Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы

Ұлттық ойын-салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі мен жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән нәрсенің бәрін қадыр тұтатын, дара тұлға-жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.

Бастауыш мектептен бастап сабақ кезінде немесе сабақтан тыс кезінде баланы ұлттық ойын арқылы өмірге тәрбиелеу осы үздіксіз процестің жалғасы.

Сонымен оқушылардың ой-өрісін, талабы мен талғамын ұштай түсу үшін бастауыш сынып оқушыларына сабақ үстінде ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың маңызы зор. Қай пәнді болсада оқушыларға түсінікте, қызықты, тартымды және күнделікті өмірмен байланыстыра өту бүгінгі өмірдің басты талабы.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасымен мүмкіндіктерін толық пайдалану және оларды оқу-тәрбиелеу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін сабақтарда ұлттық ойын элементтерін пайдалануды іске асырудың орны ерекше.

Бүгінгі таңда еліміздің түкпір-түкпірінде халыққа білім беру саласында адал еңбегімен алға шығып, жас ұрпақтарды оқытып, оларды тәрбиелеуде игі істерді жүзеге асырып келе жатқан ұстаздарымыз қаншама. Олардың бәрі де оқу–тәрбие процестерінде ұлттық ойын элементтерін қолдануда әріптестерінің озық та, үлгілі тәжірибелерін тиімді пайдаланып, кейінгі артынан ілесіп келе жатқан жас ұстаздарға, мұғалімдерге мұра етіп қалдыруда.

Ұлттық ойын - ойын арқылы іске асатын, оқыту әдістемесі болып табылып, екі түрде қарастырылады: ойын сабақ және дидактикалық ұлттық ойындар. Бірінші түрінде басты рөл тәрбиешіде, ол баланың сабаққа деген қызығушылығын арттыру үшін әр түрлі ойын амалдарын пайдаланады, жарыс элементтерін қосуды, тағы басқа ойын элементтерін қосу арқылы әр түрлі сұрақтармен, нұсқаулармен, түсіндірмелермен байланысты. Ойын сабақ көмегімен мұғалім тек қана нақты білім бермейді, олардың ойын қалыптастырып, ойнауға үйретеді. Ал дидактикалық ұлттық ойында, оқушыларға тапсырмалар жұмбақ түрінде, сұрақтар түрінде беріліп, сабақта қоршаған орта жайлы білімдері кеңейтіледі. Дидактикалық ұлттық ойын баланы жан - жақты етіп тәрбиелеуде зор қызмет атқарады. Оның ішінде негізгі қызметі: ақыл-ой тәрбиесінде зор қызмет атқарады. Дидактикалық ұлттық ойын мазмұнына қарай білімділік, тәрбиелік, көрнекілік, сөздік, іс - әрекеттік міндеттер атқарылады. Сондықтан да өзіне тән әдістемелік жолдары бар:

1. Дидактикалық ұлттық ойындарды өткізгенде мұғалім ойын мақсатын сақтай отырып, балаларды оқытады. Бұл үшін алдымен мұғалімнің өзі көңілді, қызықты ойынға ықыласпен араласып, қуаныш сезімінде болуы керек.

2. Дидактикалық ұлттық ойынды ұйымдастыруда мұғалім алдымен ойынға баланы қызықтырарлықтай мүмкіндік жасап, сол негізде баланың ақыл-ой белсенділігін арттырады.

3. Мұғалім белгіленген ережені орындауда қатаң талап қоюы керек. Бұл баланы талапты орындауға, ережені бұзбауға үйретеді.

4. Егер барлық бала ойынға белсенді түрде қатынасқанда ғана ұжымның дидактикалық ұлттық ойынның алдына қойған мақсатына жете алады.

Дидактикалық ұлттық ойында білім беру мен оқыту бір-бірімен тығыз байланыста бірлікте жүргізіледі.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін сабақтарда дидактикалық ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше.

Сабақта тиімді қолданылған ойын элементтері – мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. Себебі, бастауыш сыныптағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты ондай ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайтын болады.

Сонымен қатар сабақ үстінде дидактикалық ұлттық ойын элементтерін қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырып, оған белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуіне мүмкіндік жасайды.

Сабақ үстінде ойын элементтерін орынды, оқылып отырған тақырыпқа лайықты, баланың білімін ұштай түсінуіне пайда келтірерліктей етіп жүргізу мұғалімнің шеберлігіне байланысты.

