Механизм формирования стихийных неформальных групп среди несовершеннолетних

На процесс социализации личности несовершеннолетних большое влияние оказывают неформальные группы, возникающие на основе совместной досугово-развлекательной деятельности. По проблемам формирования неформальных подростковых и юношеских групп проведены многочисленные научные исследования (И.И.Карпец, У.С.Джекебаев, С.Х.Жадбаев, Г.И.Забрянский, В.Д.Ермаков, М.С.Нарик-баев и др.), в ходе которых определены их наиболее важные параметры /1, 2/.

Несмотря на коренные изменения, происшедшие в Республике Казахстан за время перестройки и получения суверенитета, система образования и воспитания в Республике Казахстан не может до сих пор отказаться от демонстративного руководства и мелочной опеки в отношении подростков и юношей с целью повышения эффективности педагогической деятельности. Это порождает в среде несовершеннолетних безответственность, пассивность, иждивенчество, апатию, являющуюся преградой для интеллектуального и гармоничного развития личности. Общество как бы отказывается от таких молодых людей с отклонениями в поведении и отталкивает их. Но известная истина, что любой человек не может жить вне общества, а потому «невостребованные» создают свои малые неформальные группы.

Механизм образования стихийных или неформальных подростковых и юношеских объединений включает в себя 2 блока проблем – как подросток, юноша отчуждается от традиционных групп социализации, и почему они объединяются в стихийные группы с асоциальной и антисоциальной направленностью.

По отношению к обществу неформальные объединения можно разделить на три группы /1/:

1. 
   неформальные объединения с преобразовательной программой. Их цель - повлиять на развитие общества (политические движения, экологические, некоторые творческие самодеятельные группы);
   
2. 
   неформальные объединения, не желающие иметь с обществом никаких формальных отношений. Цель – уйти от различных проблем (религиозные секты и объединения, творческие группы, туристы, хиппи и музыкальные фанаты);
   
3. 
   неформальные объединения намеренно агрессивного характера. Их подразделяют на агрессивных - это непосредственное применение силы вплоть до совершения преступных деяний и демонстративно агрессивных, проявляющих агрессию через внешние атрибуты и делинквентное поведение.
   

В этом сложном и жестоком мире несовершеннолетний индивид беззащитен: Где ему искать опору? В семье? Для родителей он уже не ребенок. В школе? Для учителей он «трудный».

Отверженность в семье, изоляция в школьном коллективе вынуждают их искать среду обитания в кругу себе подобных, в сфере стихийно–группового общения. Недостаток родительского внимания это не единственная причина поиска им группы сверстников понимающих их. Наиболее значимо для них – стремление к неформальному общению. Такое эмоциональное общение и взаимопонимание не только цель досуга, но и получение информации о себе, а точнее определение своего личностного статуса – «Я».

Общение подростка со сверстниками в неформальных группах позволяет удовлетворить следующие потребности:

• 
  снятие нервно-психического напряжения;
  
• 
  безопасность (защищенность);
  
• 
  понимание, эмпатия;
  
• 
  независимость, автономия от взрослых;
  
• 
  завоевание личностного статуса;
  
• 
  приобретение социального статуса;
  
• 
  получение информации и т.д.
  

Первоначально несовершеннолетние сплачиваются на основе одинаковой безнадзорности и бесконтрольности для пустого времяпрепровождения. В процесс такого сближения удовлетворяются их желания быть принятыми и компенсируются эмоциональная неудовлетворенность, утраченный в результате семейного неблагополучия и школьных неудач. Доминирующий мотив такого выбора – страх остаться в изоляции, возможность избежать отрицательных эмоций, связанных со стигмой и статусом «плохих», «трудных», «изолированных», «отвергнутых» и пр. /1/.

Отношение к членам досуговых, а в последствии антисоциальных, криминогенных групп оценивается по факту, насколько они эмпатийны и сочувственны по отношению к нему. Законопослушные граждане, несовершеннолетние и родители не в состоянии понять психическое состояние таких подростков и юношей.

