«Өнеркәсіп статистикасы»

ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ЭКОНОМИКА МАМАНДЫҒЫ БОЙЫНША ОҚИТЫН

ОҚУ- ӘДІСТЕМЕЛІК МАТЕРИАЛДАР

Семей 2013

салыстыруы.

1. 
   ДӘРІСТІК МАТЕРИАЛ
   

1. Өнеркәсіп статистиканың пәні, міндеттері және әдістері.

2. Кәсіпорын саласы, статистиканың зерттеу объектісі ретінде

1. 
   Өнеркәсіп статистиканың пәні, міндеттері және әдістері
   

Өндіріс статистикасы-теориялық тұрғыдан қарағанда ұдайы өндіріс процесінің экономикалық-математикалық үлгісі болып саналады.

Бұл үлгіде өнімді өндіру,бөлу,тұтыну,қор жинау арасындағы байланыс толық қамтылып көрсетіледі,сондықтан өндіріс статистикасы экономика салаларының арасындағы байланысты талдауға,негізгі экономикалық пропорцияларды айқындауға,баға белгілеуді ерекшеліктерді зерттеуге мүмкіндік береді.

Өндіріс статистикасы ұлттық шоттар жүйесінің өндіріс,табыстың пайда болуы,тауарлар мен қызметтер сияқты шоттарын қамтиды және осы жүйенің әдістемесі бойынша үш бөліктері тұрады.Бұл бөліктерді квадрант деп атайды.

Өндіріс статистикасы жалпы үлгісі төмендегідей:

1 квадрант салалар арасындағы байланысты сипаттайды,аралық тұтыну шығындарын қамтып көрсетеді.

2 квадрантта жалпы ішкі өнімнің ақырғы пайдалуы,ал

3 квадрантта жалпы қосылған құнның элементтері көрсетеді.

1 квадранттағы жолдарда да,бағандарда да экономика салалары жазылады.
Аралық тұтыну (1 квадрант) Ақырғы Пайдалану (2 квадрант)

Жалпы қосылған құн (3 квадрант)

2 квадрантта жолдар тұтынушы салаларды,ал бағандар ақырғы пайдалану категорияларын,яғни ақырғы тұтыну шығындарын,жалпы қор жинауды,экспорт пен импорт сальдосын көрсетеді.

3 квадрантта жалпы ішкі өнімнің құндық құрылымы көрсетеді. Бұл квадраттың бағандары өндіруші салаларға,сәйкес келеді.

Ал жолдар жалпы қосылған құнның құрамдас бөліктеріне (еңбекақы,жалпы пайда немесе жалпы аралас табыс,өндіріске салынатын таза салық ) сәйкес келеді.

Егер салааралық баланстың мәліметтерін тігінен қарастыра,онда бағандарда жекеленген салалардың шығарған өнімдерін өнімдерінің құндық құрылымы көрсетіледі,яғни әр саланың шығарған өнімі аралық тұтыну және жалпы қосылған құн көрсеткіштерінің қосындысына тең болады.

Ал баланс мәліметтерін көлденеңінен қарастырса,онда жолдарда өнімнің натуралды-заттық құқрамы көрсетіледі,яғни мұндай жағдайда шығарылған өнім аралық тұтыну мен ақырғы пайдалану көрсеткіштеріне тең болады. Салааралық баланстың түрлерін әр түрлі факторларға байланысты анықтайды.

Динамикалық өндіріс дамуының бірнеше жылғы өндіріс процестері қарастырылады және бір жылдың нәтижесі келесі бір жылдың нәтижесімен салыстырылады.

Өндіріс статистикасы ақырғы пайдалану көрсеткіштерінің құрамына күрделі қаржы бөлу де болады.

Статистика қоғамдық құбылыстардың , процестің , өзгерістің көлемін , шамасын, деңгейін есептеу-санақ мәселелерін , өркендеп-дамудың қарқынын зерттейді . Мысалы , жұмысшылардың жалпы санын, орналасу дәрежесін , кәсібі мен шаруашылық түрін зерттейді және т.б.