Сонымен, дидактикалық ұлттық ойын дегеніміз-жеке пәнге, тақырыпқа байланысты баланың білімін нығайтуға, пысықтауға, бекітуге әсер ететін ұжымдық ойын.

Дидактикалық ұлттық ойын – балалардың білімді игеруін, ақыл-ой қызметін дамытып, өз ара қарым - қатынас жасауда жеткен жетістіктері дәрежесінің көрсеткіші.

Дидактикалық ұлттық ойында көрнекілікті мұғалімнің сөзін, балалардың іс - әрекеттерін, ойыншықтары мен ойын құралдары, заттар мен суреттер тағы басқаларды дұрыс ұштастыру қажет екенін ескеру қажет.

1. 
   Балалар ойнайтын және ойынның, материалдың орталығы болып табылатын заттар.
   
2. 
   Заттарды және олармен не істеу керек екенін бейнелейтін заттардың неге арналғанын, негізгі белгілерін, материалдардың қасиетін анық көрсететін суреттер.
   
3. 
   Ойын әрекеттерін және ойын ережелерін орындауды нақты көрсетіп және сөзбен түсіндіру.
   

Демек, ұлттық ойынға алынатын дидактикалық материалдардың «Ана тілі» оқулығындағы тақырыптар мен үндес келуі білімділік, тәрбиелік тұрғыдан оң нәтиже берері сөзсіз.

Ендеше, оқулық құрылымын талдау, әр тақырып мазмұнына сәйкес келетін ұлттық ойын түрлерін іріктеп алу – зерттеу жұмысымыздағы негізгі міндеттердің бірі.

2-сыныпқа арналған оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен халық ауыз әдебиеті үлгілері, көрнекті ақын – жазушыларымыздың шығармалары мен үзінділері, сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер мен мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылысы жағынан тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған. Осыған орай оқулықтарда төмендегідей бөлімдер қамтылған.

1. 
   Туған елім – Қазақстан
   
2. 
   Асыл сөз
   
3. 
   Адам болам десеңіз…
   
4. 
   Еңбек түбі – береке
   
5. 
   Табиғат – тіршілік бесігі
   
6. 
   Өнегелі өмір
   
7. 
   Біздің тілегіміз – достық
   

Әр бөлімнің соңында тағы да кейіпкерлердің (Зерделі мен Талапбектің) қатысуымен оқушылардың білімі, біліктілігі мен дағдысы алуан түрлі сұрақтар, тест – тапсырмалар арқылы тексеріліп, бекітіледі. Бұл жұмыс түрлерін «Көкпар», «Орамал тастамақ», «Теңге алу», «Кім жылдам ?» т.б. ойындар арқылы ұйымдастыруға болады.

Е.Сағындықов «Ойынның тіл дамытудағы рөлі ерекше. М.Горькийдің сөзімен айтар болсақ... бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ, ұлттық ойындар, тіпті жалпы ойын атаулы, біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі құралдарының бірі болып табылады», - дей келе, ойын үстінде бала тілдің ішкі өрімдерін, халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алатындығын баса көрсетеді.

Өлең құрастыру тапсырмасы оқулықтағы жыл мезгілдері, сол сияқты ана, Е.Сағындықов Қазақтың ұлттық ойындары Алматы: Рауан, 1991 жыл, 14-бет. ата туралы, Отан, туған жер т.б. туралы топталған шығармалардан кейін беріліп отырылады. Бұл жұмысты мұғалім түрліше ұйымдастырып, басқаруына болады. «Орамал тастамақ» ойын арқылы тақырыпқа сай дайын ұйқастар ұсынылады.

Көктем тақырыбына берілген «көктем – төккен», «жетіпті - кетіпті», «тыраулар – жер арнап» деген ұйқастар бойынша оқушылар мынандай өлең жолдарын орамалды бірінен екіншісіне тастап, кезекпен құрастырады. Бірінші оқушы «Армысың, көктем», - деп, орамалды келесі оқушыға тастайды. Екінші оқушы «Күн нұрын төккен», - деп орамалды үшінші оқушыға тастайды. Тапсырмада берілген ұйқас сөздер таусылғанша балалар ойынды жалғастыра береді. Кімде – кім ойын шартын орындай алмаса, қарызын өлең оқу, жұмбақ жасыру, жаңылтпаш айту арқылы өтейді. «Орамал тастамақ» ойын арқылы ұйқас бойынша өлең жолдарын құрастыруға балалар құлшына кіріседі. Бұл жұмыс өлең шумақтарын, одан әрі тұтас өлең құрастыруға ұласады.

