Орындаған: Ғылыми жетекшісі: г.ғ. к., Тоқбергенова А. Шымкент 2006 Мазмұны беттер

Кіріспе...........................................................................................................................3

Қорытынды.................................................................................................................53

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ..........................................................55

КІРІСПЕ

Өнеркәсiптiң дамуы, қалалардың, жолдардың, гидротехникалық құрылыстардың салынуы жердiң беткi қабатын бұзып, табиғи ландшафтардың өзгеруiне алып келедi. Өзгерген жерлер шаруашылық жағынан төмен бағаланып, қоршаған ортаны токсиндiк заттармен ластап, адам өмiрiнiң санитарлық-гигиеналық жағдайын төмендетедi.

Жер қорының құрылымдық және сапалық жағдайының өзгерiсiн қарастыра отырып байқайтынымыз, олардың, әсіресе ауылшаруашылық мақсатындағы жерлердiң даму бағыты негативтi сипатта екендiгiн көре аламыз. Мұндай жағымсыз процестер жердiң ресурстық потенциалының қысқаруына, оның нәтижесiнде ауылшаруашылық өнiмдерiнiң төмендеуiне алып келiп, мемлекеттiң ұлттық қауiпсiздiгiне қауiп тудырады. Бұл процестi тез арада тоқтатудың ең негiзгi жолы жердi тиiмдi пайдалану. Әсiресе бұл қазіргi шаруашылық жағдайында, яғни, өнеркәсiптiк ресурстардың жетiспеушiлiгi мен топырақтың өнiмдiлiгi төмендеген уақытта маңызды.

Шаруашылықтың және жердi пайдаланудың экономикалық механизмiнiң жоқтығы жер ресурстарының тапшылығы мен деградациясына алып келедi. Осыған байланысты жердi пайдаланудың ақысыз түрiнен ақылы түрiне өту, жер ресурстарын тиiмдi пайдаланудың экономикалық негiзi жасалды.

Қорыта айтқанда, жер өндiрiс қорының көзi, әрi өндiрiстi орналастыру ортасы ретiнде өндiрiстiң барлық саласына қатысты. Өндiрiстiң даму қарқыны артқан сайын жер байлығын, жер қорын пайдалану мөлшерi де өсiп келедi. Соған байланысты, жер ресурсының тиiмдi қорының сапасының төмендеуi қоғамның өндiрiске жұмсалатын шығынының артуына керi әсер етуде. Жер қоры сапасының төмендеуiнен туындайтын өндiрiс тиiмдiлiгiне керi әсердi ғылыми техникалық жетiстiктер нәтижесi де жоя алмай отыр.

Сондықтан жер қорын үнемдi, тиiмдi пайдалану кезек күттiрмей шешiмiн табуы тиiс мәселеге айналып отыр. Оны шешу үшiн жердi тиiмдi пайдаланудың қазіргi экономикалық механизмге сай жаңа экономикалық жағдайларды ұйымдастыру керек және осындай комплекстi жолдардың iшiнен ең тиiмдiсiн, ең қолайлысын, нақтысын таңдап алуымыз керек.

Мiне, осының бәрi жұмыстың тақырыбын, мақсатын, мiндетiн айқындап бердi.

Жерге қатысты экономикалық мәселелердi көптеген авторлар зерттедi. Олардың iшiнде шетел және отандық ғалымдар: Б.Ж.Абдраимов, Т.В.Абраменко, В.В.Акимов, И.Г.Архипов, Т.М.Аршидинов, Ж.Н.Балғабаева, В.И.Беленький, К.М.Белiшбаев, М.А.Индельман, Б.Д.Даулетбаков, А.Н.Дебердеев, З.Д.Дюсембеков, В.В.Забусова, И.А.Ильин, Т.А.Калиев, С.Ж.Қасымов, М.Б.Кенжегузин, Н.Н.Комов, В.А.Крохмаль, О.Б.Леппкел, Я.Я.Мауль, В.В.Милосердов, Л.С.Николенко, Р.К.Ниязбекова, Т.А.Орузбаев, Л.О.Оспанов, Л.И.Подольский, Ж.А.Прокофьева, А.И.Сабидова, Ж.Т.Сейфуллин, М.Д.Спектр, Е.С.Строев, С.А.Ткачук, М.С.Тонкопий, Е.М.Упушев, А.В.Чаянов және тағы басқалар.

