Оқу құралы Қарағанды 2011 (02) ббк 81. 2 Англ я 7 у 57 рецензенттер

Зат есімнің көпше түрі

Plural of Nouns

Ағылшын тілінде зат есімнің көпше түрі - s (es) көптік жалғаулары арқылы жасалады. Ол дауысты және ұяң дауыссыз дыбыстан кейін [z], ал қатаң дауыссыз дыбыстан кейін [s] болып оқылады.

Мысалы: beds [z], maps [s].

Жекеше түрінде -s, -ss, –ch, -sh, -x, -ce, -se, o әріптермен аяқталған зат есімдерге көпше түрде -es жалғауы жалғанып, [iz] болып оқылады.

Мысалы: a glass - glasses, a bush – bushes, а hero – heroes [hirouz].

Зат есім –fe ,-f әріптеріне аяқталса, көпше түрінде –f әрпі –v әрпінe өзгеріп, –es жалғауы жалғанады.

Мысалы: a knife – knives, a shelf- shelves.

Ережеден тыс ерекше түрі: chief – chiefs, roof - roofs , safe – safes, a piano - pianos, a photo - photos, a solo - solos.

Егер зат есім -у әрпімен аяқталып, оның алдындағы әріп дауысты болса, оған -s көптік жалғауы жалғанады.

Мысалы: а key – keys, a toy – toys.

Ал егерде -у әріпінің алдындағы әріп дауыссыз болса, онда -у әрпінің орнына –i қойылып, - es жалғауы жалғанады.

Мысалы: а factory – factories.

Күрделі сөздердің көпше түpi былай жасалады: a father–in-law – fathers–in–law, a girl friend – girl friends, a manservant – menservants.

Ағылшын тілінде жекеше және көпше түрлері бірдей сөздер бар: a fish – fish, a sheep –sheep, a deer – deer, a salmon – salmon, a swine – swine, a species –species, a trout –trout, a series –series.

Кейбір зат есімдердің көпше түрі сөз түбіріндегі дауысты әріптердің өзгеруі және –en жалғауы арқылы жасалады:

Singular Plural

жекеше түрі көпше түрі

a man men

a woman women

a tooth teeth

a goose geese

a mouse mice

a louse lice

a child children

an ox oxen

a foot feet

Кейбір сөздер тек жекеше түрде қолданылады: money - ақша, sugar - қант, milk - сүт, weather – ауа-райы, news – жаналық, peace - әлем. Санауға болмайтын және абстрактылы зат есімдер: air- ауа, bread – нан, love - махаббат (cheese, hope, soap, snow, iron, wood, noise, hair, т.б.).

Мына сөздер тек көпше түрде қолданылады: spectacles – көзілдірік, trousers – шалбар, scissors - қайшы, chothes – киім, savings – жиналған ақша (goods, tights, surroundings, thanks, arms, т.б.).

Бекіту жаттығулары
Жаттығу №1.

Төмендегі зат есімдердің көпше түрін жасаңыз

an apple a mountain a tree a penny a pen the window

the soap a man the woman a girl the dogan eyebrow

a table a stool the town a hand a sheep the clock

a mouse a coat a goose a deer the child a boy

a baby the potato the dress a pineapple this pan this tomato

that pencil that book this deer that hill this man that door

this girl that team this wolf this leaf.

Жаттығу №2.

Мына тіркестерді көпше түрге қойыңыз:

This magazine, that sticker, this stamp, that sandwich, this poster, this teacup, this egg, that wall, that picture, this foot, that mountain, this lady, that window, this man, that match, this knife, this book, this family, this pie, that answer, that apartment, that teacher, that comedy.

Жаттығу №3.

Төмендегі сөйлемдерді көпше түрде айтыңыз:

1. This is a spider. 2. That is a snail. 3. This is a space film. 4. That is a cartoon. 5. This is a star. 6. This is a boy. 7. This is a baby. 8. That is a plate. 9. That is a flower. 10. That is a bookshelf. 11. Is this a sofa? 12. Is this a bookcase? 13. Is this a man? 14. Is that a ball? 15. Is that a train? 16. Is that a plane? 17. Is the window open? 18. Is the door closed? 19. Is the boy near the window? 20. That is not a king.

Жаттығу №4.

Төмендегі зат есімдердің көпше түрін жасаңыз (артикльге көңіл аударыңыз: белгісіздік артиклі түсіп қалады, ал белгілілік артиклі сақталынады).

a peach, a banana, a brush, a star, a mountain, a baby, a plant, a lemon, a tree, a shilling, a king, the waiter, the queen, a shop, the tragedy, a man, the man, a woman, the woman, an eye, a shelf, a box, the city, a boy, a goose, the watch, a mouse, a dress, a toy, the sheep, a tooth, a child, the ox, a deer, the life, a tomato, a secretary, a crowd, the airport, a theatre.