Мұның өзі оқушылардың өлең, оның құрылысы, қара сөзден айырмашылығы туралы білімдерін нығайтып, поэзия әлеміне құштарлық сезімін туғызады. Оқушылардың сөздік қорын молайтып сөзді еркін, өз мағынасында қолдануды ұлттық ойындар бірден – бір таптырмайтын құрал.

Ізденуден жалықпайтын, жаңашылдар ізімен жүріп келе жатқан Ш.Уалиханов атындағы № 12 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Алыпкенова Алтынай Раулқызы былай дейді: «Балалардың таным қабілетін жетілдіріп, логикалық ой - өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда ұлттық ойын элементтерін ұжымда пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан да өзім сабақта ұлттық ойынды кең қолданамын. Ойын түрлерін сабақ мазмұнына қарай белгілі бір мақсатта таңдап аламын».

Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.

Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс–әрекеті, оқудың маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.

Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.

Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып, білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.

Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше. «Ана тілі» сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға, өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.

Қай баланың болмасын мінез-құлқы ойын үстінде қалыптасады. Яғни ойынды ойнаған кезде біреуі әділ ойнайды, екінші бірін алдайды, үшіншісінің шамасы келмейді, келесісі қарсылық көрсете алмайды. Сондықтан, бастауыш мектеп мұғалімдері ұлттық ойындарды қолдануды тәрбие құралының негізі ретінде пайдалану керек.

Бастауыш мектептердің сабақтарында бағдарлама бойынша материалдарды өткен кезде оқушылардың ой-өрісі, ойлау қабілетін жетілдіру, мұғаліммен қарым-қатынасын нығайту, тілін дамыту, дене жағынан даму процестері баса ескеріледі. Демек, сабақтың мақсатына қарай арнайы іріктеліп алынған ұлттық ойын элементтерін оқушылар белсене қатысып, орындай алатындай болу керек. Ойынға оқушылар белсене қатыспаса немесе дұрыс орындамаса, ойынды тоқтатпай-ақ, сол оқушыға ғана ескерту жасап, орындауын, қалай ойнайтынын өзіне ғана көрсетіп беруге болады. Тіпті олай болмаған күнде, бала ойынды дұрыс орындап, ойнап жатқан құрбысына көңіл аударуына болады.

Жалпы сабақтарда қолданылатын ұлттық ойындардан оқушыларға төмендегідей қасиеттер қалыптасады

1. 
   Оқушылардың қызығушылығын арттыра түседі.
   
2. 
   Сабақта көп жұмыс істеуге мүмкіндік береді.
   
3. 
   Балаларды достастырады, қарым-қатынасы нығаяды.
   
4. 
   Бір-біріне ынтымақ көмек көрсетуге баулиды.
   
5. 
   Ой-өрісі кеңіп, жылдамдыққа үйренеді.
   
6. 
   Оқушылар өз ойын, пікір талабын ортаға сала біледі.
   

Бұл мақсат білім мен тәрбие мазмұнына ықпал етіп, оны жанартудың басты бағыттарын айқындайды, оқыту процесін тиімді ұйымдастырудың жолдарын қарастырады.

Сабақтың тартымды да, қызықты өтіп, оқушылардың оқу еңбегіне ынтасын арттыруда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше.

Ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан халқымыздың ұлттық мұрасының озық мәдениетін, ізгі әдет-ғұрып, салт-санасын жастардың бойына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.

Ал оқушыларды жан–жақты қабілетті азамат етіп өсіруде ұлттық ойындардың тәлім–тәрбиелік, білімдік, танымдық ролі орасан зор.

Бастауыш мектеп ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін тиімді қолдану оқушылардың оқу материалын түсінуіне, сол пәнге қызығуына, ұлттық сезімнің оянуына, сөйлеу тілінің жетілуіне, сөздік қорының болуына мол мүмкіндік береді.

_____________________________________________________________________________________________

1. 
   Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы ( 1-4-сыныптар ), 4-бет, Алматы 1997 ж.
   

