ОҚу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

қисық сызығы

1— күзгі бидай үшін; 2— жаз_РЫ бидай үшін; 3— жү-

гері ушін; 4— жоңынща үшін; 5— аңыздық жүгері

Жоғарыда қаралған мысалда 5-сурет сумен қолайлы қамтама-сыз етілген кезінде су балансының тапшылығы 248 мм тең. Суару нормасының максималды мөлшері 800 м³/га тең болғанда, бірін-ші, екінші және төртінші суарудың нормасы 600 м³/га деп сана-лып, үшінші суару нормасы —700 м³/га болады. Сонда олардың қосындысы. 2500 м³/га тең болады.

Бірінші суарудың мерзімін анықтау үшін ординат білігінің бой-ына (5 сурет) себер алдындағы суару нормасының мөлшерін ор-наластырып (66 мм) және ирек сызшқпен қиылысқанша көлденең сызық жүргізіледі. Ирек сызықтың қиылысқан нүктесінен абсцисс білігіне перпендикуляр сызығын түссіру арқылы бірінші суарудың мерзімін анықтаймыз (23.VI). Ал е;кінші суарудың мерзімі су ба-лансының тапшылығы 60+60=120 мм болғанда келеді. Бірінші суарудың мерзімін анықтаған сияқтгы екінші суарудың да мерзімі анықталады, ол ІЗ.УІІ-күні болады.. Ал үшінші рет суаруды су балансыньщ тапшылығы 60+60+70)= 190 мм тең болғанда жүргі-зу керек (26.УІІ.), сондай-ақ төртітші суару 60 + 60+70+60 = 250

70

мм болғанда жүргізіледі (21ДЛІІ.). Осылай аныкталған суару мерзімдері суарудың орта күні деп саналады.

нормасынан 10—15% көп болғапда ₍₂А

Ал екінші суару ІО.УІІ (2А^= 114-111 мм) басталып Н

Суару мерзімдерін жыджытқанда суару нормаларының мөлше

ту) су балансьі тапшылығыаың кемуінің салдарынан у ру масының мөлшері де азаяды.

Суару жүйесін пайдалану кезінде дақылдарды
зекті суару мерзімін анықтау үшін метерологиялық ^

дың мәліметтеріне сәйкес су балансының тапшылығыньш, і₀.

ды ирек сызығын әр күн сайын сызып отыру орынды о £•" _сы пырақ ылғалының алғашқы қорының мөлшері мен^ суару р белгілі болғанда, суару мерзімін анықтау өте онай болад .

71

әр дақылдың барлық көлемін бір іет суаруға қажет болатын су-дың аумағына тең: рі=т-а>. Соцай-ақ бұл графикте суаруды бастау, аяқтау және кезекті суару фалығы мерзімдері көр^етілген.

Осындай графикте ауыспалы егс жүйесіне кіретін барлық да-қылдардың суару режимін сызған юлсақ, онда ол осы дақылдар-ды суару режимінің жинақталмағаі графигі болып табылады.

Ал енді оның темен жерлерін тэлтыру мен шыңдарын төмен түсіру арқылы тегістесек онда дақ>ілдарды суару режимінің жи-нақталған графигі шығады (суару графигі). Әдетте бұндай гра-фикті аса үлкен емес бір немесе еіі ауыспалы егіс жүйесі орна-ласқан алқаптар үшін қүрған жөн. Бұндай жағдайда судың есеп-телген мөлшері ординат білігінің бойынан оқылады. Өте үлкен суару жүйелерінде көптеген ауыс»алы егіс учаскелері болады, сондықтан жүйеге жіберілетін бар.щқ судың мөлшерін анықтау қиынға соғады. Бұл жүмыстарды гьдромодуль графигін тек үлгілі ауыспалы егістер үшін ғана құру арқылы жеңілдетуге болады, мысалы дәнді дақыл-малазығы, көкөніс — малазығы, көкөніс — ауыспалы егістері.

Суарылатын жерлердің әрбір өлщеміне (1 гектарға) берілетін судың мөлшері (гектарына л/с есебіиен) гидромодуль деп атайды.

Гидромодуль мелшерін щ» (әр дақыл үшін) оларды күні-түні суарғанда мына формула арқылы анықтайды:

жағдайда ^ = а-т:3,6 Ті, гектарына л/с есебімен; бұнда: ш — суару нормасы, м³/га;

а — ауыспалы егістегі дақылдың үлесі;

і — дақылды суару мерзімінің үзындығы, тәулік есебімен;

Т —тәулік бойы суарудың ұзақтығы, сағат есебімен.

Осы формулалар арқылы әр дақылдарды барлык суарудың гидромодульдері анықталып, олардың көрсеткіштері гидромодуль-дің жинақталмаған және жинақталған ведомстеріне жазылады (12 таблица).