Артикль

The Article

Ағылшын тілінде зат есімнің алдында тұратын қосымшаны артикль деп атайды. Ал қазақ тілінде артикль деген ұғым жоқ.

Артикль екіге бөлінеді: белгілілік (definite article - the) және белгісіздік (indefinite article – a /an). Белгілілік артиклі зат есімді бір топтан бөліп, жекелеп, даралап көрсетсе, белгісіздік артиклі зат есімді көп нәрсенің бірі ретінде көрсетеді.

Мысалы: The student is waiting for you.

A student is waiting for you.

Қазақшаға екі сөйлем де бірдей аударылады: Сізді студент тосып тұр.

Қазақша сөйлемнен сізді қандай студент тосып тұрғанын білмейсіз, таныс студент пе, әлде сіз танымайтын студент пе, ал ағылшын сөйлемі белгілілік артиклі the арқылы бізге таныс, біз білетін студент туралы айтып тұрса, белгісіздік артиклі а арқылы біз танымайтын бір студенттің тосып тұрғанын көрсетеді. Қазақ тілінде мұндай құбылыс жоқ.

Белгісіздік артиклі

The Indefinite article

Егер зат есім дауыссыз дыбыстан басталса, онда а артиклі, ал дауыстыдан басталса, онда an артиклі қолданылады: a cat, an apple.

a/ an қолданылады:

1. a/an деген one – бір деген сан есімнен шыққан, сондықтан ол кейде 1 деген мағынада: I want a ticket – Маған бір билет керек;

2. Егер зат есім дараланбай, жинақталған, топталған зат есімді көрсетсе: A cat is a domestic animal. – Мысық – үй хайуанаты. (Яғни, бұл біз білетін біздің үйдегі мысық емес, жалпы мысықтар тобы туралы айтып тұр);

3. Егер айтылатын зат есім туралы сіздің толық мағлұматыңыз болмаса: A student is looking for you. (A артиклі студентті бізге белгісіз, әйтеуір бір студент екенін көрсетіп тұр);

4. Жекеше түрде ‘’to be’’, ‘’to have’’ көмекші етістіктерінен кейін: He is a famous surgeon. I have a sister.

5. ‘’There is’’ конструкциясынан кейін: There is a table in the room.

6. Мәтінде бірінші рет айтылса: I see a dog. The dog is hungry.

7. Абстрактілі зат есім + анықтауыш боп келсе: a quiet life.

8. Саналмайтын зат есімдердің анықталмаған үлесінде: a cup of tea.

9. Зат есімдер such, quite, rather сөздерімен келсе: He is such a young boy.

10. So, as, too, now сөздерімен сын есімдерден кейін: too important a question

11. A few, a little, a lot of тіркестерімен: a lot of books.

Белгілілік артиклі
The Definite article

the қолданылады:

1. Бастапқы контекстен анық, қай зат (құбылыс) немесе заттар (құбылыстар) жайында айтылғанда: This is a pencil. The pencil is red;

2. Реттік сан есімнің алдында: the first man;

3. Сын есімнің күшейтпелі шырайында: the shortest way;

4. Following, last, next, same сын есімдерінің алдында: the following sentences, the same mistake;

5. Зат есімнен кейін анықтауыш келсе: This is the house where I was born;

6. Табиғаттың жалғыз түрдегі құбылыстарының аттарымен: The Moon, The Sun;

7. Барлық жанұяны білдіретін фамилияның алдында: The Browns;

8. Әлемнің 4 жағымен: The South, The North, The East, The West;

9. Тау, мұхит, теңіз, шөл, топтаса орналасқан көлдердің жағрафиялық аттарымен: the Urals, the Volga, the Pacific Ocean, the Black Sea, the Ands Mountain. Mount Vesuvius, lake Baikal, lake Ohio.

10. Саналмайтын зат есімдердің анықталған үлесінде: Give me the glass of milk.

11. Газет, журнал, пароход, қонақ үйлердің аттарымен: I read the ‘Nature”.

12. One of the, some of the, many of the, most of the, all the, both the…тіркестерімен.

13. Этностармен: the Indians.

14. Административті терминдермен мемлекет аттарымен: The USA, the United Kingdom.

15. Мекен пысықтауыштарымен: in the street.

16. Соғыс аттарымен: the Civil War.

17. Құжаттардың аттарымен: the Constitution.

18. Зат есім рөліндегі сын есімдермен: the old.

19. Белгілі заттардың көпше түрлерімен: Send me the books.

Артикльдер қолданылмайды:

1. Жалқы есімдермен: My name is Askar.

2. Mr., Mrs., Miss, Sir, Madam, uncle, aunt, dad, mum

3. Тәуелдік және сілтеу есімдіктерімен: my pen, this pen.

4. Материк, қала, ел аттарымен: I live in Karaganda.

5. Саналмайтын зат есімдермен: I like fresh air.

6. Есептік сан есімдердің алдында: Open text ten.