• 
  ойын оқушылардың алдына тапсырма ретінде қойылады;
  
• 
  оқушылардың оқу әрекеті ойын ережесіне бағынады;
  
• 
  оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады;
  
• 
  оқу әрекетіне ойын жұмыс элементтері ретінде кіреді;
  
• 
  ойын нәтижесі бірден шығарылып отырылады.
  

Ойынның мақсаты: Оқушылар сабақта қандай іскерлік пен дағдыны игереді, ойынның қандай тәрбиелік мақсаты көзделеді?

1. 
   Ойынға қатысушылар саны.
   
2. 
   Ойында қолданылатын материалдар.
   
3. 
   Уақытты үнемдей отырып, ойын шартын қалай түсіндіруге болады?
   
4. 
   Ойын қанша уақытқа созылады? Бұл ойын әсерлі, қызықты бола ма?
   
5. 
   Оқушылардың ойынға қатысу белсенділігін қалай бақылауға болады?
   
6. 
   Ойын бұрын сабақта қолданылған ба? Қандай жағдайда қолданылған?
   
7. 
   Ойын қорытындысын хабарлау.
   

Ойын тәртібі: а) жұмбақтардың шешулері жазылған қима қағаздар немесе суреттер ойынға қатысушы оқушыларға үлестіріліп беріледі. Әрбір оқушы өз қолындағы жұмбақтарды ойлап тауып, оның тұсына қояды.

Мұғалім ойнаушы оқушылардың жұмыстарын тексеріп шығады. Қолындағы жұмбақтарын түгелдей дұрыс тапқан оқушы ұтқан болып саналады.

ә) ойынға қатысушы оқушылар екі топқа бөлінеді. Тақтаға мұғалім жұмбақтар жазылған қима қағазды іледі. Сонымен қатар жұмбақтардың шешулері (суретті немесе жеке сөз қима қағаздар) салынған қалтада тақтаға ілініп қойылады. Оқушылар жұмбақтарды қима қағаздағы ретіне қарай біртіндеп шешеді. Оқушы жұмбақтың шешуін айтып, соның суретін не сөз қима қағазын қалта ішінен алып, жұмбақ сызығына орналастырады. Суреттің атын немесе қима қағаздағы сөзді тақтаға жазады. Сонымен қатар жұмбақ шешуінің не себепті олай екенін айтып береді. Басқа жұмбақтар да осы ретпен шешіледі.

Қима қағаздағы жұмбақтарды дұрыс шешіп, жұмбақ мәнін орынды түсіндірген оқушылар ойында ұтады.

б) Бұл ойында, керісінше, шешулері бойынша жұмбақтарды айту көзделеді. Мұғалім оқушыларға жазылған қима қағазды немесе суретін біртіндеп көрсетеді . Оқушылар оған сай жұмбақты жатқа айтып беруі тиіс. Шешуі бойынша жұмбақты көп әрі дұрыс айтқан оқушы ұтады.

«Адам болам десеңіз» тарауын қайталау кезінде М.Әуезовтың «Көксерегі» мен Ш.Мұртазаның «Бөртесін» көркем сөзбен сипаттап, жұмбақтауға болады.

Мысалы: «Зіңгіттей көк шолақ, тамаққа өлгенше ашқарақ, жота жүні үрпиіп, көздері жалындап тұратын» және «Ай сияқты айналма мүйізі, делдиген танауы бар, басы кекшиіп, тұяқтарымен жерді тарс-тарс тарпиды».

Мұғалім жұмбақталған нәрселердің ішкі-сыртқы сапа, белгілеріне оқушылардың назарын аударта отырып, сипаттама иесін таптыртады, яғни мұның қайсысы бөрте, қайсысы көксерек екенін ажыратады. Осындай ойын арқылы мәтіннен бейнелі сипаттамаларды айыра білуге оқушылар төселеді. «Асыл мұра» тұрмыс-салт жырларынан «Бөбектің тілегі», «Шопан атаға», «Сиыр», «Торпағым», «Түйе», т.б. шығармалар берілген. Бекіту, қорытынды сабақтарда «Қалай айтуды білемін», «Жануарлар қалай үндейді» ұлттық ойындарын ойнатуға болады.

Жүргізуші «Жануарлар қалай үндейді» атты ұлттық ойын ойнайтындығын, ойынның жүргізілу шартын хабарлайды. Мұғалім жануарлардың жеке суретін көрсетеді, оқушылар олардың қалай дыбыстайтынын айтады. Мысалы:

Жылқы - кісінейді,шұрқырайды,оқырынады, арқырайды.