Склонность подростков и юношей противопоставлять себя социальному окружению чаще всего проявляется в демонстрации поведения. Это внешне наблюдаемые атрибуты: особенность одежды, жаргон (сленг) и др. Термины, употребляемые ими, нередко грубы и непонятны, а словам придается смысл противоположный их обычному значению. Такая словесная игра как бы отделяет «своих» от «чужих».

Образование стихийных группировок многие исследователи связывают с процессом маргинализации. Но маргинальность не причина образования стихийных неформальных групп, а только интенсивное вхождение в аутсайдерство. Аутсайдерство – это то общее, что сближает несовершеннолетних беспризорных и безнадзорных, притягивает их друг к другу. Это социально-психологическая действительность, питающая образование неформальных групп с антисоциальной направленностью.

Попадание в социальный тупик и поиск выхода из него влечет разного рода конфликты: между несовершеннолетним и учителем, воспитателем; между несовершеннолетним и коллективом класса или иного вида заведением; между подростком и семьей /3/.

Психологические возрастные особенности таковы, что подростки и юноши ищут группу, чтобы «быть равным». Вытолкнутые из основных институтов социализации, отвергнутые близким окружением (семья, школа, родственники и т.д.), они объединяются. Чувствуя себя вполне комфортно в такой группе, они закрепляются в ней, а на безнравственность, асоциальность и антисоциальность, царящие здесь, относятся безразлично и терпимо.

В неформальных асоциальных и антисоциальных группах действуют свои способы самоутверждения. Ученые-исследователи объединяют их в 4 основных вида: невыполнение основных социальных функций, не соблюдение общественных стандартов, аморальное поведение, правонарушение /4/

Форма самоутверждения выбирается и зависит от уровня зараженности, криминальных традиций, состава и лидера группы.

На первоначальном этапе пребывания в группе связи в ней неглубоки, признанный вожак отсутствует. Их характеризует негативное отношение к учебе, враждебное отношение к педагогам и лучшим ученикам. На последующем этапе группа стабилизируется, появляется вожак. Теперь уже совершаются не только аморальные поступки, но и значительные по квалификации правонарушения. Девиантное поведение постепенно становится делинквентным.

Постоянное пребывание деморализованных подростков и юношей в криминальной среде приводит к тому, что она становится для них референтной и дает возможность удовлетворению потребности в соответствии со сложившейся искаженной системой ценностей и интересов.

Механизм разлагающего влияния таких криминогенных групп на ее членов представляет следующую нелицеприятную картину: единственно возможной формой досуга становится бесцельное времяпрепровождение, сопровождающееся пьянством, дракой, кражей, грабежом, изнасилованием и добычей денег для приобретения спиртного и наркотиков. Все это способствует деградации личности, неизбежно приводящей к негативным последствиям.

1. 
   Криминологи о неформальных молодежных объединениях. М., 1990.
   
2. 
   Нарикбаев М.С. Правовая охрана детства в Республике Казахстан. А., 1996.
   
3. 
   Змановская Е.В. Девиантология (Психология отклоняющегося поведения). М., 2004.
   
4. 
   Платонов Ю.П. Психология поведения человека в социуме. Санкт-Петербург, 2003.
   
5. 
   Менделевич В.Д. Психология девиантного поведения. Санкт-Петербург, 2005.
   
6. 
   Шиханцов Г.Г. Юридическая психология. М.,1998
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада кәмелетке толмағандар арасында стихиялы, ресми емес топтардың кұрылу механизмдері қарастырылады.

РЕЗЮМЕ

Естің табиғаты жайлы психологиялық көзқарастардың тұңғыш жүйесін эмпирикалық ассоциативті психологияның негізін салушылар – Гартли және оның ізбасары Пристли жасады.

Гартлиде де, одан кейінгі басқа ассоционистерде де бір мезгілдік, уақытқа байланысты шектестік ассоциациялардың құрылуының бірден-бір маңызды шарты ретінде көрінді.