7. Ғылым, оқу пәндері, ауру аттарымен: I like History.

8. Бірдей құбылыстағы заттар топтарымен: Send me books.
Бекіту жаттығулары
Жаттығу №1.

Көп нүктенің орнына артикль қойыңыз:

1. This is ... book. It is my ... book. 2. This is ... man. 3. There is … chair in the room. 4. Have they got ... car? — Yes, they have. Their ... car is very expensive but reliable. 5. Have you got ... calculator? - — No, I haven't. 6. Is this ... watch? — No, it isn't ... watch, it's ... pen. 7. This ... pen is good, and that ... pen is bad. 8. I can see a pencil on your table, but I can see no paper. 9. I have ... sister. My sister is ... engineer. My sister's husband is ... doctor. 10. I have no ... handbag.

Жаттығу №2.

Көп нүктенің орнына a/an немесе the артикльдерін қойыңыз:

1. He hasn't got ... car. But he's got ... computer. ... computer is new. 2. My friends have got ... cat and ... dog. ... dog never bites ...cat. 3. This is ... tree. ... tree is green. 4. I can see three ... boys. ... boys are playing. 5. I have ... bicycle. ... bicycle is black. My friend has no ... bicycle. 6. Our ...room is large. 7. We wrote ... dictation yesterday. ... dictation was long. 8. She has ... ball. ... ball is big. 9. I got ... letter from my... friend yesterday. ... letter was interesting. 10. When they were in Geneva, they stayed at ... hotel.

Жаттығу №3.

Көп нүктенің орнына қажетті артикльді қойыңыз:

1. This is ___ pen. It is his ___ pen. 2. He has ___ sister. His sister is ___ journalist. His sister's ___ husband is ___ engineer. 3. We have no __ books. 4. . Their ___ apartment is large. 5. This __ shirt is good, and that ___ shirt is bad. 6. I see __ pencil on your __ table, but I see no ___ paper. 7. Take __ apple, please. 8. We have ___ dog and __ cat. 9. I have ___ book on ___ table. 10. This is __ flower. ___ flower is beautiful.

Жаттығу №4.

Төмендегі сөздерді қолданып, қажетті артикльді қойыңыз:

Bicycle, capital, cigarette, play, difficult language, kitchen, nice day, next train, roof, small hotel.

1. Rome is________________ of Italy.

2. When we were in London, we stayed at ___________.

3. Can you ride ___________?

4. What's that man doing on _________ of that house? Is he repairing something?

5. We went to the theatre last night but _________ wasn't very good.

6. Do you think English is _________________ for people to learn?

7. "Would you like ________?" "No, thanks. I don't smoke".

8. "Where is jack?" "He's in ________. He's cooking something."

9. Excuse me, what time is___________ to London?

10. It's ______________ today. Let's go out.

Жаттығу №5.

Артикль қойыңыз:

1. 
   …Black Sea is in…South.
   
2. 
   France is to…northwest of Italy.
   
3. 
   Yerevan is…capital of…Armenia.
   
4. 
   …Russia occupies…eastern half of…Europe and…northern of Asia.
   
5. 
   We study…biology,…anatomy and…history.
   
6. 
   …Pr. Smirnov lives here.
   
7. 
   Rostov stands on…Don.
   
8. 
   The Black Sea is in…south.
   
9. 
   My friends went to…Urals.
   
10. 
    …climate of…northern part of…Russia is Severe.
    
11. 
    I want to go to…Alma-Ata some day.
    
12. 
    Australia…island or…continent.
    

Есімдіктер

The Pronouns

Есім сөздердің (зат есім, сан есім, сын есімнің) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады.

Есімдіктер мағынасына қарай мынадай топтарға бөлінеді: жіктеу есімдіктері, тәуелдік есімдіктер, өздік есімдіктері, сілтеу есімдіктері, белгісіздік есімдіктері, сұрау есімдіктері.
Жіктеу есімдіктері (personal pronouns)

Жақ	Атау септігі		Объектілі септік
Жекеше түрі
1	I	мен	me	маған, мені, менде, менімен, менен
2	you	сен	you	саған, сені, сенде, сенен, сенімен
		сіз		сізге, сізді, сізде, сізден, сізбен
3	he	ол	him	оған, оны, онда, одан, онымен
	she	ол	her
	іt	ол	it
Көпше түрі
1	we	біз	us	бізге, бізді, бізде, бізден, бізбен
2	you	сендер	you	сендерге, сендерді, сендерде, сендерден, сендермен
		сіздер		сіздерге, сіздерді, сіздерде, сіздерден, сіздермен
3	they	олар	them	оларға, оларды, оларда, олардан, олармен

Атау септігінде тұрған жіктеу есімдіктері бастауыш қызметін және атау тұлғалы баяндауыш қызметін де атқарады:

We live in a small town. Біз кішкентай қалада тұрамыз.

(бастауыш)