Қазіргi таңда жердi пайдалануда нарықтық қатынастарға өту жер кадастрының жүргiзiлуi, жердi экологиялық қорғау, жердi тиiмдi пайдалану, бағалауда жаңа әдiстердi қарастыру және тағы да басқа көптеген өзектi мәселелер туындап отыр.

Жұмыстың мақсаты мен міндеті;

-Жердi тиiмдi пайдаланудың теориялық негiздерiн жасау.

Алға қойылған мақсат келесi мiндеттердi айқындады:

• 
  жер ресурстарын тиiмдi пайдалану мен қорғаудың факторы мен шарттарын айқындау;
  
• 
  Оңтүстік Қазақстан облысының жерiн пайдаланылу деңгейiне талдау жасау;
  
• 
  жер ресурстарын тиiмдi пайдалану мен қорғаудың негізгі тенденцияларын айқындау.
  

Оңтүстік Қазақстан ежелгi кезден қолайлы географиялық аймақ саналған. Бұл территориядан Батыс пен Шығысты – Жерорта теңiзi елдерiмен Азияны, Қытай, Монғолияны жалғастыратын маңызды керуен жолдары өткен. Оңтүстік Қазақстанның таулы аудандарынан өткен осы жолдар тарихта “Ұлы Жiбек жолы” атымен белгiлi. Сырдария өзенi жағалауынан өтетiн Орта Азия арқылы Үндiстанға, Хазарияға, кейiнiрек – Алтын Ордамен Мәскеуге алып баратын жолдың да маңызы жоғары болатын.

Осы керуен жолдарының бойында VI-XII ғ.ғ. көптеген сауда орталықтары, қалалар пайда болды. Әсiресе, Сырдария өзенi бассейнінде: Отырар, Испиджаб, Сүткент, Сығанақ, Сауран сияқты iрi қолөнер және сауда орталықтары салынды.

Ресейге толығымен қосылған соң (XIXғ. 60 жылдар ортасы) Оңтүстік Қазақстан Орта Азия оазистерiмен Ресейдiң Европалық бөлiгiндегi аудандарды жалғастырушы ретiнде танылған. Алайда, Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында жолдардың жоқтығынан бөлiм аралық байланыс қиын болатын.

Кеңес Одағы заманында Оңтүстік Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы түбiрiмен өзгердi. Түркiстан–Сiбiр темiр жолы салынды, Мойынты-Шу линиясымен бiрге бiрнеше iрiлi ұсақты темiр жол жүйелерiнiң салынуымен пайдалы қазбалар кен орындарының ашылуы басталды.

Оңтүстік Қазақстан облысы – республикадағы маңызды және жақсы дамыған экономикалық аудандардың бiрi. Ауылшаруашылығына мамандануы Оңтүстік Қазақстанға шекаралас жатқан Орта Азияны еске түсiредi. Бұл – Қазақстанның бағалы техникалық және дәндi дақылдар өсiретiн суғармалы аймағы. Республикада бақша, жүзiм өсiру мен қой шаруашылығынан бiрiншi орынды иемденедi.

Оңтүстік Қазақстан азық-түлiк және жеңiл өнеркәсiп дамыған орталық. Тау кен өнеркәсiбi де жоғары деңгейде жолға қойылған (полиметалл, фосфорит, қорғасын өндiрiсi).

Оңтүстік Қазақстан табиғат жағдайы Орта Азиядағы көршi мемлекеттермен өте ұқсас. Мұнда Орта Азиядағы сияқты жазықтарда күн сәулесiнiң таралуы жоғары. Оңтүстік Қазақстанның климаты шұғыл континенттi, әсiресе жазық шөлдi аймақтарда. Континеттiлiк солтүстiкке қарай айқын байқалады. Оңтүстік Қазақстанның барлық территориясына салыстырмалы суық, қары аз қыс тән, жылы, жаңбырмен ұласқан көктем, содан соң – ыстық жаз тән. Күз кенеттен кiредi де, ол температураның шұғыл тербелiсiмен, жаңбырмен ерекшеленiп, аяздың соңы қармен жалғасады.