Сиыр - мөңірейді, өкіреді, азынайды.

Қой-ешкі - маңырайды, мекіренеді.

Түйе - боздайды.

Қаз - қаңқылдайды, шаңқылдайды.

Бұлбұл - сайрайды.

Жылан - ысылдайды, суылдайды.

Аю - ақырады, өкіреді.

Қасқыр - ұлиды, ырылдайды.

Түлкі - ырсылдайды, шәңкілдейді.

Шыбын - ызыңдайды.

Бөгелек - ызылдайды.

Құндыз - сыңсиды.

Суыр - шулайды т.б.

Ойынды керісінше ұйымдастыруға болады. Мұғалім бұл жануарлардың дыбыстауын айтса, бұл дыбыстаудың қай жануарға тән екенін оқушы шешеді. Мысалы:

-Не бақылдайды? - Бақа.

-Не шыңғырады? - Шошқа.

-Не шықылықтайды? - Сауысқан.

-Не шиқылдайды? - Тышқан.

-Не барқылдайды, қаңқылдайды? - Үйрек.

-Не күркілдейді, бұрқанады? - Жолбарыс.

«Қалай айтуды білемін» - үй жануарларының, аңдар мен құстардың жүріс-тұрысын, дауысын дұрыс сипаттап, тілімізді дұрыс айтуға дағдыландыратын аса қызықты ұлттық ойындардың бірі. Бұл ойында шаруашылықта, күнделікті тұрмыстіршілікте маңызы зор мәліметтер кем қамтылады, ол төмендегіше жүргізіледі.

Мұғалім ойынды былай бастайды:

Ұқыпты - ұтар,

Ізденген - табар,

Оқыған - озар,

Еріншек - тозар.

Осылай деп мұқият тыңдап отыруды тапсырған соң, ойын жүргізуші енді: «Не қалай дыбыстай біледі?» - деп сұрақ қояды да, оған өзі былай жауап береді:

Әтеш - шақырады,

Есек - ақырады.

Күзен - шақылдайды,

Бақа - бақылдайды.

Торғай - шырылдайды,

Бөдене - бытпылдайды.

Қаз - қаңқылдайды,

Бүркіт - шаңқылдайды.

Қарға - қарқылдайды,

Сұңқар - сыңқылдайды.

Қой - маңырайды,

Қозы - жамырайды.

Қасқыр - ырылдайды,

Борсық - қырылдайды.

Жылқы - кісінейді,

Сиыр - мөңірейді.

Тырна - тыраулайды,

Мысық - мияулайды.

Жылан - ысылдайды,

Ит - арсылдайды.

Торай - қорсылдайды,

Аққу - сұңқылдайды.

Тышқан - шиқылдайды,

Түйе - боздайды,

Сандуғаш - сайрайды.

Барлыығы айтылып болған соң, ойынды жүргізуші бір оқушыдан:

- Әтеш қалай дыбыстайды? - деп сұрайды.

- Әтеш «ку-ка-ре-ку-у...» деп шақырады, - деп жауап береді ойыншы.

Мұнан кейін келесі отырған ойыншыдан:

- Есек ше? - деп сұрайды.

- Есек «ба-а-аһ» деп ақырады, - дейді кезегі келген ойыншы.

Ойын осылай жалғаса береді. Дұрыс айта алмаған ойыншы өлең не тақпақ айтып айыбынан құтылады.

Сұрақ біткеннен кейін жүргізуші ойынның келесі бөлімдеріне ауысады:

- Кәнеки, балалар, малды қалай шақырады, білесіңдер ме, енді соның үніне салайық! - дейді. Сөйтіп жүргізушінің өзі:

Биені - құраулап,

Түйені - көскөстеп,

Сиырды - аухаулап,

Ешкіні - шөрелеп,

Шақыра - аламыз,

Сауамыз, бағамыз, - дейді.

Өлең аяқталған соң бұрынғы тәртіппен жүргізуші балалардан біртіндеп:

- Биені қалай шақырамыз? - деп сұрайды.

- Биені «құрау-құрау» деп шақырамыз.

- Түйені ше?

- Түйені «көс-көс» деп шақырамыз.

- Сиырды ше?

- Сиырды «аухау-аухау» деп

- Ешкіні ше?

- Ешкіні «шөре-шөре» деп шақырамыз.