Белгілі бір аумақтағы өндірілген өнімді , ұлттық табыс мөлшері , оның тұтынуға сақталған қорын , тасымалданған жүктің мөлшері мен санын тағы сол сияқты қоғамдық құбылыстардың сипатын анықтайды .

Өнеркәсіп орнын дамыту мүмкіндігіне және ондағы еңбеккерлердің санына қарай жалақы қорына пайдаланылатын қаржы көлемін саралайды .

Ғылыми-техникалықпен табиғи жағдаймен қатар жетілдірілген ғылыми-техникалық өндірістің тигізетін әсері белгілі . Агротехникалық шараны уақытында жүргізуімен жердің құнарлылығы және қолайлы ауа райы дақыл түсімділігін арттырады . Тиісті экологиялық норманы сақтамаған өнеркәсіп табиғатқа , қоршаған ортаға орасан зор зиян тигізеді Мәселен , өнеркәсіптен бөлінген дұрыс тазартылмаған улы қалдық ауаны , суды былғайды . Мұның әсері өсімдік әлеміне , жан-жануар дүниесіне өте үлкен зиян келтіреді . Осылайша статистиканың бір саласы құбылыстың шамасын , олардың тепе-теңдік қатынасын және өзгеру заңдылығын зерттейді .

Қоғамдық өзгерістің табиғи және техникалық дамуын және ғылым мен техниканың жетілуінің қоғамдық өзгеріске қаншалықты ықпалы бар екенін анықтайды .

Бұл жиынтықтардағы өзгерістердің бағытын , заңдылығын анықтау үшін оның көптеген бірліктерін немесе ғылыми қағида бойынша іріктеліп алынған өкілдерін зерттеуге қатыстыру керек .

Айта кететін жағдай , кездейсоқтық әдіспен өте аз бірліктері талданса , одан алынған көрсеткіш даму заңдылығын қатынасын дәлме-дәл көретпеуі мүмкін . Қорыта айтсақ , құбылыс жиынтығының тән тұжырым жасауға болмайды .

Статистикалық зерттеу құбылыс иесінің барынша көп бірліктерімен айналысады. Сонда ғана құбылыс иесі бірліктерінің көбіне тән нышанды қасиетті тауып , заңдылықты анықтауға болады.

Халықтың ұдай дамуын , экономиканың нарықтық дәуіріндегі өзгерісін зерттейтін статистиканың ықтималды ілімге негізделген бөліктері де кең пайдаланып , өрісін кеңейтті .

Ықтималды ілім қағидасын сүйенген статистиканың күрделі әдістері әлеуметтік-экономикалық тәжірибенің өзгерістерін зерттеуде кең қолданылады . Әсіресе халықтың әл-ауқатын , күнкөрісін , айлық табысын , тауардың сапасын , қауіпсіздендіру ісін зерттеуде статистика үлкен рөль атқарады.

Қазірде жалпы статистикалық әдістің пайдаланылмайтын жері жоқ. Қауіпсіздендіру ісінде бәсекенің мөлшерін қаржылық , іскерлік тәуекелдіктің дәрежесін және сауда ісін болжамдауда кеңінен қолданылады . Сонымен қатар , статистикалық күрделі әдіс биологияда психологияда , денсаулық сақтау , спорт саласында да пайдаланады.

Өнеркәсіп статистика сапалы анықталған жалпы өнеркәсіп құбылыстарды сандық және сапалық жағынан зерттейді, олардың пропорцияларын, өндірісте және экономикадағы, әлеуметтік сферадағы даму заңдылықтарын көрсетеді.

Өнеркәсіп статистика жалпы өнеркәсіп - экономикалық статистикалық зерттеуді ұйымдастырып, алғашқы сатысында келесі функциялар орындалады:

- бастапқы кәсіпорындарды, категорияларды қалыптастырады, олардың зерттеу міндеттерін анықтайды;

- көрсеткіштердің жүйесін және көрсеткіштердің есептеу методологиясын құрайды;

- алғашқы ақпараттарды жинауға жаппай бақылау ұйымдастыру барлық кәсіпорындарды, санақ парағы формасы түрінде, барлық кәсіпорындарды бухгалтерлік және статистикалық есеп беру формасы түрінде есептеу жолымен жаппай емес бақылау ұйымдастыру жолымен жүргізіледі.