Басқа экономикалық аудандармен салыстырғанда мұнда вегетациялық кезең ұзаққа созылады (220 күнге дейiн). Сәуiр мен қыркүйек аралығында түсетiн энергияның мөлшерi тропиктегiмен бiрдей. Температураның жалпы мөлшерi 4000 градусқа жеттi. Оған қоса, Оңтүстік Қазақстанда бұлттылық республика бойынша ең төмен (35-45% орташа жылдық), ал ауаның ылғалдылығы шiлдеде 18-20%-ға дейiн төмендейдi. Мұндай табиғи үйлесiмдiлiк дәндi дақылдармен бiрге жылу сүйгiш өсiмдiктердi өсiруге болады.

Оңтүстік Қазақстан климатының қолайсыз жақтары көктемнiң соңғы айларындағы аяздар. Бұл аяз жас мақталар мен басқа да өсiмдiк түрлерiнiң үсуiне алып келедi.

Оңтүстік Қазақстанның көп бөлiгiнде жауын-шашын өте аз. Жауын –шашынның орташа жылдық көрсеткiшi солтүстiгiнде 150 мм-ге дейiн, Оңтүстік Қазақстаның оңтүстiгiнде 500 мм-ге дейiн жетедi. Жылына 5-6 айдың көлемiнде жауын-шашын жауады.

1.2 Оңтүстік Қазақстан облысының топырақ жамылғысы.

Қазақстан- жер көлемі жағынан ірі ел, оның жер көлемі Англиядан 11 есе үлкен. Ұлан-байтақ территориясы терістіктен оңтүстікке қарай 1600 км, шығысынан батысына қарай 3000 км жерге созылып жатқан кеңістікті алып жатыр. Республика ТМД елдері ішіндегі Ресейден кейін 2-ші орында. Бейнелеп айтқанда Қазақстан жеріне Армения сияқты 90 республика еркін сиып кетеді. Халқының саны жөнінен әлемде 80 орында болып, жер көлемі жөнінен кең байтақ 10 елдің қатарында. Әлем халқының 0,3 пайызын құрай отырып, Қазақстан жер шарының 2 пайызын алып жатыр. Осындай кең байтақ өлкенің бір бөлігін құрайтын оңтүстік өлке. Оңтүстік Қазақстан облысында жазықтар мен ойпатты жерлер, құмды өлкелер, биіктігі әртүрлі таулар кездеседі. Бұл аймақтағы жер бедерінің әртүрлілігі тек климатына әсер етіп қоймай топырағының қалыптасуына да септігін тигізеді. Осыған орай Оңтүстіктегі топырақтардан жазық аймақтың жазық аймақ топырақтары және таулы аймақтың топырақтары деп жіктей аламыз. Оңтүстік Қазақстан облысының территориясы шөл зонасының оңтүстігінде жатыр. Бұл зонада Оңтүстік Қазақстан облысымен бірге Батыс Қазақстан облысының біраз жері, Атырау, Маңғыстау, Қызылорда облыстары түгелімен Ақтөбе, Қостанай, Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстарының біраз жерлері, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарының басым көпшілік жерлері орналасқан.

Бұл алқапта ауадан түсетін ылғал мөлшері өте аз, ылғалдану коэффициенті 0,1 – 0,05-ке дейін кемиді. Жылына түсетін ылғалдың мөлшері 80 – 150 мм-дей.