Ассоционистер есте сақтаудағы ырықты зейін мен еріктің рөлін көрсетті. Мұндай жайттарды Гартли, Бэн, Тэн еңбектерінен көруге болады. Бірақ, олар бұл факторларды еске сақтаудың тек қосымша факторлары ретінде қарастырды және есте сақтаудағы қандай да бір маңызды өзгерістерді олармен байланыстырмады /1/.

Естің негізгі механизмі ретіндегі ассоциация жайлы түсінік ес психологиясын бұрмалады. Ес процесс ретінде, адамның заттармен немесе олардың бейнелерімен байланысты белгілі іс-әрекеті ретінде емес, ассоциацияның өзінен-өзі пайда болатын жемісі ретінде қарастырылды. Уақытқа байланысты заттардың сезім мүшелеріне әсер етуі осы заттар мен олардың байланыстарының сақталуы үшін жеткілікті болып шықты. Адамның заттармен әрекетінің қажеті болмай қалды немесе мардымсыз болды, яғни, естің ассоциация механизміне негізделуі есті адамның өмірі мен іс-әрекет жағдайына тәуелді деп қарастырудың қажеттілігін шеттетті.

Ассоциативті психология дамуының эксперименттікке дейінгі кезеңінде есті ырықты және ырықсыз деп бөлу болмады, шындығында барлық ес ырықсыз ретінде қарастырылды.

XVIII ғ. 2 ж. ағылшын эмпириктерінің арасында дамыған ассоциационизм ХІХғ. психологияда үстем бола бастады.

Ассоциативті психология ең басынан-ақ, жаттау мен ұмыту мәселелерін ерекше зерттеді.

XIXғ. 2ж. эмпирикалық психология эксперименталды психологияға айналды. Есті эксперименттік тұрғыда зерттеуге тұңғыш талаптанған әрекеттер ассоциативті психологияның өкілдері: Г. Эббингауз, Г. Мюллер, Ф.Шуман және А. Пильцекер есімдерімен байланысты. Олардың жұмыстарындағы ассоциационизм позициясы есті эксперименттік түрде зерттеудің негізгі міндеттері мен тәсілдерін анықтады.

Ассоциативті психология ассоциация түрлері, шектестік факторының мәні жайлы ойларды ұсынды, сондай-ақ, оларға механикалық түрде құрылатын байланыстарды зерттеу, жаттау кезіндегі күрделі психикалық, әсіресе, ойлау қызметінің алынып тасталуы, есте сақтаудың тек сыртқы жағдайларға, оның ішінде әсіресе, қайталаулар саны мен ұйымдастырылуына тәуелділігін зерттеу, жаттаудың нәтижелі жағына, сандық көрсеткіштерге ерекше көңіл қою тән болды.

Ассоционистер ес процестерін сапалы талдауды толығымен ескермеді және жаттау мен еске түсіру жетістігінің тек сандық көрсеткіштеріне қанағаттанды деп айту қате болар еді. Зерттеулер арасында есте сақтау мен қайта жаңғыртуды егжей-тегжейлі талдау да кездеседі. Бұл орайда мнемикалық процестерді сапалы талдауға арналған Мюллердің ес туралы үш томдық еңбегін атау жеткілікті. Бірақ мұндай талдаулар мүмкіндігі және оның сипаты ассоциационистерде мүлде шектеулі болды /2/.

Ассоциационизм бағытындағы эксперименталды психологияда Эббингауз есті, ең бастысы мағынасыз буындарды жаттауды зерттеді. Эббингауз және оның ізбасарларының ғылымға қосқан маңызды үлестері жаттау және ұмыту процестерін сандық зерттеу әдістерін өңдеу еді. Олардың кейбіреуі әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ. Зерттеулер қатарында есте сақтауға қайталаудың, жатталатын материалдың саны мен сапасының әсерін сипаттайтын құнды фактілер мен заңдылықтар алынды.

Келер өз ойларына дәлел ретінде әртектілерге қарағанда жақын және ұқсас объектілер жақсы есте сақталатындығы туралы фактіні келтіреді.