Статистикалық зерттеудің екінші сатысында ақпараттардың жинақталуы және

топтастырылуы жиналған барлық фактілерді бөлу және біріктіру жолымен реттеліп, қорытындыланады және бірдей ұқсас белгілері бойынша бір топқа біріктіріледі. Көрсеткіштер сомасы топтар бойынша және барлық жиынтық бойынша есептеледі. Статистика топтастыру әдісінің көмегімен топтарды, кіші топтарды басты, мәнді белгілері бойынша зерттейді. Мысалы, Қазақстан халқының жан басына шаққандағы орташа табысының мөлшері және жан басына шаққандағы орташа салымдар бойынша топтастырылуы халықтың өмір сүру деңгейін көрсетеді.

Статисткалық жұмыстың үшінші сатысында кеңейтілген ұдайы өндірістің заңдылықтары анықталады, кәсіпорындардың, саладардың, секторлардың және еліміздің тұтас экономикасындағы экономикалық іс-әрекет нәтижелеріне факторлардың ықпалы бағаланады. Қайта өндірудің барлық жақтарының байланысы және тәуекелділік үшін жалпылама көрсеткіштер әдісі қолданылады: қатысты, орташа шамалар, вариация белгілернің көрсеткіштері, динамаика құбылыстары индекстерінің корреляциясын есептеу, детерминация есебі, баланстық, теориялық- ықтималдық әдістері, статистикалық кестелер, графиктер әдістері.

Өнеркәсіп статистика әлеуметтік экономикалық статистикамен байланысады. Олар жеке экономикалық салаларды, бөлімдерді (мысалы, демография) немесе категорияларды (мысалы, бағаларды) зерттейді және макроэкономикалық көрсеткіштерді (еңбек ресурстары, жалпы ішкі өнім және басқалар) есептеу үшін мәліметтерді жинайды.

Өнеркәсіп статистика бухгалтерлік есеп пен статистика бойынша халықаралық стандартқа, Ұлттық Шоттар Жүйесінің методологиясына негізделеді. Халықаралық практикада Біріккен Ұлттар Ұйымының Ұлттық Шоттар Жүйесі, яғни нарықтық экономиканың макростатистикалық моделі пайдаланылады.

Қазақстанда ұлттық экономиканың ерекшелігі ескеріле отырып, Ұлттық Шоттар Жүйесінің статистика тәжірибесіне енгізілуі статистикалық ақпараттарға деген қажеттілікті қанағаттандыруға және халықаралық деңгейдегі макроэкономикалық көрсеткіштердің салыстырмалылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Статистика заңдылықтары оның көрсеткіштерімен анықталады. Статистикалық көрсеткіш – бұл барлық өнеркәсіп категорияның нақты орны мен уақыты шартындағы сандық өлшемі, яғни өнеркәсіп статистикалық көрсеткіштердің қалыптасу жүйесін кері зерттейді. Әлеуметтік- экономикалық статистиканың көрсеткіштер жүйесінің құрамы:

1. Өнім, еңбек туралы көрсеткіштер

2. Еңбек өнімділігі көрсеткіштері

3. Негізгі капитал статистикасы

4. Құрал жабдықтар және техникалық прогресс статистикасы

5. Айналым капиталының және құралдарының статистикасы

6. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің статистикасы

Өнеркәсіп статистиканың негізгі міндеттері:

- Статистикалық көрсеткіштер жүйесін жетілдіру, ғылыми зерттеу және әзірлеу;

- Қазақстан Респуликасының - өнеркәсіп статистиканың экономикалық жағдайы туралы мәліметтерді жинау және жан-жақты көрсету;