- Ал енді малды суға кім шақыра алады? - деп сұрайды. Егер балалар білмесе өзі былай деп айтып шығады:

Жылқыны - «Моһ-Моһ»,

Қойды - «пұшайт-пұшайт»,

Ешкіні - «шөре-шөре»,

Түйені - «соран-соран»,

Сиырды - «шәугім-шәугім»,

Итті - «кә-кә»,

Тауықты - «шеп-шеп»,

Мысықты - «піш-піш», «кіс-кіс» - деп шақырады.

Бұл ойынды малдың төлеуіне де арнауға болады. Ол үшін мұғалім:

- Малдың төлдеуін қалай атайды? - деп сұрайды.

Ойынның сөздері балаларға таныс болмаса, әрі олардың жасы тым кіші болса, жүргізушінің өзі алдымен айтып береді:

Бие - құлындайды

Қой - қоздайды

Ешкі - лақтайды

Түйе - боталайды

Ит - күшіктейді

Тауық - жұмыртқалайды

Мысық - балалайды.

Енді жүргізуші бұрынғы тәртіппен ойнаушылардан өлеңде айтылған жануарлардың түрлерін, төлдеуін жеке-жеке сұрап шығады.

Сөзді дұрыс айтып, жауабын анық бере алмаған ойыншылар айыпты болады да, дұрыс жауап бергендер жеңіп шығады. Жеңілгендер көпшіліктің қалауы бойынша тақпақ, жаңылтпаш айтып береді.

Осы талап биігінен көрініп, әріптестерін өзінің ізденгіш, еңбекқорлығымен тәнті етіп жүрген ұстаздарымыздың бірі - Алматы қаласындағы №148 бастауыш мектептің мұғалімі Базилжанова Зәуре. Тәжірибелі ұстаздың оқыту процесінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін, оның ішінде ұлттық ойын түрлерін оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес іріктеп қолдану назар аударарлық тәжірибеде.

«Оқушылардың таным қабілетін жетілдіріп, логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда ұлттық ойын элементтерін ұтымды пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан да өзім сабақта ұлттық ойынды кең пайдаланамын. Бұл ойын түрін сабақ мазмұнына қарай белгілі бір мақсатта таңдап аламын. Ретіне қарай мазмұндас ойынды қайталай бермеуге тырысамын. Ол үшін өтілетін сабақ тақырыбына сәйкес келетін ойын түрлерін күні бұрын сұрыптай отырып, оны жүргізудің тиімді әдістерін ойластырамын. Бастауыш сыныптарда сабақ беріп келе жатқан жиырма жылдан астам уақыт ішінде жинақталған ойындарымның қоры да әжептеуір. Жыл сайын олардың өзіне жаңалары қосылып жатады. Сөйтіп сабақтың қызықты жалғасы-дидактикалық ойындардың, оның ішінде ұлттық элементтері бар ойындардың сәтті ұйымдастырылуына көп көңіл бөлемін», - дейді тәжірибелі ұстаз әңгіме барысында. Тәжірибелі ұстаздың жанды пікіріне қатысқан сабақтарымызда көз жеткізгендей болдық.

Тәжірибелі ұстаз сабақта оқушылардың тілін дамытып, байланыстырып сөйлеуін жетілдіру, ұлттық сезімін ояту мақсатында көп жұмыс түрлерін жүргізеді, сабақта ұлттық ойын элементтерін орайлы пайдаланады. Ана тілі сабақтарында «Қыз қуу», «Бәйге», «Теңге алу» т.б. ойындарын жүргізудің тәсіліне, оның сабақ мазмұнына сәйкестігіне айрықша көңіл бөледі. Мысалы «Шопан атаға», «Түйе», «Сиыр» өлеңдерін өткеннен кейін «Сақина салу» ойынын өте сәтті ұйымдастырды. Сыныпты екі топқа бөледі. Бәрінің қолына сақина салған болып аралап білдірместен әр топтың 2 оқушысының қолына сақина салып кетеді. Тақта алдында тұрып «Кел, сақинам, кел!» деп шақырады. Егер сақина салынған оқушы орнынан тез тұра алмай қалса, онда тақтаға шығып, қима қағаздағы тапсырмаларға жауап береді. Егер сақина салынған оқушы тұрып кетсе, жанында ұстай алмай қалғаноқушы осы шартты орындайды. Тапсырма төмендегідей мазмұнда беріледі:

«Шопанатаға» өлеңі бойынша:

1. Қой сүтінен жасалған тағамдарды ата.