Гидромодульдін. жалпы мөлшерін барлық дақылдардың гидро-модульдерінің күнделік мөлшерін бірлне-бірін графикалық әдіспен қосу арқылы анықтайды. Содан кейіін миллиметрлік кағазға абс-цисс білігінің бойына белгілі масштгабпен суару кезеңінің айла-рын, онкүндіктерін және күндерін көфсетіп календарлық уақыты орналастырылып, ал ординат білігініің бойына — гидромодуль ор-наластырылады. Графикте әр дақьодды суару ені суарудың ұзақ-тығын, ал биіктігі гидромодульды кгөрсететін тікбүрыш арқылы бейнеленеді. Әрбір тік бүрыштың ішіінен суарудың кезекті немірі жазылып, суарылатын дақылдың шарртты белгісі сызылады (бояу, сызықпен түрлеу) (9 сурет).

Әдетте гидромодуль графигін құр?у саны жағынан ең көп суа-рылатын, немесе суару мерзімі өте үззақ дақылдан басталады. Бір

9-сурет. Гидромодульдің графигі:

а — жинаңталмаган; б, в — жинақталған; 1—күздік бидай; 2—жаздық бидай;

3— жүгері; 4— аңыздық жүгері; 5— бірінші жылғы жоңышңа; 6—■ екінші жвне

үшінші жылғы жоңышңа.

дақылдың гидромодулінің графигін құрып болғаннан кейін, ке-зекпен барлық дақылдардың гидромодулдерінің графиктері құ-рылады. Егерде екі және одан да көп дақылдардың суару мерзімі толығынан, немесе жарым-жартысы уақыт бойынша бір мезгілде болса, онда осы күндерде олардың ординаттары (гидромодулдері) косылып, тікбұрыштар толығынан, немесе жарым-жартылай бір-бірінің үстіне орналастырылады. Барлық дақылдардьщ гидромо-дульдері қүралған бұл график суармалы ауыспалы егістін. гидро-модулінің жинақталмаған графигі болып саналады. Әдетте бүл

2. 4-ші графадағы цифр суару нөмірін көрсетеді; В — сіңіре суару; П — себер алдындағы оуару.

график сатылы және оның ордишталарының ең көп мөлшері /ен бң кем мөлшерінің айырмашылыы _Өте көп болады. «м» көл/мін суару үшін жіберілетін судың мө/шері гидромодульдің ордиійты-мен суарылатын көлемінің кәбейіндісіне тең болады, яғнй <2 = = ^■(0 л/с

Суару үшін қажет болатын судің мелшері тұрақты болмаған-дықтан гидромодульдың жинақта/маған графигі бойынша ауыл шаруашылығы дақылдарын суар^айды. Өйткені, бұл жағдайда суару каналдары мен құрылыстарьң судың ең көп мөлшерін өткізу үшін салуға тура келеді, ал судьи- ондай мөлшері жылына бірне-ше күн бойы ғана керек болады. Д_л жылдың қалған күндерінде арық-атыз жүйесі суды ете аз мслшерде өткізуінің салдарынан тосаптанып, оларға әр түрлі шөітр өсіп, судың топыраққа сүзілу мелшері жоғырылаумен бірге кашлдар мен бас саға құрылыста-рының су деңгейімен одан ететін судың мөлшерін реттеуді қиын-датады. Сонымен бірге суару жу^есінщ құрылыстарын гидромо-дульдің жинақталмаған графигі бошнша судың ең көп мөлшеріне сәйкес салу бұл жүмыстардың аупағы мен жұмсалатын күрделі қаржыны өте көбейтіп, оларды пайдалануды қымбаттатады және суарылатын алқаптың мелиоратив-ік жағдайын нашарлатады.

Жалпы гидромодульдың жинақіалмаған графигі¹ бойынша суа-ру жұмыстарын ұйымдастыру мүмкін еместігін оның ординатта-рының өзгеруіне сәйкес қажет болатын суарушылар және жаңбыр-латқыш машиналар санымен егістікті суарғаннан кейін культива-ция жүргізу үшін қажет болатын отау қүралдарының саны да ез-геріп тұру керек екендігін көрсетеді.

Сөйтіп, гидромодульдің жинақталмаған графигі бойынша егіс-тікті суару экономикалық жағынан тиімсіз және техникалық тұр-ғыдан ете қолайсыз болып саналады.

Гидромодульдің жинақталған графигі. Гидромодульдің есепті мөлшері оның графигін жинақтау (тегістеу) арқылы анықталады. Ол үшін графиктегі шыңдар мен ашық жерлерді ауыл шаруашы-лық дақылдарын суару мерзімін қысқарту, немесе ұзарту және суару мерзімін жылжыту арқылы ігегістейді. Графиктің ордина-тын дақылдарды суарудың ең соңғіы мерзіміне, су кәздерінің ре-жиміне, суару техникасына және ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізу жоспарына сәйкес тегістейд;і. Су көздерінің су жеткіліксіз болған жағдайда оларды реттеу дкұмыстары үйымдастырылады, немесе пайдаланылатын судың мелішерін азайту үшін ауыспалы егіс қайта қаралады.

Гидромодуль графигін жинақтағ^анда мына шарттарды орын-дау керек:

• 
  суару нормасының мөлшері өзігертілмейді;
  
• 
  суару нормасының мөлшері ещ көп мөлшерден 10—20% кем
  болғандықтан суару мерзімін оңға яжәне солға қарай жылжытуға
  болады;