XIXғ. 90 жылдарында адам есін зерттеуден жануарлар есін зерттеуге ауысу байқалады. Американдық зерттеуші Торндайк жануарлар есін объективті зерттеу әдістерін ұсынды /3/.

Ары қарай бұл зерттеулер адамға бағытталды. Бихевиоризм психологияның бірден-бір міндеті-стимулдар мен реакциялар /R-К/ арасындағы байланыстарды анықтау деп жариялады.

Бихевиористер зерттеулерінде негізгі орынды дағды мәселесі алды. Сондықтан, ес олардың көзқарасы бойынша, әр түрлі қозғалыс және сөздік дағдыларды меңгеруді қамтиды. Сананы ескермеу іс-әрекеттің мақсаттылығын, оның саналылығы мен ырықтылығын жойды. Сондықтан, ес бихевиористерде тек ырықсыз формасында қарастырылды. Сондай-ақ, бұл формасында да оның мазмұны нашар болды, психологиялық мазмұнынан айрылды.

Шектестік және қайталаулар жиілігіне тәуелді механикалық түрде пайда болатын байланыстардың ерекше рөлін олардың пайда болуының шарты ретінде мойындауда Дж. Уотсон позициясы ерекше орын алады.

Байланыстардың пайда болуы кезіндегі уақытқа байланысты шектестікте маңызды орынды Э.Газри алады, ол бірақ, қайталаудың жоғары дәрежелі ролін жоққа шығарады. Оның ойынша, стимул мен реакция арасындағы байланыстар бірден «орыннан» автоматты түрде пайда болады. Стимулды келесі ретінде ұсынуда ол бұрынғысымен салыстырғанда басқаша болуы мүмкін, яғни, бұрынғы реакция оған орнамауы мүмкін. Міне, осы жағдайда ғана қайталаудың қажеттігі туады.

Э.Торндайк стимул мен реакцияның «арақатысының» маңызды рөлін көрсетеді. Арақатыстылықсыз стимул мен реакция арасында байланыс орнамайды. Мұндай позиция К.Халл, Б.Скиннер, Ч.Скиннер сияқты бихевиоризм өкілдерінде және осы бағыттың басқа да жақтаушыларында байқалады.

Бихевиористерде байланыстардың құрылуында субьектінің қандай да бір саналы және белсенді іс-әрекетінің маңызды рөлі қарастырылмайды, іс-әрекеттің мазмұнды жағы зерттеудің пәні болып табылмайды. Бихевиористік теориялардың бірі - Э.Толменнін концепциясы сигнификативті (таңбалық) құрылымдардың пайда болуына саяды. Бұл құрылымның маңызды рөлін мойындау, олардың пайда болу жолдарын яғни, тағы да субьектінің іс-әрекетін зерттеуге апармайды. Белгілі мағынада гештальтпсихология позицияларына жақын болғандықтан, Толменнің теориясының бұл бөлігіне де гештальтпсихологияның кемшіліктері тән.

ЬІрықсыз есті зерттеуде бихевиористер негізгі мәселе ретінде жатқа айту мәселесін қарастырды. Қайталаудың жаттаудың табыстылығына әсері жайлы, оның көлемге тәуелділігі (К. Ховланд) және материал сипатына тәуелділігі (Гилфорд) жайлы белгілі ойлар ары қарай дамыды.

Сонымен, ес мәселесін ғалымдар әр түрлі міндеттермен және түрлі позициялық теорияларда қарастырды. Ассоциационистік, функционалистік және бихевиористік бағыттарға ес қызметінің сыртқы стимуляциялардың ерекшеліктеріне байланысты сандық көрсеткіштерін анықтау тән болды. Бұл жағдайларда ес қызметінің түрлі факторларға: ұсынылатын стимулдың саны мен құрылымына, ұсынылу және жаттау уақытына, қайта жаңғырту тәртібіне, кедергілердің болуына т.б. байланысты маңызды тәуелділіктері анықталды. Бірақ субьект белсенділігін сапалы талдау болмады.