2. Қой жүнінен қандай заттар жасалады?

3. Қойдың терісінен жасалатын заттарды ата.

«Түйе» өлеңі бойынша:

1. Түйе жүнінен жасалатын қандай заттарды білесін?

2. Түйе сүтінен жасалатын тағамдарды ата.

3. Қойдың терісінен не жасалады?

«Сиыр» өлеңі бойынша:

1. Сиырдың терісінен жасалатын заттарды ата.

2. Сиыр сүтінен қандай тағамдар жасалады?

3. Сиырдың етінен қандай тағамдар дайындалады?

Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы ГКС-12 орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі С.Қазиева «Аса ірі психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын-адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып білуі, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндегідей қуанып, ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін, саналы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын, қиындықты жену, төзімділікке баулуды үйрету - мұғалімнің міндеті,» - дей отырып, оқушы ой - өрісін дамытудың тізбесін береді.

ОЙ-ӨРІС

ҚИМЫЛ – ӘРЕКЕТ ОЙЫНЫ

ОЙЫН

ҰЛТТЫҚ ОЙЫН

БІЛІМІ, САУАТТЫЛЫҒЫ

СӨЗДІК ҚОРЫ

Тәжірибелі ұстаз С.Қазиева «Ұлттық ойын ойнату арқылы оқушылардың өз салт - дәстүріне, әдет - ғұрпына деген сүйіспеншілігі артады. Сондықтан мен мына ұлттық ойындарды ойнаттым», - деп, бірнеше ұлттық ойындарды береді.

1. «Бәйге алу» ойыны. Ойынды ойнамас бұрын сұрақтар беріледі:

а) Қандай ұлттық ойындар бар?

ә) Атпен ойналатын ойын түрлерін ата.

б) Ел рәміздерін ата.

Осындай сұрақтардан кейін қима қағаздар беріледі. Қатты қағазға жіп арқылы бекітілген 2 атпен жарысады. Межеде еліміздің туы тұрады. Дұрыс әрі тез орындаған оқушы туды алып жеңіске жетеді.

2. «Қыз қуу» ойыны. Алдымен сұрақ - тапсырмалар беріледі. Содан кейін алдымен қыз бала 1-тапсырманы орындауға кіріседі, артынша ер бала орындай бастайды. Егер ер бала тапсырманы бұрын орындаса, онда қызды ұстап алған болып есептеледі. Қыз бірінші болса, онда ол ер балаға жеткізбей жеңіске жеткен болады.

3. «Хан талапай» ойыны. Бұл ойынға нөмірленген асық алынады. Нөмірге байланысты алдын ала үлестірмелі қима қағаздар дайындалады.Асық жерге шашылады,ал балалар талапайлап асық алады.Оқушыға қай нөмірлі асық түссе,сол нөмірге сәйкес келетін қима қағаздағы тапсырманы орындайды.Кім тез,әрі дұрыс орындаса,сол жеңіске жетеді.

4. «Теңге алу» ойыны. Бұл ойынды 2 затты салыстыру, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тапсыру тапсырмаларын орындату арқылы ойнатуға болады. Алдымен сұрақ-тапсырма беріледі. Ұлттық теңгеміздің суреті ілулі тұрады. Екі оқушының қайсысы тапсырманы дұрыс орындаса, сол төл теңгемізді алады.

5. «Арқан тарту» ойыны. Бұл ойында алдымен ойынға байланысты сұрақтар беріледі. Тақтаға арқан суреті ілінеді. Тақырып бойынша берілген тапсырманы кім көп орындаса, сол топтың жеңіске жететіндігі айтылады.

Міне, осы ойындарды ойнатқанда, оқушыларда әрекет пайда болады, әрі пәнге деген қызығушылығы артады, дүние танымы кеңейеді, сөздік қоры дамиды, білімі, сауаттылығы күшейеді. Сөйтіп «оқушылардың ой - өрісін ойын арқылы дамытамыз» -дейді, С.Қазиева.

Сабақтың тақырыбы: «Сұр көжек». Ә.Қоңыратбаев.

Сабақтың мақсаты: а) Білімдік жағы. Әңгімені мәнерлеп оқуға дағдыландыру. Кейіпкерлерге мінездеме беруге, әңгіменің негізгі идеясын ашуға, талдауға үйрету.

