Жүйкелік-гуморальдық реттелудің маңызы

жоғарылайды, оның миокард жұмысына оттек мөлшерден артық пайдаланылады да, баска мүшелерге (өсіресе жүйке жүйесіне) оттек жеткіліксіздік зиянды. Рецепторлардың бұл химиялык, өзгерістерге сезімталдығьшан пайда болған акпарат сопақша мидағы канайналым-ның жүйкелік орталығьша жетіп, талданады. Мүндағы жүйке орталығында туған тітіркеніс парасимпатикалык жүйкенің қозуын жоғарылатып, жүректің соғу жылдамдығын қалыпты деңгейге тү-сіреді. Ал парасимпатикалык жүйке жүйесі өте қозып кетіп, жүрек-тің соғу жылдамдығы баяулап кетсе, онда ол туралы ақпарат жұлынның арқа бөлігіндегі симпатикалык жүйке жүйесінің жүйкелік орталығына келіп, жүректің жүмысын көтереді. Бұл екі жүйкенің әсері биік таулы өлке тұрғындарының қанайналымынан, жүрек жұмысының ерекшеліктерінен байқалады. Оттектің үлестік қысымы төмен тау биіктігінде парасимпатикалык. жүйкенің козуьі симпатикалык. жүйкеден жоғары болуынан оттекті тиімді пайдалануға организм бейімделеді. Жүректің соғуы жазық жердің тұрғындардан баяу, бірақ бір жиырылғанда, к.анды қолқаға молырақ айдап отырады. Бұл жүректің жұмысының өтмділігінің жоғары екенін көрсетеді.

Қанның құрамындағы гормондар (мысалы, адреналин), минерал-ды иондар жүректің жұмысына, қан тамырларына гуморальдық әсерін тигізеді. Кальций иондары жүректің симпатикалык, ал калий иондары парасимпатикалык жүйке жүйелері сиякты әсерін тигізеді. Адамның өмір ағымының қалыпты жағдайдан ауытқуы әр түрлі жүрек, қан тамырлары, қанайналым ауруларының пайда болуына әсер етеді.

Жүрек пен қан тамырларының қызметімен бүкіл организмнің қызметі байланысты болады. Ал жүрек пен қан тамырларының кызметі организмнің ішкі мүшелерінің қальшты жұмысына тікелей байланысты. . Қанайналым мүшелерінін қызметі қаңқа бұлшық еттерінің механикалық әсерінен жақсарып отырады. Бұл белсенді дене кимылы кезінде байкалады. Техниканың, көліктің дамуы дене қимылының жеткіліксіздігше, яғни гиподинамияға (грекше gypo — аз, dynamis — күш) себепші болдызеді.

ІІІ. Жүрек және қан тамырлары кызметнің жүйке жүйесі арқылы және

гуморальдық түрде реттелуінің маңызы қандай ?

V. 1. Үлкен қанайналым шеңбері дегеніміз не ?

2. Қызыл тамырмен көктамырдың айырмашылығы қандай ?

3. кіші қанайналым шеңбері қалай жүзеге асады ?

4. Гипертония, гипотония ауруы организмге қалай әсер етеді ?

ІV. Үйге§34 оқу.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды жүрек және қан тамырлары ауруларының пайда болу

себебімен, Алькоголь және наркотик әсерлерін түсіндіру.

2. Жүрек және қан тамырлары ауруының түрлері сипаттай алу

қабілетін дамыту.

Сабақтың түрі: семинар

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,рефераттарды қорғау, биологиялық

есептер шығару, тапсырмаларды орындау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,медицина,химия.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба,элетронды оқулық.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

ІІ.Жүрек және қан тамырларының жұмысына темекі мен алкогольдің әсері. Темекі түтініндегі өте көп улы заттар организмге зиянды. Никотин қан тамырлар-ң қабырғасын жиырып, тарылтады. Никотин, ең алдымен, жүрек еттерінің қанмен қоректенуін нашарлатады, қозу құбылысына кедергі тудырады сөйтіп, жүректің жұмысын төмендетеді, түрлі жүрек аурулары пайда болады. Темекі тарткан жасөспірімдердің еске сақтау қабілеті төмендеп, ұмытшақтық пайда болады, бойы аласа, әлсіз болып өседі. Темекі организмдегі қанайналымды бұзады. Алкоголь организмге канайналым аркылы таралады. Алкоголь эритроциттердің мембранасын бұзады, саныны азаяды. сондықтан оттекті тасымалдау азаяды. Жүректің аурулары пайда болады.

қалыпты тал темекі тартқанан кеиін

1- оқушы «Гипертония аурының белгілері»

2-оқушы «Жүрек инфарктісі»

3-оқушы «артеросклероз»

1-тапсырма

1. Есеп. Қалыпты жағдайда жүрек 1 минут ішінде орта есеппен 6 л қанды тамырларға айдаса, 1 сағатта жөне 1 тәулікге қанша мөлшерде қан айдайды?

Жауап:

60 х 6 = 360 рет, яғни 1 сағатта 360 рет.

2. Мына берілген жаттығуларды орындап көрсетіңіз.

Екі қодды темен түсіріп, екі аяқтың арасын ашып, 1-2 дегенде қолды жоғары көтеру (аяқ үшымен көтерілу) 3-4 дегеңде қалыпты жағдайға келу. 4-5 рет қайталау керек.

3. Көп нүктенің орнына төмендегі сәйкес келетін жауаптың нөмірін қойыңыздар.

1. Гипертония ауруының басты белгілері.......

2. Ревматизм ауруының белгілері.......

Қалыпты жағдайда жүрек орта есеппен 1 минута 70 рет жиырлатын болса, 1 тәулікте қанша рет соғады?

60∙70 ⁼ 4200 рет. 4200 ∙ 24 ⁼ 100800

1. Жүрек инфарктсінің белгілері

2 Перикардит ауру ;

1.Журек қабының кеңеюі?

2. Журек бұлшықетінің қаңсырауы.

3. Журек кабынын icmvi.

4ж үрек тамырларының ішкі қабатында қанның ұюы. 3-тапсырна.

1. 1 минут ішінде денедегі қан жүрек арқылы ек-і рет өтеді тәуліпне қанша рет өтеді?

Жауап.

60 мин х 2 = 120 рет, яғни 1 сағ. - 120 рет.

2. Мына берілген жаттығуларды орындап көрсетіңіз.

Екі қолды желкеге қою, аяқты бір үстап, он жакқа иілу, 2-3 жамбасқа иілу, осылай 4-5 per қайталау.

3. Көп нүктенің орнына төмендегі сәйкес келетін жауаптың қойыңыздар.

1. Қолқаның коарктациясының (тарылуы) белгілері.....

2. Ботали өзегі «артериялық ашық өзек» ауруы белгілері.......