Мұндай бағыт шектеулі болды және ес туралы сыртқы обьектілер бейнелерінің мида механикалық тікелей сақталу функциясы деген сияқты түсініктердің қалыптасуына мүмкіндік берді. Сондықтан, сол кездегі 30-40 жылдары зерттеушілердің назары есте сақтау мен қайта жаңғырту кезіндегі субьектінің белсенділігін сапалы талдауға, естің іс-әрекеттің мотивациялық-мақсаттық және операциялық құрылымдарымен байланысына бағытталды.

Ассоциационизмнің табанды қарсыластары-ассоциациялар мен қайталаулардың рөлдерін үзілді-кесілді жоққа шығаратын гештальтпсихология өкілдері де ес процесін субьектінің іс-әрекетіне тәуелді, сондай-ақ, ерекше мнемикалық іс-әрекет ретінде қарастырмады. Олар есте сақтау кезіндегі мағыналық байланыстардың құрылуын зерттеді. Олардың ойынша, ассоциациялардың құрылуының негізінде тұтастық заңы жатыр. Естің бұл теориясында есте сақталатын материалдың ұйымдасу ұғымы маңызды мәнге ие болды.

Субъектінің белсенді іс-әрекеті, оның ішінде ойлау іс-әрекеті гештальтистерде жаттаудың негізі және маңызды шарты ретінде қарастырылмады. Гештальт зандары субьектінің белсенділігінен тыс әрекет етеді.

Гештальтпсихологияның тұтастық принципін алғаш болып мойындауы оны тұтастықтың құрылымындағы элементтердің рөлін бағаламауға.сондай-ақ, синтездің анализден қол үзуіне, анализді бағаламауға әкелді.

Гештальтпсихологияда К.Левиннің концепциясы ерекше орын алады. Сондай-ақ, гештальтпсихологияны құрушылар ретінде М.Вертхеймер, К. Коффка, В. Келер тұтастық, құрылымдық принципін ұсынды. Тұтастық принципімен есте сақтаудың мағыналылығы да байланыстырылды. Келер материал құрылысының дәрежесіндегі айырмашылықтар себебін көре отырып, мағыналы материалмен салыстырғанда мағынасыз буындарды есте сақтаудың айқын айырмашылығын көрсетті.

Механикалық және мағыналық есте сақтау материалдың белгілі бір құрылым мүмкіндіктеріне тікелей байланысты қарастырылды. Материал неғұрлым мағынасыз элементтерден емес, тұтастықтан тұрса, соғұрлым ол есте мағыналы сақталады.

Левин өзінің әрекет теориясын, ең алдымен ерік әрекеттері теориясын жасай отырып, олардың құрылымына әрекет ететін субьектінің өзін де, дәлірек айтқанда, оның қажеттіліктері мен ниеттерін енгізеді.

Бұл жағдайда, Левин бойынша, субьектінің оның әрекеттеріне себепші болған және әрекеттері бағытталған сыртқы ортамен өзарақатынасы динамикалық сипат алады. Әрекет етуші субьектінің өзі, оның қажеттіліктері мен ниеттсрі сияқты барлық сыртқы түрткілер мен оның әрекетінің обьектілерін Левин бір-біріне әсер етуші күштер ретінде қарастырады. Субьектінің қажеттіліктері мен ниеттерінің шиеленісу деңгейлеріне, яғни күштердің өзгерістеріне тәуелді өзгеретін тұтас «күш өрісі» пайда болады. Мұндай динамикалық өрістің сипаты әрекеттердің өнімділігіне, сондай-ақ, олардың нәтижелілігіне әсерін тигізеді.

Ес аймағында ол есте сақтау өнімділігіне ықпал етеді. Ол аяқталғанмен салыстырғанда аяқталмаған әрекеттерді жақсы еске түсіруден көрінеді.