үсіксіз уақыттың ұзақтығы 170 – 220 күнге жетеді. Күннің бұлтсыз, ыстық 10 градустан жоғары болатын температура қосындысы Түркістан маңында 4700 градусқа жетеді. Бұл аймақ нағыз шөлдің өзі. Жерге тек ерте көктеммен күздің соңғы айларында ылғал түседі. Сондықтан, өсімдік тіршілігінде 2 биологиялық тыныштық кезең өтеді, оның біріншісі қыстың суық, екіншісі жаздың құрғақ кезінде болады. Өсімдіктер табиғаттың осындай қысымшылдығына бейімделген. Онда өсетіндер: сирек шығатын бұташалар, жусан және кейбір сортаңданған, сорланған топырақтарға бейімделген шөптер. Өсімдік сирек шығатындықтан олардың топырақта қалдыратын қалдықтары мардымсыз. Сондықтан, топырақта қарашірік аз. Оның мөлшері топырақтың беткі қабатында небары 1 – 1,5 % . Осының салдарынан топырақтың түсі бозғылт тартып, өзін түзген тау жынысына ұқсайды. Бұл зона екі зонашаға бөлінеді: а) сор шөпті жусан өсетін құба топырақтар, терістік шөл; б) жусанды сор шөптер өсетін сұр – құба топырақтар, орталық шөл. сонымен қатар, 2 зонашада да, әсіресе, соңғысында тақыр түсті топырақтар мен тақырлар, үгілме құмдар және сорланған жерлерде көптеп кездеседі.

Аймақ негізінен шөл жайылымына қолайлы. Мұнде тек суармалы егістіктен ғана өнім алады. Өзен бойларында орналасқан тақыр түстес топырақтар күріш егуге ыңғайлы. Топырақ құнарлығы аз болғандықтан, суарған кезде азоттың фосфорлы және органикалық тыңайтқыштарды қолдану керек. Шөл аймағы Қазақстандағы ең мол жерді алып жатыр. Оның көлемі 119 млн.га, яғни республика территориясының 44% - на жуық.

Жалпы жартылай шөл мен шөл зоналарын сипаттай келіп, ол алқаптарды өнімсіз, құнарсыз деп айтуға әсте болмайды. Өйткені, осы жердің ыстығына бейім сорланған топырақта өсетін сор шөптерді қой малы, оның ішінде әсіресе қаракөл қойлары, “шөл кемесі” атанған түйе малдары сүйсіне жейді. Ал мұнда қолдан су беріп, мелиорация шараларын қолданған кезде, шөлдің ұзақ күнін ұнататын кейбір қымбатты дақылдар, суға да қанығып, мол өнімдер береді. Дегенмен, осыған қарап, барлық шөл жерлерді бау – бақшаға айналдыруға болады деген қиялға берілмеген абзал. Себебі, қоғам үшін шөлдер қоғамға шөл күйінде қажет. Табиғатта бір жер шөл болып, екінші жері көл болып бірін – бірі толықтыратын, бірін – бірі теңгеретін заңдылық бар.

Оңтүстік Қазақстан территориясында жазықтық жерлер тауларға қарағанда көп. Оңтүстік Қазақстан облысында ірі таулар Қаратау, Қазығұрт, Өгем таулары.

Таулы алқаптарда ені әр жерде әртүрлі батыстан шығысқа қарай созылған тау етегіндегі шөлді дала зонасы – белдеуі орын алған. Жазықтықтағы шөлді дала зонасына қарағанда тау етектерінде жатқандықтан бұл аймақтың табиғи жағдайы өзгеше келеді. Бұл беулік таулық белдеулік зонасының ең төменгі сатысы. Сондықтан бұл алқапты пайдалану жағдайы да басқаша.

Қазақстанның оңтүстік аймақтарын аридтік ландшафттар құрайды, мұндай ландшафт антропогендік қысымдарға шыдамсыз, өзіндік қалыптасуға, қайта қалпына келуге әлсіз икемделген. Суармалы егіншілік кезінде ландшафттың кейбір компонентерінің түбірлі өзгерісі заттардың эволюциялық қалыртасқан айналасымен бұзады.