Тапсырмалар орындалып, жауаптары тексерілгеннен кейін жеке оларға сурақтар қойылды.

1. Адамды іштен ұрғанда неге бірден жығылады?

2. Қанның құрамы қаншаға бөлінеді?

3. Жүректің сызбанүсқасын сызып, құлақшалар мен қарыншаны көрсетіңіз.

4. Сіздің басыңыз ауыра ма? Ол неліктен деп ойлайсыз?

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды тыныс алу мүшесінің құрылысы қызметімен таныстыру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

Сабақтың түрі: дәріс

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,трек-сызбаиен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Құрылысы: Мұрын қуысы Тыныс алу мүшесінің құрылысы қызметі. мұрын→ кеңсірік→ көмей →кеңірдек → ауатамырлары→ өкпе

мен аяқталады. Көпіршіктердің саны — 300 миллион.қабырғасы эпителий клеткаларынын жұқа бір қабатынан тұрады және оларды кан тамырларының торы шырмап жатады Оның негізгі қызметі — көпіршіктердің көлемін тұрақтандырып, қабысуьша жол бермеу. Сонымен қатар ауамен бірге өткен микроорганизмдерді залалсыздандырады. Он жақ өкпе үш, ал сол жақ екпе екі бөліктен тұрады. Әрбір өкпе сырты дәнекер ұлпадан тұратын жылтыр, тегіс — өкпе сірікауызы каптайды. Кеуде куысының ішкі қабырғасын сіріқауыз астарлап жатады. Олардың арасы жіңішке қуыс, онда ауа болмайды, өте аз көлемде сероз деп аталатын сұйыктық. бар. Бұл сүйыктык. өкпенщ үйкелісін женілдетеді.

Дені сау ересек адам минутына 16-18 рет тыныс алады. Өкпеде бұлшық еттер болмайды Қабырғааралык тыныс алу бұлшык еттерінің күшті жиырылуынан кеуде куысы кимылға келеді. Сырткы қабырғааралың бұлшык еттер және көкет жиырылғанда, кеуде қуысы кеңейіл, көлемі үлкейеді де, кеуде қуысындағы кысым атмосфера кысымынан төмендейдіЛ өкпенід созылып, оған ауаның енуіне әсер етеді. Тыныс шығарғанда — сыртқы қабырғааралык бұлшық еттер созылады, көкет (диафрагма) жоғары көтеріліп, дөңестенеді.

Тыныс алу Тыныс щығару Тыныс шығар

. Тыныс алу жене тыныс шығару кезіндегі өкпе және сіріқауыз ішінде: кысым

Кеуде куысы тарылады. Сіріқауыз қуысындағы қысым жоғары көтеріледі. Өкпе сығыльш, ондағы ауа сыртқа шығады.Сөйтіп, тыныс алу және тыныс шығару — біріне-бірі байланысты және олар сопакша мидағы ты­ныс жүйесінің орталығымен реттеледі. Жасөсні-рімдер ересек адамдар сияқты 1 минутта 16—18 рет тыныс алады.

ІІІ. Зертханалық жұмыс №5 ІV. Үйге§36 оқу.

. 8-сынып. 12 .02.08ж

Сабақтын тақырыбы: ӨКПЕДЕП ЖӘНЕ ҰЛПАДАҒЫ ГАЗДАРДЫҢ

АЛМАСУЫ.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды өкпедегі және ұлпадағы газдардың алмасуыдың биологиялық,физикалық процесстері туралы түсінік тер қалып тастыру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

Сабақтың түрі: аралас

Сабақтың әдісі: Эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Сурфактант

леді. Сондықтан газдардын қысымының айырмашылығы аз болған жағдайда да мембрананын екі жағында газдардың теле-теңдігі камтамасыз етіледі. Ауа құрамында — 21% оттек, 0,03% көміркышкыл газы, 79% азот және аз мөлшерде су буы мен инертті газдар болады. Тыныс шығарғандағы ауа атмосфера ауасынан өзгеше. Мұнда — 16% оттек, 4% көміркышкыл газы бар. Су буының мөлшері жоғары.

Өкпедегі газ алмасу оттек пен көміркышкыл газдарының қанық-пасының айырмашылығына негізделеді. Оттектін қаныкпасы өкпедегі көпіршіктердін көктамыр қылтамырларындағы көмірқышкыл газына қарағанда едәуір жоғары. Сондықтан өкпе көпіршіктерінен оттек қылтамырлар қабырғасы арқылы қанның құрамына өтеді. Одан соң эритроцит құрамындағы гемоглобинмен қосылып, оның тұрақсыз оксидін, яғни оксигемоглобин түзеді. Ұлпада қызылтамыр қаны кызылтамырлар арқылы газ алмасуын жүргізеді, Ұлпада О₂ қызылтамыр қанына қарағанда едәуір төмен. Сондықтан оттек қызылтамыр қанынан ұлпаға етеді. СО₂ қанықпасы, қызылтамыр қанына қараганда ұлпада ↑, бКіші канайналым шенберімен өкпеге келген көктамыр қанында СО₂ каныкпасы өкпе көпіршіктеріндегі ауаның құрамына қарағанда жоғары. Бүұ СО₂ көктамыр қанынан ауа көпіршігіне өтуіне себепіні болады.

Газ алмасу дегеніміз — оттектің немесе көміркышкыл газының қысымы жоғары орталықтан қысымы темен орталыкка өтуі.

1. Кеңірдектің оң жақ және сол жақ бронхыга тармақ-талуы нешінші арқа омыртқаның тусынан басталады?

А)1 В)2 С) 3 D)4 Е) 5

А)1 В)2 C) 3 D) 4 Е)5

B) кішірейеді C) ұлкейеді D) кусырылады E) ұзынынан созылады

A) көкет тегістеледі B) өкпенің көлемі ұлғаяды C) көкет күмбезденеді

D) өкпе кепіршіктерінде қысым өзгермейді E) өкпе көпіршіктерінде қысым артады

5. Өкпедегі және ұлпалардагы газ алмасу неше кезеңнен түрады ? А)1 В)2 С) 3 D)4 Е)5

D) альвеолдар E) кеңірдек

ІV. Үйге§37 оқу.

V. Ашық. тест сұрақтары

1. Ауа өтетін жолдар қай жерден басталады, оған жата-тындарды атау.

2. Дыбыс саңылауы қай жерге орналасқан?

3. Дыбыс сінірлері кай жерге орналасқан, қандай мақызы бар?

4. Адам даусының жуан, жіңішке болуы неге байланысты?

5. Өкпенің тіршілік сыйымдылығы дегеніміз не?

6. Плевра қуысында не бар, қызметІ кандай?

7. Ауа көмекейден кейін қай мүшеге барады?

8. Кеңірдектің, өңешпен жалғаскан артқы жағының құры-лысы қандай, ол неліктен, себебін түсіндІріңдер?