Вертхеймер, Келер, Коффка ұсынған психикалык процестердің концепциясы сияқты Левин ұсынған әрекеттердің динамикалық теориясы да іс-әрекеттің мазмұнды жағын ескермейді. Адамдар әрекеті тек субьектінің ішкі күштері (қажеттіліктері мен ниеттері) мен сырттан әсер етуші күштердің өзара әректтестігі ретінде динамикалық, формальды аспектіде қарастырылады.

Қорыта айтқанда, гештальтпсихологияның негізгі тезисі былай тұжырымдалады: ес өнімділігі материалдың ұйымдасуымен, құрылымымен анықталады.

Гештальтпсихологтар психикалық процестердің олар енетін іс-әрекетке тәуелділігі және осы процестердің іс-әрекеттің ерекше түрі ретіндегі сипаттамасының маңызы жайлы мәселелерге қатысты ассоциативті психологияның негізгі ойларын кесімді түрде жоққа шығара отырып, өздері де ассоциационистерге ұқсас позицияда қалып қойды.

Психоанализ теориясындағы З.Фрейдтің ес туралы концепциясы да мнемикалық іс-әрекеттің сипаттамасына жақын емес. Оның іліміне негіз болатын принцип-санадан тыс сферасында әрекет ететін қанағаттану принципі. Яғни, естің мотивациялык жағына қатысты мәселені Фрейд қарастырды. Оның психоанализ концепциясында ес ырықсыз формасында қарастырылды. Оның таңдамалылығы органикалық құштарлықтардың динамикасымен анықталады Рахат алуға деген құштарлықтан басқаларына З.Фрейд бойынша, санадан, естен ығыстырылу тенденциясы тән және әсер етуші болып субьектінің өзі емес, бізге әсер ететіндердің біздің «Меннің» саналы түрдегі құштарлығына сәйкес келу немесе келмеуіне негізделген эмоционалдық сипаты табылады.

Есте сақтауға және еске түсіруге саналы түрде бағытталған субьектінің ерекше іс-әрекеті сияқты ес процестерінің ауқымды іс-әрекет сипатына тәуелділігі де Фрейд ілімінде қарастырылмайды. Эмоция мен естің өзарақатынасына байланысты маңызды мәселені қарастыруда Фрейд қателесті. Ол жағымдылар есте сақталады, ал жағымсыздар есте сақталмайды деген пікір айтты. Бұл ой оны тексеруге бағытталған көптеген зерттеулерге жол ашты. Яғни, Фрейд ұсынған жағымсызды ұмыту принципі үлкен күмән туғызды. Көптеген зерттеулер бұл мәселенің ешқандай нақты, бірмәнді шешімін бермеді; әр түрлі жұмыстарда алынған нәтижелер қарама-қайшы болды. Бұл түсінікті жағдай. Себебі, не нәрсені болса да есте сақтау есте сақталатынның тек эмоционалды сипатына-жағымды немесе жағымсыздығына ғана емес, сондай-ақ, оның барлық ерекшеліктеріне, мазмұнына, адам үшін өмірлік маңыздылығына да байланысты. Ең маңыздысы, барлық осы зерттеулерде есте сақтаушы субьектіде есте сақталатынның қандай да бір эмоционалдық түрі туғызатын іс-әрекетті, оның ішінде есте сақтауға арнайы бағытталған мнемикалық іс-әрекетті зерттеу тыс қалып қойды. Сезімдердің әсері осы сезімдер пайда болатын іс-әрекеттен (оның мақсаттарынан, міндеттерінен, мотивтерінен және оның нақты мазмұнынан, әрекеттер нәтижелерінен) тыс зерттелді.