Ирригациялық эрозия, яғни су эрозиясы үлкен шығынға алып келеді: топырақтың беткі қабатының жуылуы гектарына ондаған, кейде жүздеген тоннаға жетуі мүмкін. А.М.Иорганскийдің және т.б. анықтамасы бойынша қардың еруінен пайда болған эрозияға қарағанда бұл эрозияның шығыны 40-42%- ға жоғары болады, шығын болған су жер бетіне жақын орналасқан жер асты суының деңгейінің көтерілуіне алып келеді. Бұл жағдай топырақтың тұздануына, рельеф қабатарында тұзды көлдердің пайда болуына алып келеді. Топырақтың тұздануы ладшафттың ландшафттық экологиялық тепе-теңдігін шұғыл төмендетеді. Осының нәтижесінде өнімділігі жоғары жерлердің көлемінің қысқарғанын байқауға болады.

1990 – 1999 ж. арасында Республикадағы ауылшаруашылық жерлерінің саны 2 есеге қысқарды. (223.1 млн. га-дан 139 млн. га-ға қысқарды), жайылымды жерлер 1,5 есе (35,6-дан 21,8 млн. га-ға дейін) қысқарды, ал пайдаланылмай бос жатқан жерлердің көлемі 10 есеге дейін (0,8 га – 10,2 га-ға дейін) көбейді.

Жер балансының 1988 жылғы мәліметі бойынша Республикада 481,1 мың га жайылым жерлер бар. 24148,8 млн. га жер топырақ эрозиясына ұшыраған және 194,5 мың га жер топырақ эрозиясына ұшыраған. Шымкент экология және биоресурстар басқармасының мәліметі бойынша барлық егістік жердің 1\3 і жел эрозиясына ұшыраған.

Топырақтың тұздануы агроландшафттың өнімділігіне тікелей әсер етеді. Республикадағы тұзды жерлердің көлемі 33,8млн га немесе барлық ауылшаруашылық жерлердің 15,2% -н құрайды. Тұздалған жерлердің көлемі бойынша Оңтүстік Қазақстан облысы Қызылорда, Маңғыстау, Қостанай облыстарынан кейінгі 4-ші орынды иемденеді. (2,2 млн га) Су эрозиясына (әр түрлі деңгейде) ұшыраған жерлердің көлемі Оңтүстік Қазақстанда 0,9 млн. га.

Оңтүстік Қазақстан облысында 4 ірі егін шаруашылығымен айналысуға қолайлы массив бар: Қызылқұм - 726 км², Арыс – Түркістан – 910 км², Шәуілдір – 450 км², Келес – 1180 км² және Жалаңаш жазық - 1712² км, жалпы көлемі 4978 км².

Қазақстандағы суармалы жер азайып барады, бар болғаны 1,0 млн. га ғана. Осы суармалы жерлерден алынған өнімнің құны республика бойынша алынған жалпы өнімнің 25% -н құрайды, яғни 6 га тәлімі егістен алынатын өнімді бір гектар суармалы егістен алуға болады екен. Рас, суармалы жерлерді игеру арзанға түспейді, каналдар қазып, жердің мелиорациялық жағдайын жақсартуға аз қаржы жұмсалмайды.

Алайда, мұндай шығындар ол жерлерді игергеннен кейін бірнеше жылдарда ақ өтелері сөзсіз. Біздің жағдайда мақта егу үшін жұмсалатын қаржы 3 жылда, қант, кұріш егуге жұмсалатын қаржы 5-7 жылда, ал көкөніс пен мал азықтық егістерге жұмсалған қаржы 2-3 жылда өтеледі екен. (Садықұлов Д.С. 1971)

Суармалы жердің тағы бір артықшылығы: бір жылда екі өнім алуға мүмкіндік береді. Мәселен, тез пісетін астық дақылдардан кейін немесе жазда пісетін картопты жинап алғаннан кейін вегатативтік уақыт Оңтүстік Қазақстан облысында 90 – 110 күнге дейін созылады. Бұл уақыт ішінде аңыздыққа тез пісетін тары немесе сүрлем жүгері сияқты дақылдарды егуге болады, былайша

айтқанда суармалы егістердің экономикалық тиімділігі мол. Бірден ешқандай өнім бермейтін, тіпті жайылымға жарамайтын шөлді жерлер суарылса, ол табиғаттың қолайсыз құбылыстарына тәуелсіз болып, түрақты әрі мол өнім береді, жұмсалған шығын көп ұзамай есесімен қайтарылады. Екіншіден, суармалы егіншілік аймақтарында күн шұғыласын көп қажет ететін, халық шаруашылығына өте керек техникалық дақылдар - мақта, қант қызылшасы, темекі, күріш, бау – бақшалар, дәрілік шөптер өсіп, мол өнімдер береді.