9. Бронхиола және өкпе көпіршіктерінін, айырмашылығын талдаңдар.

10. Мұрьш қуысы қандай қызмет атқарады?

11. Оң жақ өкпеге қарағанда сол жақ өкпе неге кішілеу?

12. Тыныштық қалъшта ересек адам минутына неше рет

тыныс алады?

13. Түшкірудің себебі?

14. Тұмаудан сақтанудын жолдары.

15. Көмекейдегі ең үлкен шеміршекті атау.

16. Тыныстық жүйеге жататындарды атаңдар.

17. Тыныс алуға қандай бұлшықеттер қатысады?

18. Тыныс алған ауа мен тыныс шығарған ауада мөлшері

өзгермейтін газ.

Сабақтың мақсаты:

1.Оқушыларды өкпенің тіршілік сыйымдылығы,тыныс алудың жүйкелік гумаролдық ретттелуі туралы түсініктер беру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

Сабақтың түрі: зерттеу

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология,физика

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Тыныс алудың

Өкпенің, тыныс жолдарының, тыныс бұлшық еттерінің механо-рецепторларынан және хеморецепторларынан (СО₂ концентрациясы жоғарылағанда) қозу парасимпатикалық жүйке жүйесінен сопакша мидағы тыныс орталығына түседі. Тыныс — өздігінен реттеле алатын қүбылыс.

Мүрын куысындағы рецепторларға шырыш, шаң-тозаң, химия-лык тітіркендіргіштер, әр түрлі ұнтақтар әсер еткенде, қорғаныш рефлексі — түшкіру пайда болады. Кемей, кеңірдек және ауата-мырлардағы рецепторларға тітіркендіргіштер әсер еткенде, қорғаныш рефлексі — жөтел пайда болады. Түшкіру және жөтелу терең тыныс алудан басталады.

О.Ж.Ж тыныс алу және тыныс шығару кызметтері гуморальды реттеледі. Мысалы, миға ағып келген қанның құ рамында СО₂ көбейгенде, тыныс алу орталықтарында қозу пайда болады. Тыныс жиілейді, СО₂ тыныс сыртқа шығарылады.

ІІІ. Сарамандық жұмыс орындау.№6

ІV. Үйге§37 оқу.

V.1.Сурфактанттың құрылысы қандай? 2. Сурфактант қандай кызмет атқарады? 3. Ауа көпіршігінің маңызы неде?

4. Өкпеде газдар қалай алмаеады? 5. Ұлпадағы газдардың алмасуының ерекшелігі неде? 6. Өкпедегі және ұлпадағы газдардың алмасуының манызы кандай?

1. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?

А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.

2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?

А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек.

D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.

3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?

А) Диффузия заңына. В) СО₂ мен О₂ концентрациясы бірдей.

С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.

4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.

В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.

5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:

А) О₂ -көп, СО₂ - азырақ болуымен.B) О₂ - аз, СО₂ көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы

6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:

А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.

B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.

C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО₂ шығуына.

7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:

А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.

. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.

8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.

C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.

9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;

А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.

10. Тыныс алу орталығынық қызметі:

А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін қоздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.

11. Өкпе сыртынан немен қапталған?

А) Өкпе плеврасымен. В) Қабырғааралық плеврасымен. С) эпителий. D)Бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы.

12. Газ алмасудың өтетін жері:

А) Көмекей. В) Ауатамыр. С) Өкпе көпіршігі. D) Кеңірдек.

13. Ауа кеңірдектен өтеді:

А) Өкпе. В) Көмекейге. С) Ауатамырға. д) Өкпе көпіршігіне.

14. Тыныс шығарғандағы ауаның құрамында 4% СО₂ бар. Окушы 1 минутта 18 рет тыныс алып, 500 см³ ауа өткізсе, 1 сабақта канша СО₂ шығарғаны? А) 16200 см³. В) 1620 см³. С) 810 см³. D) 32400 см³.

15. Егер адамның өкпесінің тіршілік сыйымдылығы қалыптағыдан

400 см³ темен болса, онда өкпедегі газ алмасу:

16. Әрбір тыныс алғанда адам өкпесінен 500 см³ ауа өтеді. Егер минутга 18 peт тыныс алса, 1 тәулікте қанша ауа өткен? А) 12960000 см . В) [29600 см³. С) 12960 см³. D) 25920 см³.

17. Тыныс алу жүйесінін ауруына жатпайтыны:

а) Плеврит.. В) Пневмония. С) Туберкулез. D) Цистит.

18. Водолаз тез көтерілгенде, судағы еріген газ, қанға еріген күйінен газ күйіне көшеді, ол қайсысы?

А) Оттегі. В) Сутегі. С) Азот . D) Көміркышқыл газы.

19. Адам өкпесінің орташа тіршілік сыйымдылығы:

А) 1000 см³. В) 2000 см³. С) 3500 см³. D) 500 см³. Е) 5000 см³.

20. Тыныс алғанда ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы жылынуы:А) Мұрын қуысында. В) Ауатамырда.

С. Кеңірдекте. D) Өкпе көпіршігінде.

21. Қандағы адреналиннің концентрациясының азаюы, қанның қай мүшеге келуін баяулатады?

А) Өкпеге.. В) Бауырға. С) Миға. D) Жүрекке.

22. Темекі түтініндегі канцерогенді зат болып табылады:

а). Синиль қышқылы, В) Көк түтін. С) Бензопирен. D) Күкіртті сутек.

23 Вирусты ауруға жатқызуға болады;

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) грипп. D) Сколиоз.

24. Тыныс алу мүшелерінің ауруына жататыны:

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) Туберкулез. D) Сколиоз

1. Оттегі өкпеден ұлпа, мүшелерге не түрінде тасылады?

А) газ түрінде. В) Қанда еріген түрінде. С) Гемоглобинмен байланысып, оксигемоглобин түрінде. D) Ерімеген күйде.

2. Дыбысты сөз шығу үшін не қатысады?

А) Дыбыс сіңірі, көмейүсті, дыбыс саңылауы. В) Дыбыс сіңірі, кеңірірдек дыбыс саңылауы. С) Көмейүсті, көмей, жұтқыншақ, кеңірдек. D) Дыбыс сіңірі, дыбыс саңылауы, өкпе.

3 Өкпе мен ұппадағы газ алмасу неге байланысты?

А) Диффузия заңына. В) СО₂ мен О₂ концентрациясы бірдей.

С) Қысым айырмасына D) Өздігінен.

4. Тыныс алу қозғалысына қатысатын бұлшық ет? A) Диафрагма.

В) Иык бұлшық еті. С) Үлкен кеуде бұлшық еті.D) Құрсақ бұлшық еті.