«Әрекеттер теориясын», дамытушы француз әлеуметтік мектебінің психологтары адам есін іс-әрекеттің ерекше тарихи пайда болатын формасы ретінде қарастырды. Соның ішінде, П.Жаненің көзқарасына тоқталып кету керек. «Ес эволюциясы және уақыт түсінігі» атты еңбегі шықты. Ол естің пайда болуы мен дамуын адамдардың қарым-қатынасқа деген талаптарымен байланыстырды. Адамның есі - өзінің жүзеге асырылуында белгілі құралдарға сүйенетін есте сақтау мен еске түсіру әрекеті. Ж.Пиаже есті белгілі бір әлеуметтік, тарихи даму процесінде қалыптасатын, «адамдардың прогресс барысында қол жеткізген» ерекше әрекеті, оның ішінде әдеттер мен тенденциялардың мәнін құрайтын қарапайым, автоматты қайталаулардан мүлде басқа әрекет ретінде қарастырды. Бұл еңбегінде ол «Ес-адамдардың жетістігі», «Ес-адамзаттық, ол тек адамдарда ғана бар, онда да тіпті, барлығында емес» деп мәлімдейді.

Естің түрлі даму сатыларында бұл әрекеттердің сипаты түрліше, бірақ, осы сатылар үшін ортақ нәрсе-бұрынғының жоғалмауы үшін күрес, себебі, Жане пікірінше, ес бұрынғының жоғалмауын мақсат етеді. Ол естің тарихи дамуын адамның есте сақтау және қайта жаңғырту процесіндегі іс-әрекетінің сипатындағы өзгерістермен байланыстыруға талаптанды. П.Жаненің естің генетикалық және әлеуметтік аспектілерін толығымен ескеріп жазған жұмыстары естің материалдық субстратын зерттеумен бірге жүзеге асырылатын оны зерттеудің жаңа жарқын кезеңіне жол ашты/4/.

Ес концепцияларының арасында Ф.Бартлеттің және В.Штерннің теориялары ерекше орын алады. П.Жане сияқты, Бартлетт те адам есінің әлеуметтік сипатын көрсетеді. Есте сақтау мен еске түсіру тұлға мақсаттарымен, қызығушылықтарымен және басқа да ерекшеліктерімен анықталады., ал олар өз кезегінде осы тұлға енген әлеуметтік топтардың ерекшеліктеріне тәуелді. Бірақ, тұлға мақсатының рөлін ол дұрыс түсіндірмейді. Оның ойынша, біздің еске түсірулеріміз тек мақсатқа ғана бағытталмайды, сондай-ақ, оның жүзеге асуы қызметін атқарады. Яғни, Бартлетт түсінігінде еске түсіру обьективті шындықтың көрінісі емес, тұлға мақсатының субьективті жақтарының жүзеге асырылуы.

Ес түсінігіндегі субьективизм В. Штерннің персоналистік концепциясында өте айқын көрінеді. Біздің ес тұтасымен біздің «Менге» қызмет етеді.

Қорыта айтқанда, әр түрлі психологиялық мектептер мен бағыттардың өкілдерінің жүргізген көптеген эксперименттік зерттеулерінің нәтижесінде ес процестеріне әсер етуші факторлар қатары анықталды. Олар:белсенділік, қызығушылық, зейін, тапсырманы ұғыну. Сондай-ақ, ес процестерінің динамикасын анықтайтын факторлар:материалдың көлемі, оның қиындығы, мағыналылығы, ұсыну тәсілдері және есте сақтау өнімділігіндегі басқа да факторлардың рөлі көрсетілді:мотивация, ниет, ндивидуалдық ерекшеліктер.

Ес туралы теориялық түсініктердегі және оны эксперименттік зерттеудегі түбегейлі өзгерістер адам есінің әлеуметтік табиғаты және оны басқару мүмкіндіктері жайлы идеялар негізінде пайда болды.
Әдебиеттер

1. 
   ЗинченкоП. Память в экспериментальной и когнитивной психологии. М. 1980.
   
2. 
   Блонский П.П. Память и мышление. СПб. Питер, 2001.
   
3. 
   Торндайк Э. Процесс учения у человека. М., 1935.
   
4. 
   Корж Н.Н. Исследования памяти. М. Наука, 1990.
   
5. 
   Коффка К. Основы психологического развития. М., 1981
   

Түйіндеме

Мақалада шетел психологиясындағы ес мәселесіне қатысты теориялар талданады.

Резюме