ойыншықтарды мейлі қаратсын, сындырсын деген болатын-ды Руссо. Осылай ол көруді, сипай сезумен байланыстырудың алғашқы дағдыларын меңгереді және кеңістікті елестете алады. Руссоның айтуынша, бала әлі де ойлауға және дерексіз ұғымдарды меңгеруге қабілетсіз, сондықтан да балаларға әртүрлі үгіт насихат айту және мәтіндерді жаттауға зорлаудың қажеттілігі жоқ. Ол балаларға кітап беруді ұсынбайды, оның түсіндіруінше, олар үшін ең жақсы кітап қоршаған табиғат болып табылады. Бұл кезеңде дене тәрбиесін жалғастыру, денсаулығын нығайту, әсіресе баланың сыртқы сезімдерін дамыту қажет. Әсіресе, көру, сипай сезу органдарын дамыту, демек балаға қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды бақылауға, өлшеуге, салыстыруға, санауға жан-жақты мүмкіншіліктер беру. Сезім органдарын дамыту ақыл-ой дамуының негізгі алғышарттары. Сондықтан да балаға еркіндік беру керек. Руссо былай деп жазды: “Мейлі ол жүгірсін, секірсін, мейлі ол ойнасын, әрекет етсін, әруақытта да үздіксіз қозғалыста болады”.

Үшінші кезең де, төртінші кезең де Руссоның сипаттауынша, ақыл-ой және еңбек тәрбиесінің кезеңі болып табылады. 12 жасқа келгенде бала дене жағынан жеткілікті жетілген және еңбекке қабілетті, өзінің сыртқы сезім органдарының көмегімен қоршаған дүниедегі негізгі заттар мен құбылыстарды тез бағдарлай және қабылдай алады. Ал жағырафиядан, астрономиядан және табиғаттанудан білімдерді түсіну және меңгеру қабілеттілігін толық іске асырады. Руссоның айтуынша, бала дамуының бұл кезеңінде ақыл-ой тәрбиесі осы үш пән бойынша білімдерді меңгерумен шектелуі тиіс. Үшінші кезеңді Руссо еңбек тәрбиесіне ерекше көңіл бөлді. Еңбек тәрбиесінің негізгі құралы, Руссоның айтуынша, тәрбиеленушінің еңбек үрдісіне тікелей қатынасы болып табылады. Руссо адамгершілік тәрбиесінің кезеңі деп атады. Бұл дегеніміз; бұл кезеңде тәрбиеленуші адамгершілік ұғымдарды қабылдауға қабілетті болып табылады. Руссо тәрбиенің алдына үш міндеттерді қояды: 1) жақсы сезімдерді тәрбиелеу, немесе, басқаша айтқанда, “жүрек тәрбиесі”; 2) жағымды пікірлерді тәрбиелеу; 3) жағымды ерікті тәрбиелеу. Осы міндеттерді шешу, Руссоның пікірінше, моральдық тұжырымдаулармен және ақыл айтумен ғана емес, басқа жолдармен: жағымды үлгілермен, жағымды істерді орындаумен және ұлы адамдардың ғұмырнамасын оқып-үйрету арқылы нәтижелерге қол жеткізуге болады.

Руссоның балаларды жас кезеңдерге бөлуі Я. А. Коменскийдің жас кезеңдерімен салыстырғанда бір қадам ілгері басқандық байқалады. Алғаш рет Руссо баланың дамуының ішкі заңдылықтарын анықтауға әрекет жасады, бірақ ол баланың белгілі кезеңдерінің ерекшеліктерін терең зерттеумен айналыса алмады. Руссоның әйел тәрбиесі туралы ойлары (Эмильдің болашақ зайыбы) оның әйел табиғаты туралы көзқарастарымен анықталды. Руссоның көзқарасынша, оның мәні ана болу, шаруашылықты жүргізе білу жанұяда жағдай жасау білу, жолдасына ұнай білу, пайдалы болу. Сондықтан да қыз баланың табиғи тәрбиесі, Руссоның айтуынша, ер баланың тәрбиесінен түбірімен ерекше болуы керек. Қыз балаға тән қасиет тәуелді болу, басқаның көзқарасын меңгеруге даяр болу. Әйел адам лені сау және мықты бала тууға жаратылған, сондықтан да табиғи сұлулықты және әдемілікті меңгерген болуы керек, демек, оларға білім берудің қажеті жоқ деген болатын-ды. Руссо Эмильдің болашақ зайыбына білім беруді шектей отырып, балалық жастан бастап, олардры дінге үйрету керек деген пікірді айтты.

Руссоның педагогикалық теориясының кейбір қарама-қайшылықтары мен қате тұжырымдарына қарамастан оның педагогикалық мұрасының тарихи прогрессивтік мәні ерекше және кейінгі педагогикалық ой-пікірдің дамуына үлкен әсер етті. Руссо баланың жеке басын басып-жаншитын өмірі өтіп бара жатқан феодалдық тәрбие жүйесін қатты сынға алды: білім беру саласындағы таптық шектеушілік, сөздік оқыту, догматизм мен құрғақ жаттау, таяқ тәртібі, дене жазалауы. Өз кезіндегі алдыңғы қатарлы адамдардың көзқарасын білдіре отырып, ол адамды феодалдық қанаудан құтқару, балалардың құқын қорғау мәселелерін қоя білді. Руссо балаға сүйіспеншілікпен қарауға, оның жас және дара ерекшеліктерін зерттей білуге, оның қажеттіліктерімен есептесуге шақырды. Руссо оқушылардың белсенділігін арттыруға, ойлау ерекшеліктерін, қабілеттіліктерімен өзбетімен жұмыс істеуін дамытуға ерекше мән берді. Ұлы гуманист ретінде Руссо адамдарды сүюге, балаларды құрметтеуге үгіттеді. Ол балалардың сезім органдарын тәрбиелеу, олардың бақылампаздығын дамыту қажеттігін ерекше атап көрсетті.

1. Верцман, И.Е. Жан-Жак Руссо/ И. Верцман. - Москва: Художественная литература, 1976. - 308с