5. Тыныс алғандағы ауа кұрамының тыныс шығарғандағы ауа құрамынан айырмашылығы:

А) О₂ -көп, СО₂ - азырақ болуымен.B) О₂ - аз, СО₂ көбірек болуымен. С) Айырмашылығы жоқ. D) Тыныс алғандағы ауаның құрамында азоттың көбірек болуы

6. Ағза үшін тыныс алудың маңызы:

А) Оттегінің жасушаға тасымалдануы.

B) Органикалық қосылыстардың ыдырап, тотығуы үшін.

C) Органикалық қосылыстардың, ыдырап, қайта қалпына келу үшін. D) СО₂ шығуына.

7. Өкпенің газ алмасуына қатысатыны:

А) Өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. В) Бронхиолдар, өкпе көпіршігі, веналық қылтамырлар. С) Веналық қылтамырлар.

. D) Бронхиолдар, веналық қылтамырлар.

8. Жүректен өкпеге бағытталған қан? А) веналык. В) Артериялық.

C) Аралас. D) Лимфа мен веналық.

9. Тыныс алу жүйесіне кіреді;

А). Ауатамыр, өкпе, тіл, кеңірдек, мұрын қуысы.В) Ауатамыр, аңқа, көмей, көмекей. С) Кеңсірік, асқазан. өкпе, кеңірдек, ауатамыр, өкпе. D) Мұрын қуысы, аңка, кеңірдек, ауатамыр, өкпе.

10. Тыныс алу орталығынық қызметі: А) Гормон түзеді, тыныс алу процесін коздырады, тежелу тудырады. В) Тыныс алу процесіне қатыспайды. С) Ауамен тьіныс aлy, тыныс шығаруды реттейді.D) Тыныс алу механизмін бақылайды.

А) іш сүзегін. В) Грипті. С) Рахитті. D) Холераны.

11. Өкпе сыртынан немен қапталған?

А) Өкпе плеврасымен. В) Қабырғааралық плеврасымен. С) эпителий. D)Бірыңғай салалы бұлшык ет ұлпасы.

12. Газ алмасудың өтетін жері:

А) Көмекей. В) Ауатамыр. С) Өкпе көпіршігі. D) Кеңірдек.

13. Ауа кеңірдектен өтеді:

А) Өкпе. В) Көмекейге. С) Ауатамырға. д) Өкпе копіршігіне.

14. Тыныс шығарғандағы ауаның құрамында 4% СО₂ бар. Окушы 1 минутта 18 рет тыныс алып, 500 см³ ауа өткізсе, 1 сабақта канша СО₂ шығарғаны? А) 16200 см³. В) 1620 см³. С) 810 см³. D) 32400 см³.

15. Егер адамның өкпесінің тіршілік сыйымдылығы қалыптағыдан

400 см³ темен болса, онда өкпедегі газ алмасу:

16. Әрбір тыныс алғанда адам өкпесінен 500 см³ ауа өтеді. Егер минутга 18 peт тыныс алса, 1 тәулікте қанша ауа өткен? А) 12960000 см . В) [29600 см³. С) 12960 см³. D) 25920 см³..

17. Тыныс алу жүйесінін ауруына жатпайтыны:

а) Плеврит.. В) Пневмония. С) Туберкулез. D) Цистит.

18. Водолаз тез көтерілгенде, судағы еріген газ, қанға еріген күйінен газ күйіне көшеді, ол қайсысы?

А) Оттегі. В) Сутегі. С) Азот. D) Көміркышқыл газы.

19. Адам өкпесінің орташа тіршілік сыйымдылығы:

А) 1000 см³. В) 2000 см³. С) 3500 см³. D) 500 см³. Е) 5000 см³.

20. Тыныс алғанда ауаның микробтар мен шаң-тозаңнан тазаруы жылынуы:А) Мұрын қуысында. В) Ауатамырда.

С. Кеңірдекте. D) Өкпе көпіршігінде.

21. Қандағы адреналиннің концентрациясының азаюы, қанның қай мүшеге келуін баяулатады?

А) Өкпеге.. В) Бауырға. С) Миға. D) Жүрекке.

22. Темекі түтініндегі канцерогенді зат болып табылады:

а). Синиль қышқылы, В) Көк түтін. С) Бензопирен. D) Күкіртті сутек.

23 Вирусты ауруға жатқызуға болады;

А) іш сүзегін. В) Грипті. С) Рахитті. D) Холераны.

А) Атеросклероз. В) Рахит. С) Туберкулез. D) Сколиоз

Сабақтың мақсаты:1.Оқушыларды тыныс алу мұшелерінің аурулары және аурудың алдын алу туралы түсініктер беру.

2. Ойлау,материалдарды меңгеру,есте сақтау қабілетін дамыту.

3. Оқушыларды адамгершілікке, тыныс алу гигиенасын сақтауға баулу.

Сабақтың түрі: жаңа сабақ.

Сабақтың әдісі: эврикалық сұбхат,трек-сызбамен талдау.

Сабақтың пән аралық байланысы: Валеология

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа,трек-сызба.

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақ өту.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру.

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу.

Тыныс алу мүшелерінің ауруларына тұмаудан баска — ауатамыр мен өкпенін қабынуы, тыныс демікпесі, туберкулез және т.б. жатады.

Өкпенің қабынуы — аурудың кең тарағаң түрі. Организмге ауру, тудыратын микробтар түскенде және суық тигенде, өкпе кабынады. Өкпе кабынғанда дене қызуы 39,4-40 градуска дейін көтеріледі, жөтел пайда болады, бүйірі шаншиды. Адам жөтел-генде, түшкіргенде шаншу күшейеді, жиі-жиі тыныс алып, ентігеді. Мүндайда адамның екі беті қызарып, несептің түсі сарғыштанып, аз бөлінеді.

Ауатамырдың қабынуы баяу басталады, оның белгілері бірден сезіле қоймайды. Наукас сирек жөтеледі, қақырық көкшіл тартады, аздап дененің қызуы кетеріледі. Ауру өршіп, ұзақда созылуы да мүмкін.