- мемлекеттік және аймақтық деңгейлерде талдау жасау үшін және басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін сапалы және ақиқат мәліметтермен барлық респонденттерді уақытылы қамтамасыз ету;

- ұлттық байлықтың резервтерін анықтау үшін, жұмыссыздықтың және жұмыс істейтін халықты толық пайдаланбаудың әсерінен пайда болған өнім шығынын есептеу үшін статистикалық әдістерді қолдану және жетілдіру;

- арнайы ұйымдастырылған бақылауларды ішінара бақылауда, әсіресе Қазақстанда еңбек өнімділігінің деңгейін өлшегенде, әлеуметтік статистиканы зерттегенде қолдану;

- барлық деңгейдегі өнеркәсіптің үйлесімділігіне және теңгерімділігіне статистикалық баға беру;

- өнеркәсіп бойынша салааралық балансты, қаржылық талдау және макродеңгейдегі басқа да баланстарды құру және әзірлеу;

- бизнес тәуекелдігін бағалау үшін өнеркәсіп құбылыстардың себепті- нәтижелік байланыстарын үлгілеу және келешекке болжам жасау;

- статистикалық есеп беру формаларын жетілдіру;

-статистикалық талдау жасауда статистикалық-экономикалық әдістерді қолдану.

2. 
   Кәсіпорын саласы, статистиканың зерттеу объектісі ретінде
   

Халықаралық стандартты салалық сыныптамаға (ХССС) сәйкес барлық еңбекті қызмет түрлері өнімнің өндіруіне қарай салаға топтастырылған. Нарықтық немесе нарықтық емес өндіріске қарамастан, өндірістік қызметтің бір түрімен айналысатын, кәсіпорынды салалар бойынша топтастыру саланы кәсіпорын немесе олардың бөлімшелерінің жиынтығы ретінде сипаттайды.

Кәсіпорын өндірісінің бірлік қызметі келесідей бөлінеді:

• 
  негізгі;
  
• 
  жанама;
  
• 
  көмекші.
  

Жанама қызмет – басқа салалардың өнім өндірісі.

Көмекші қызмет – кәсіпорын шекарасында аралық тұтынуға арналған және жеке есепке алу жатпайтын өнім.

Зерттеу объектілері өндірісітк-шаруашылық қызметті жүзеге асыратын, салаға кіретін, шаруашылық ету субъектілері – кәсіпорындар болып табылады. Мысалы, D – түсіммен, өнеркәсіптік және ауыл шаруашылықтағы шикізатты дайындау және өңдеу байланысты процесстерді қосатын өңдеуші өнеркәсіп.

Кәсіпорын еңбекті ұжымды пайдалану негізінде мүлікті өндіретін және өнімді өткізетін, жұмыстарды орындайтын және қызметтерді атқаратын заңды тұлға құқықтарын иелейтін дербестік шаруашылық бірлік болып табылады. Кәсіпорын өз құрамында заңды тұлғалар жоқ.

Заңды тұлғалардың негізгі белгілері:

• 
  басқа заңды және жеке тұлғалармен шаруашылық қатынасқа түсу құқығы;
  
• 
  толық мүліктік жауапкершілік;
  
• 
  өзінің мүліктік мүдделерін қорғау құқығы;
  
• 
  нақты қызмет түрлеріне тіркеу куәлігінің болуы;
  
• 
  кәсіпорын жарғысының болуы болып табылады.
  

Кәсіпорын қызметінің негізгі мақсаты пайда алу болып табылады. Қандай өнімді және қандай бағамен алуды тұтынушы шешеді, сондықтан кәсіпорын өзінің мақсатында жету үшін белгілі бір қиындықтармен кездеседі. Нарықтық экономикаға көшу кәсіпорыннан өндірістің тиімділігін көтеруін, өнімнің бәсекеге қабілеттігін, өзінің қызметінің масштабының үлкеюін қажет етеді, ал бұл шаралар алынған таза пайда есебінен үлкейген алғашқы капиталдың өсуін талап етеді.