Сондықтан, мемлекетіміз бұрынғы Одақ құрамында жерді кең көлемде мелиорациялауды қолға алды. Қазір бұл бағыттағы жұмыстар өріс алуда. Жерді суарғанда жер бедеріне, топырақтың құрамы мен физикалық қасиеттеріне, топырақтың төсеніш қабаттары мен жер асты суларының құрамы мен тереңдігіне т.б. қарай қолданатын арнайы ережелер, шаралар бар. Бұл шараларды дұрыс қолданбайынша, көп қаржы жұмсап игерген жерлердің тез арада сорланып немесе батпақтанып, істен шығып қалуы ықтимал.

Нақты мәліметтерге қарағанда, оңтүстіктегі суармалы егіншілік дамыған облыстардың 40% - дан астам жерінің мелиорациялық жағдайы нашар, сорлануға бейім. Топырақтың сорлануы мен батпақтануы ең алдымен ол жердің табиғи жерлеріне тығыз байланысты. Мәселен, кейбір жерлерді қалай суарса да сорланып батпақтанбайды, ал кейбір жерлер суару барысында жіберілген болмашы қатеден тез істен шығады. Осыларды ескере отырып, енді суармалы аймақтарымыздың табиғи жағдайларына қысқаша тоқталып өтсек.

Белгілі ғалым, академик В.М.Боровский (1967ж) оңтүстіктегі суармалы егістікке игерген жерлерде қолдануға қажетті ирригациялық, шаруашылық жұмыстардың әр түрлі болатынына қарап негізгі 3 мелиоративтік алқапқа бөледі.

Бірінші алқап – тау етегі мен бөктеріндегі көлбеу тегістіктер. Топырақ беткі қабаты сары –сазды, ұнтақталған майда жыныстардан, төменгі қабаты ұнтақталмаған ірі жыныстар, қиыршық тастар мен құмдардан түрады. Таудан алыстаған сайын жыныстардың ірілігі бірте – бірте кеміп ұнтақтала бастайды. Жер асты сулары тереңде жатады. Кей жерде аздап кермектеу болғанмен суы негізінен тұщы. Жер беті және жер асты қабаттары таудан төмен қарай еңісті келгендіктен жер асты суларының ағымы жақсы. Тереңде жатқан мұндай сулар топырақ қабаттарына ешқандай әсерін тигізбейді. Бұл аймақтағы топырақ сұр және қарақоңыр түсті келеді. Құрамында тұз аз немесе мүлде болмайды. Суарған кезде жердің сорлану, батпақтану қаупі жоқ. Дегенмен топырақ қабаттарының суды мол өткізгіштік ерекшелігіне байланысты арық – атыздар мен каналдарда су жерге көп сіңіп, шығын болады. Мұндай жағдай тау етегіндегі көптеген ирригациялық жүйелерде орын алған. Мысалы: Қаратау етегіндегі Арыс – Түркістан каналының 50 км- ден 110 километрге дейінгі арнасы ірі, тасты қабаттарға ойылып түсіп, судың жер астына сіңуі өте көп мөлшерге жетіп отыр. Жерге сіңген су сол атырапты сорландырып, батпақтандырмағанмен, жер астына ағып келіп, төмен жатқан территориялардың мелиоративтік жағдайын нашарлатады. Мысалы, Арыс – Түркістан каналында сіңген су канал бойымен төмен жатқан жүздеген гектар жерді сорландырып жібереді. Жер асты суының көтерілгені соншалық, Түркістан қаласының біраз жерін су басып, батпақтандырады. Мұндай күйге бұл аймақтағы біраз елді мекендер де ұшырады, жолдар бұзылады. Бұл жағдайлар қазір қалпына келтіріліп жатыр.

Кесте 1