Тыныс демкпесімен ауырған адамның тыныс алуы қиындайды. Бұл — булықтыратын ұстамалы ауру. Аурудың пайда болуына шаң-тозаң, малдың жүні, шөп, гүл және т.б. иісі және көңіл-күйдің езгеруі де әсер етеді. Негізінен, тыныс демікпесі тұқым қуалайды. Бұл ауруға шалдыққан балалар ашуланшақ келеді, денесіне есекжем, теміреткі, бертпе шығады. Ауру ұстағанда — өкпенін шырышты қабықшасы ісініп, ауатамырлардың түтікшелерін бітейді, тамырлары білеуленеді.. Демікпеден сақтану үшін организмді шынықтырып, ты­ныс тынысы тарылады, наукас булығып, сырылдап дем алады, беті көгеріп, күре алу жаттығуларымен шұғылданып, еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру құжет. 1—2 метрге дейін сілекейімен шашырап, микробы ауаны ластайды. Cay адам тыныс алганда, бұл микроб мұрын қуысына енеді де, сол арқылы өкпеге түсіп, оны зақымдайды. Науқас адам әуелі аздап жөтеледі де, одан соң қаны азайып, жүдейді, тамаққа тәбеті шаппай, ұйықтағанда терлей береді. Дене кызуы кешке карай 37—37,5 градусқа дейін көтеріледі. Туберкулез таяқшасы наукастың ас ішетін ыдысынан, сүлгісінен, тесек орнынан да жүғады. Таяқшаның ауру туғызуы сау адамның организміне байланысты. Егер микробқа қарсы күресетін күш, яғни имму­нитет пайда болса, онда оның әрекетінен денсаулық бүзылмайды. Науқас адам жөтелгенде, түшкіргенде аузын және мұрнын қол орамалмен жауып, микробтын ауаға таралуына жол бермеуі кажет. Ауруды дәрігер ғана емдей алады.

Мұрын арқылы демалудың маңызы ерекше. Мұрын қуыс-ында толып жатқан қалташықтар бар. Олар ауаны жылытады. Суық күндері салқын тиіп ауырудан сақтайды. Мұрынмен ты­ныс алу —- тісті бүзылудан сақтайды. Өндірістерде лас ауаны тазарту үшін желдеткіштер, шаң-тозаң ұстағыштар орнатылса, ал үйдегі шаң-тозанды сулы шүберекпен сүртіп отыру керек.Темекі тартудың тыныс алу мүшелеріне әсері. Темекінін түтінінде ете улы зат — никотин бар. Темекі түтшнің ішінде улы газ, шаң және күйе болады. Күніне 20 тал темекі тартатын адам 90 миллиграмм шамасында никотин жұтады. Алғашқы рет темекі тартканда — адам уланады: басы айналады, жүрегі кағады, құсады, қол-аяғы дірілдейді. Темекі тыныс алу мүшелерінін бәріне зиянды өсер етеді. Никотин тыныс алу жолдарының шырышты қабығын тітіркенді, қабындырады , қорғаныш қабілеті нашарлаған шырышты қабық аркылы ауру туғызатын микробтар еркін өтеді. Сондықтан темекі тартатын адамдар суық тию және т.б. аурулармен жиі ауырады. Никотин қан тамырларын тарылтады. Өкпе обырымен ауырғандардың 97%-ы темекі тартушылар. Себебі, темекіні ұзақ уакыт тарткандыктан, жара пайда болады.

ІІІ. Тест жұмысы.

ІV. Үйге §39 оқу.

5. 
   Сұрақтарға жауап беру.
   

2. Спирометр деген не ?

3. Тыныс алу қызметі мидыдың қай бөлігінде реттеледі ?

4. Тыныс алу орталығына қозу қандай репцепторлырдың әсерінен түседі?

5.Түшкіру қай уақытта пайда болады?

6.О.Ж.Ж. тыныс алу қалай, қай заттың әсерінен жүзеге асады ?

7. Суға кеткен адамның белгісі қандай,ол адамға қандай көмек көрсетуге

болады?

Cабақтытың тақырыбы: Ас қорытудың маңызы. Тістің

заттардың құрамы жайлы түсік қалыптастыру;

тістің құрылысы және олардың ас қөорыту

маңыздылығымен танысу.

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: ізденіс.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба, стерженді моделі. Сызба, «Ас қорыту мүшелері»,

Үлестірме матер. «Тістің құрылысы» сурет сызбасы.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. .Бекіту.

5. 
   Үйге тапсырма беру
   
6. 
   Қорытынды. Бағалау.
   

1. 
   Атаңыз(мақал-мәтел ) 2.Шешіңіз(жұмбақ) 3. Ой-толғау(темекі зияны)
   

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.Хпалқымыздың «Тән ләззаты-саулығында, жанның ләзаты білімінде»деген нақыл сөз бар.Денсаулық-адам өмірінің негізі, ал білім ақыл-ойдың дамуы. Адам денесі сау болып қалыптасу үшін салауатты өмір сүруі қажет.

Мағананы ажырату: Адам организмнің қалыпты өсіп, дамуы мен тіршілік әрекеті үшін ең негізгі жағдай-дұрыс тамақтану.Қоректік заттар- клетканың өсіп дамуы үшін, тіршілікке қажетті энегияның көзі.

Мұғалім: Қоректік заттардың құрамына ақуыз, май. Көмірсулар,минералды заттар және витаминдер кіреді.

Тапсырма: Әр топ заттар бойынша тапсырма алады да, оқулықтан 2 мин. Ішінде өздеріне берілген бөліктерден

өз түсінгенін айтады. Дәнтермен жұмыс: Қоректік аттардың сызбасын сызады.

2.ас қорыту жүйесіне қандай мүшелер жатады?(тақтадағы сызбадан) . Ас қорыту деп қорктік заттардың күрделі түрінен жай түрге, суда еритін, қанның құрамына жеңіл өте алатын күйіне айналуы. Ас қорыту- өте күрделі процесс,ас қорыту жүйесі ас қорыту жолынан және бездерден тұрады.Тағам тіспен тіл арқылы ұнтақталады.

3.Тістің құрылысы. Сызба нұсқа арқылы танысу(дәп. сызу). 4. Адамның денсаулығы оның барлық мүшщелерінің бір қалыпты жұмыс істеуіне байналысты.Оқушылар жұмысы тыңдалады.

1. Саутіс- денсаулық кепілі. 3. Тіс ауруларын еидеу. 4. Тіс күтімі.

2. Кариес- тіс жегісі. 5. Қазақ ырымдары.

ІV. .Бекіту.

Топпен жұмыс «Сөздерді орналастыр» Әр топқөа тістің мүсініне жазылған үлестірме беріледі.

1. Тісті қатты заттардан қорғайды-----------------------------(креуке)

2. Тіс түбінде қантамырлар және және-----------------бар.( жүйке)

3.Тістің ақ бөлігі------------------ деп аталады. (креуке)

4. Креуке неден бұзылады? а.көп тәті жесе; б. сүйек кеміргенде; в. Ыссыдан салқын ішсе немесе керісінше.

5. Тістің құрылысы ? ( 1-кіреуке, 2-дентин, 3-мойын, 4-ұлпа, 5-жүйке тамырлар жолы).

б) Сен тісінді калай күтесің? Тісті күту ережелерін окып, өзің орындайтын ереженің тұсына косу белгісін, орындамайтын ереженің жанына алу белгісін қойып шық. Қосу мен алудың санын салыстыр. Нэтижесінде тісіңці күтуге өзіңе не істеу керегін шеш.

Топ басшысы тапсырманын орындалуына баға береді.

в) Жұмбақтарды шешу.

1. Бір таудын алпыс екі саласы бар, Он екі жанында қаласы бар.

Бау - бақша, түрлі өсімдіктер, Барлығыныңбилеп тұрған анасы бар. (адамның 62 тамыры, 12 мүшесі)

2. Жиырма баласы бар төртеуі ана, Біреуі ұзын, бірі - қыска, дара - дара Қандайық іске қоссаң ерінбейді,

Білімпаз мамандығы болған сара.(2 аяк, 2 кол, саусактар)

3. Қызыл түлкі ықпайды, Өз інінен шыкпайды.(тіл)

4. Көсеуім басы ақ күміс Тапшы кәне көрелік.(саусақ пен тырнак)

5. Сәуле артында жүз ине Десек сөзді жасырдым

Тапкыр болсаң тауып көр, Қылығымды асырдым(кірпік)

6. Күмбір - күмбір қарағым, Қартайғанша жарадың.

Осы айтқан жұмбакты, Дұрыс тапсаң жарадың.(құлак)

ІV. Үйге §40 оқу.

Cабақтытың тақырыбы: Мүшелерде астың қорытылуы

затардың қорытылу туралы түсініктер беру.

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: проблемалық.

Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба, стерженді моделі. Сызба, «Ас қорыту мүшелері»,

Үлестірме матер. «Тістің құрылысы» сурет сызбасы.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІV. .Бекіту.

5. 
   Үйге тапсырма беру
   
6. 
   Қорытынды. Бағалау.
   

жолақты бұлшық еттен тұрады. қабықшаның үстінде дәм сезу клеткалары бар.

Ауыз қуысында үпі жүп сілекей бездері сілекей сөлін бөледі Адам тәулігіне 1 литрге Сілекей бездері орналаскан орын-

сілекей безі; 3 - алкымдағы сілекей безі;

Сілекей безінің қызметін И.П. Павлов итке тәжірибе жасау аркылы зерттеп, аныктады. И.П. Павлов иттің бір сілекей безінің өзегін терінің сыртына шығарып тігіп, оған сілекей жинайтын шыны түтік орнатты). Итті тамактандырғанда, сілекей ауыздын ішінде бөлінбей, сілекей жинайтын шыны түтікке болінеді. Сөйтіп, жиналған сілекейдің құрамы зерттелді. Ауыз қуысында коректік заттар тіл және сілекейдің катысуымен, тіс аркылы шайналып, сілекей күрамындағы ферменттер әсерінен қорытыла бастайды. Егер нанды көбірек шайнасак, тәтті дөмі сезіледі. көмірсулардың сілекейдегі ферменттер әсерінен ыдырауына байланысты. Ас ауыз куысынан жұткыншақ арқылы өңешке өтеді, одан соң қарынға түседі. Жұткыншақ тыныс алу жолдарымен қатысады. Асты жұтқанда, бұл жолдар жабылады. Қарында ас 3-10 сағат аралығында, қарын сөлінің әсерінен корытылады. Онда, ең алдымен, нәруыз қорытылып, ыдырайды. Қарын сөлінде нәруызды корытатын, ферментті белсендіретін түз қышқылы бар.

Қарып жылашгалі

Үлкен кярын

Оқшауланған кішкене карынБауыр Ұйкы безі

Ұлтабар ұшы Бауыр, қарын жөне ұйкы безінін орналасуы

Нәруызды ыдырататын пеп­син ферменті үшін қышқылдан басқа карындағы қызу 38—39°С-ка тең болуы . Сондыктан тамактану гигиенасын сактамаса, астың қорытылуы өзгеріп, қарыннан қыжылдау сезіледі, Қарында ас қорытудың өзгеруі үнемі ыстық немесе өте салкын және құрғак тағам-дарды жиі ішуден болады. Қарындағы астың корытылу-ын зерттеу үшін И.П. Павлов иттің қарнының түбін кесіп, одан кішкентай қарынша жасады Ішкі шырышты қабыкшасы бүтін калпында сақталғандықтан, ас үлкен карында корытылған кезде кіші карьшшада ("Павлов карыншасы") сөл (астын сапасына байланысты) мөлдір таза қалпында иттің дене-іне жабыстырылған шыны түтікке тамшылап ағады.

Шала қорытылған қоймалжын ас боткасы ас қорыту жүйесінің ке-лесі белімі — аш ішекке біртіндеп, өткізеді. Аш ішектің үзындығы — 5—6 м. Оның басты бөлімі — ұтабар үшы немесе он екі елі ішек деп ата-лады.

ұтабар ұшының ұындығы 12 еліге тең.

Бауырдан бөлінетін өт — сарғыш жасыл түсті. Өттің әсерімен май ұсак тамшыларға ыдырап, тез корытылады. Бауыр — ас қорыту бездерінің ішіндегі ең үлкен без. Бауырда өттен басқа организмнің тіршілігі үшін қажетті көл зат түзіледі. Бауыр мүшелердің тіршілігінен пайда болған организмдегі улы заттарды залалсыздандырып отырады. Сондықтан бауырды "организм лабораториясы" деп те атайды. Зат алмасудын бұзылуынан өт қабында түрлі тастар, кұм пайда болып, өттін, түтікшеден ағуына кедергі жасайды .

Ұйкы безі мөлдір түсті сөл бөледі. Ұйқы безінің сөлі сілтілі орта болғандықтан, онын құрамындағы майды, нәруызды, көмірсуларды қорытатын ферменттердін әсер етуіне қолайлы жағдай туады.Ұлтабар ұшында астың негізгі қорытылуы аякталады. Қоймалжың ас ботқасы аш ішектің келесі бөліміне өтеді де, ең соңғы қорытылуға түседі. Бұл қорытылу аш ішектің бойында толып жатқан түтікше бездерден бөлінетін сөлдің әсерінен болады.Ішек сөлі қоректік заттарды — нәруызды, майларды, көмір-суларды ерігіш күйге айнал-дырады.Астыц сіңуі. Аш ішектің астары кедір-бұдырлы бүр-тіктермен қапталған. Бүртіктердің астында қылтамырлар мен лимфа тамырлары орналасады. Бүртіктердің аш ішектегі асты сіңіріп (сорып) алатын көлемі 4—5 м^а-ден 400—500 м²-ге дейін болады. Аш ішектегі қорытылған коректік заттардың ерітіндісі қылтамырлар арқылы қанға өтіп, майдьң ерітінділері негізінен лимфаға сіңеді. Астың тоқ ішекте қоры­тылуы. Аш ішекте қорытыл-маған заттар ток ішекке өтіп, жиналады. Ол заттардағы су ішек қабырғасындағы қан та­мырлары арқылы қанға өтеді. Сөйтіп, қорытылмаған қалдық заттар тығыздалып, тік ішекке түседі. Одан соң нәжіс болып организмнен сыртка шығарылады. Тоқ ішектегі су

ІV. Үйге §41 оқу.

V. 1. Қоректік заттардың маңызы қандай ?

2. Тістің құрылысы қандай

3. Тіс ауруы қалай пайда болады ?

4.Қоректік заттардың түрлеріне тоқталу?

Cабақтытың тақырыбы: Тамақтану гигиенасы.

терең түсініктер беру.

қабілетін дамыту.

. ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үй тапсырмасын тексеру

V.Үйге тапсырма беру

VІ. Бағалау

ІІ. Сондыктан ас қарынға және ішекке түсісімен ыдырап, корытыла береді.

Күніне төрт мезгіл тамактанған жөн. Күніне төрт рет тамак-танатын асты былай мөлшерлеген дұрыс: ертенгі ас — 25%, түскі ас — 40%, сәскелік ас — 15%, кешкі ас — 20%.. Есітеріңде болсын

Тамақты өте кеш ішу және құрғақ тағамдарды жиі пайдалану асқазанның ауруы п.б.. Кешкілік тамақты ұйықтаудан 2 сағат бұрын ішу керек. Асты ішуден бұрын колды мұкият сабындап жуады. Асты асықпай, жақсылап шайнау керек. Тамак ішіп отырғанда кітап, газет окьіп, радио тыңдап, теледидар көруге, сөйлесуге болмайды. Астың тым ыстық та, өте салқын да бол-мағаны жөн. Ac ішкеннен кейін ауызды сумен шайып, тістерді астың калдығынан тазартып отырукерек.

Ac кенеулі ж\е әр түрлі болуы керек. Тамактану мерзімі ас қорыту мүшелерінің қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.

Адамға кебірек жұғатыны — ішексорғы (аскарида), таспақұрт (цепень). Мысалы, ішексорғының аналығы бір жылда ондаған миллион жұмыртқа салады. Аурудың таралуына шыбындар себеп болады. Ішекқүртымен ауырған адам өз ауруын басқа адамдарға жұқтырады. Естеріңде болсын!

Ac ішер алдында және тамақ пісірерде, дәретханадан соң қолдарыңды сабынмен жақсылап жуып, төсек-орындарынды және киім-кешектеріңді үнемі таза ұстаңдар. Жеміс-жидек-терді жуып жеп, суды қайнатып ішкен жөн. Шала піскен немесе шала қуырылған ет пен балықты жемеңдер. Өздерін түратын бөлмені таза үстандар.

Астан уланудың алдын алу. Сапасы төмен тамақпен тамактанғаннан кейін, көп кешікпей аурудың пайда болуын тамақтан улану дейді. Уланудын алғашкы белгілері: адамның іші ауырады, жүрегі айниды, құсады, іші өтеді, адам әлсізденеді, қуаты кетеді. Уланған адамнын дене қызуы көтерілуі де мүмкін. Уланған адамды жаткызып, тез арада дәрігер шақыртып, алғашкы кемек керсетеді. Ондайда адамның қарнын жуу кажет. Наукасқа екі-үш рет жылы су (жарты шай касык ас содасын бір стақан жылы суға қосып) ішкізіп, әбден құстыру керек. Қарын тазарған соң, ыстык шай береді.

Алкоголь мен никотиннің ас қорытуға әсері. Темекінің түтіні дәм сезуді жөне адамның тамақда тәбетін нашарлатады. Темекі тартудан тістің кіреукесі бұзылып, тіс сарғайып кетеді. Темекінің түтіні сілекеймен қанға түседі. Темекінін. уы қарынның қабырғасын тітіркендіріп, оны қабындырады. Қарында, ұлтабарда жара пайда болады. Темекі түтініндегі улы заттар ас қорыту жүйесінің мүшелерін обыр (рак) ауруына шалдықтырады. Темекі тарту ас қорыту жүйесінің жұмысын бұзады.

Алкоголь — ете жылдам әсер ететін улы зат. Алкоголь қарынның шырышты қабыкшасын және басқа ас қорыту мүшелерін тітіркендіреді. Үнемі тітіркенуден ас қорыту мүшелері қабынады да, жара обыр ауруына шалдықтырады.

ІІІ. Бекіту.Тамақтан уланған адамның белгілері қандай?

ІV. Үйге §42 оқу.

V.Тест,

8сынып. 4 .03.08ж

Cабақтытың тақырыбы: Зат алмасу және энергия алмасу.

затардың қорытылу туралы түсініктер беру.

тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.

Сабақтың түрі: проблемалық.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

ІІ. 1-ші заттын сыртқы ортадан организмге түсуі. 2- тізбегі — қоректік заттардың ас қорыту жүйесінде ыдырап, организмнің іпікі ортасына — қан мен лимфаға өтуі. 3-тізбегі — клеткалар мен ұлпалардың тіршілігінен пайда болған зиянды жөне керексіз заттарды сыртқа шығару.Зат алмасу өзара тығыз байланысты екі кұбылыстан тұра-ды: қоректік заттардың сіндрілуі — ассимиляция және заттардың ыдырауы — диссимиляция. Заттардың сіңіріліп, одан клетка кұ-рылуын пластикалық алмасу дейді. Пластикалық алмасуда клеткалар кұрамы жанарады және энергия қорға түседі. Бұған карама-қарсы құбылыс — диссимиляцияда заттардын ыдырауынан энергия бөлінеді. Белінген энергия организмнің тіршілігін сактап, ой және дене енбектерін орындауға жұмсалады. Заттардың ыдырауында оттек пайдаланылады, сондықтан бұл тотығумен байланысты, ал бөлінетін энергия пластикалык алмасуға қажет. Сөйтіп, ассимиляция мен диссимиляция бір-біріне қарама-кдрсы ғана емес, бірі-бірімен тығыз, біртұтас кұбылыс — зат алмасу. і. Бүл коректік заттар энергиясының мөлшерін анықтағанда, нәруыз, май және кемірсулардың мөлшерден артық болмауын есте ұстау қажеттігін көрсетеді.

ІІІ.

2.- Суды негізгі сіңіру кайжерде өтеді? А) Қарында. В) Бауырда. С)Тоқ ішекте. D) ішектің барлык бөлімдерінде. Е) 12-елі ішекте.

3- Жасупық ас қорыту мүшслерінің кай бөлімінде ыдырайды? А. Қарында. В) Бауырда. С) Тоқ ішекте. D) Ішектің барлык жерлерінде е. ащы іңшекте 4..Ақуызды кай фермент ыдыратады?

А) амилаза В) Липаза. С) Инсулин. D) Пепсин. Е) Птиалин. 5.Қосылыстардың кайсысы ас қорыту ферменті бопып саналмайды?

А) Амилаза, В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин. Е) Птиалин.

6. Көмірсулардың алмасуына қатысатьн гормонның атын ата?

А) Птиалин. В) Инсулин. С) Липаза. В) Адреналин. Е) Лизоцим.

7. Не себептен ет жоқ жерде липазаның әрекетшілдігі темендейді?

7. Өт қай жерде түзіледі? А) Ұйкы безінде. В)Бауырда. С) Қарында. О) Ұлтабарда. Б)Ащыішекте.

8. Қандағы глюкозаның тұрақтылығын реттейтін заттар:

А) Адреналин. В) Көмірсулар. С) Майлар. Б) Инсулин. Е) Тироксин.

1186. Ас қорыту дегеніміз: А) Астың физикалык өзгеріске ұшырауы. В) Химиялык өзгеріске ұшырауы. С) Асты сіңіру. Д) Асты еріту. Е) Асты ас қорыту сөлімен араластыру.

9. Ас қорыту жолынын, 3 түрлі ұлпасын белгіле.

А) Шеміршекті, сілемейлі, эпителиальды. В) Дәнекер ұлпалы, бұлшыкетті, сілемейлі. С) Бұдшыкетгі, жұйкелі, эпителиальды. д) Майлы, бұлшықетті, жүйкелі. Е) Сүйекті,бұлшыкетті, сілемейлі.

10. Тістін ең мықты берік заты: А) Цемент. В) Дентин. С) ұлпа (пульпа).

12. Адамда болатын күрек тістің саны қанша? А) 4. В) 6. С) 8. д)2. Е) 12.

11. Ас қорыту орталығы: А) Жұлында орншіасқан. В) Бас миында орналаскаи. С) Мишыкта орналаскан. О) Орталық мида орналаскан. Е) Сопакша мида оркаласқан.

13. Тамакты асығып ішудің зияны қандай?

А) Ас қорытылып үлгермейді. В) Ас дұрыс шайналып үлгермейді. С) Ас қорыту сөлі нашар сіңіріледі. О) Артық ішіп қою кауыпы бар. Е) Қакқлып қалу қауыпы бар.

14. Қоректік заттардың сіңірілуі:

А) Таза физикалык процесс. В) Сүзілу ж\е еріту. С) Диффузия ж\е химиялык процесс. Б) Физиологиялык процесс, Е) Сүзілу, диффузия жэне үздіксіз өтуі арқылы жүзеге асатын физиологиялык процесс.

15. Ағзадағы зат алмасу дегеніміз:

А) Оттегін сіңіріп, көміркышкыл газын бөліп шығару. В) Ағзаға қорек заттың түсуі жэне керексіз заттың шығарылуы. С) Ыдырау өнімдерій сіңіру, сіңірілмей қалған қалдықтарды шығару. д) Қоректік заттарды сіңіру. Е) Заттың сыртқы ортадан түскенінен бастап ыдырау өнімдерін шығарғанға дейін жүретін күрделі процесс.

16. Ағзадағы көмірсудын. кызметі: А) Құрылыс материалы.

В) Ферментативтік. С) Энергетикалық қуат көзі.д) Қозғалшштық. Е) Қорғапыштық.

17. Май адаммен жануарлар ағзасында төменде берілген заттардың қайсысына айналады? а) Акуыздар мен көмірсуларға. В) Көмірсуларға.

С) аминкышкылдарына. д) Витаминдерге. Е) Ферменттерге.

18. Неліктен өсіп келе жатқан жас ағза акуызды көбірек қабылдау керек? А) Ақуыз - ең нсгізгі қуат. В) Акуыз тез көмірсуға айналады.С) Акуыз есу қабілетін арттырады. Д) Акуыз жасушаның негізгі құрылыс

материалы болып есептеледі. Е) Ақуыз зат алмасуды бәсеңдетеді.

19. Тәулігіне ересек адамға грамм өлшемімен алғанда қанша акуыз, май, көмірсулар қажет? А) Акуыз = 40. май = 20, көмірсулар = 500.

В) Акуыз =-140, май =- 40, көмірсулар = 200. С) Ақуыз = 85, май = 100, көмірсулар - 380. Д) Акуыз = 200, май 200, көмірсулар - 200. Е) Ақуыз = 160, май = 50, көмірсулар = 100.

20. Өсу және қараңғыда жақсы көруге қажетті витамин:

22. Майларды қай фермент ыдыратады?

А) Амилаза. В) Липаза. С) Инсулин. О) Пепсин. Е) Птиалин.

23. Қарынды ас қорыту сөлінін әсерінен қорытылып кетпеуінен не қорғайды?

А) Кілегейдің болуы. В) Үнемі қозғалыста болуы. С) Көп мөлшердесуды қабылдауы. В) Элителийдің тозып калуы. Е) Қышкыл орта.

24. Ас қорыту процесін зерттеген үшін орыс физиологтарының қайсысы Нобель атындағы сыйлықты иеленді? А) Н.И.Вавилов.В) И.П.Павлов. С) И.И.Мечников. О) И.М,Сеченов. Е) К.И.Скрябин.

25. Ауызда ферменттер әсерінен ыдырайтындар:

А) Ақуыздар. В) Майлар. С) Көмірсулар. О) Су. Е) Минерал тү_здар.

25. Қарыннан соң ас қорыту жүйесінің қай бөлімі келеді?

А) Соқыр ішек. В) Бауыр. С) Ұлтабар (он екі елі ішек). В) Ток ішек.Е) Ащы ішек.

26, Ас қорыту системасының қай бөлігінде фермент пепсин белсенді қызмет аткарады? А) Ауыз қуысында. В) жұтқыншақта. С) Өңеште.д) Ішекте. Е) Қарында.

'27. Адам клеткасының (жасуша) тіршілігі немен сипатталады?

О₂-ні сіңіріп, СО₂-ні бөліп шығарумен. В) Энергия бөліп шығаратындығымен. С) Қоректік заттар келіп тұруымен.

Д) Органикалык заттардың түзілуімен. Е) Органикалык заттардың тотығуы және ыдырауымен.

28.Қандай мүшелерде жылудың пайда болуы қаркынды жүреді? А) Қан тамырларында. В) Өкпеде. С) Бауырда, бұлшық еттерде.

Д) жүректе е)теріде.

Cабақтытың тақырыбы: Витам индер.

баулу,ізденіске жетелеу.

Сабақтың түрі: се м инар

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын тексеру

VІ. Бағалау.

І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.

Азық-түліктерде болатын витаминдер және олардың маңызы

Піскен тамақта витаминдердің бұзылмай сакталуы қажет.

ІІІ. Трек-сызба құрау.

ІV. Үйге §44 оқу.

V. Тест оздыру.

1. Витаминдердің маңызы қандай? 2. А, В, С, D витаминдері кандай азық-түліктерде болады? 3. Витаминдерді шамадан артьщ пайдаланудан орга-низмде қандай өзгерістер болады?

ХП тарау. СЫРТҚА

ШЫҒАРУ ЖҮЙЕСІ