ә) Тәрбиелік жағы. Табиғатты сүюге, аң-құсқа қамқорлық жасап, күтуге тәрбиелеу. Әңгіме кейіпкері - Сәрсеннің іс - әрекетін үлгі етіп көрсету.

б) Дамытушылық жағы. Оқушылардың сөздік қорын арттырып, сөйлеу тілін жетілдіру.

Сабақтың барысы:

І. Сұрақ - жауап әдісі арқылы үй тапсырмасын тексеру.

ІІ. Жаңа сабақ.

а) Кіріспе әңгімеде үй қояндары мен түз қояндарын және олардың түр - тұрпаты, қылығы т.б. салыстырылады. Суреттері көрсетіледі.

ә) «Шешуін тап» ойыны. Қоян туралы жұмбақ жасырылады.

1) Ұзын құлақты,

Жәудір көзді,

Мамық жүнді.

2) Екі жеңдей құлағы,

Тың таңдап тұрады.

б) Мұғалімнің әңгімені мәнерлеп оқуы.

в) Оқушылардың әңгімені оқуы.

г) «Арқан тарту» ойыны арқылы әңгіме мазмұнын оқушылар қалай түсінгендігін байқау. Ол үшін сынып екі топқа бөлінеді. Мұғалім қойған сұраққа қай топ дұрыс, көбірек жауап берсе, сол топ жеңімпаз атанады. Тақтаға алдын ала арқан суреті салынады.

Қойылатын сұрақтар:

1) Әңгіме не туралы?

2) Әңгімедегі баланың аты кім?

3) Ол қайдан келе жатты?

4) Оның көзі неге түсті?

5) Ол нені көріп қалды?

6) Сәрсен көжекті қалай ұстады?

7) Көжек қандай күйде еді?

8) Сәрсен көжекті қайда алып келді?

9) Балалар неге мәз-мәйрам болысты?

10) Сәрсен мен балалар көжекке қандай қамқорлық жасады?

11) Көжек нені сүйсініп жейді екен?

Екі топқа бөлініп «арқан тарту» ойынын ойнау оқушыларды ұйымшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді. Оқылып отырған мәтіннің мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді.

ғ) «Қыз қуу» ойыны арқылы оқушыларды ептілікке, зейінді болуға тәрбиелейміз. Алдын ала төмендегі тапсырмаларды оқушыларға беріп қоямыз.

1. Мәтіннен мезгілді суреттеген жолды тауып оқы.

2. Көжектің түр-тұлғасын суреттеген жолдарды тауып оқы.

3. Сәрсен көжекке үйшікті неден жасағанын айтып көр.

4. Қоянның көжегі жеген шөптерді оқы.

5. Сәрсеннің сөздерін мәтіннен тауып оқы.

1-тапсырманы қыздардың біреуі орындайды. Келесі тапсырманы ұл балалардың біреуі мәтіннен тауып оқиды. Ал 3,4,5-тапсырманы қыздардың не ұлдардың қайсысы бұрын қолын көтерсе, сол орындайды. Егер ер бала тапсырманы бұрын орындаса, онда қызды ұстап алған болып есептеледі. Қыз бірінші болса, онда ол ер балаға жеткізбей жеңіске жеткен болады.

д) Дәптермен жұмыс. Мына үзінділерді дәптерге жаздыру:

1. Таң қылаңдап атып түн қараңғысы сейіле бастаған еді. Мұрынға жаңа гүлдеген жиде ағаштарының хош иісі келеді.

2.Тұмсығы ешкіден гөрі ақбөкенге ұқсас. Жырық ерін. Тойса қос танауынан дем алып, ентігіп жатады. Құлақтары тым ұзын.

е) Сөздік жұмысы.

Елең – алаңнан, таң- азаннан, ертең- ертеден;

қылаңдап - жаңадан ғана көрініп, жаңа ғана атып;

табан жол - бір кісілік жол;

е) Көркем сөз оралымдарын тауып оқыту және оны үйде жазып алып,жаттауды тапсыру:

таң қылаңдап

түн қараңғысы сейіле

хош иісі

аяғын ұшымен мысықша басып келу

тыпырлаған көжекті

қуанышы қойнына сыймау

жүніне шаң жуытпайды

сығалап қарау

басын қылтитып шығару

шоқаңдап

жонданып семіре бастады.

Қорытынды.

Үйге тапсырма «Сұр көжек» мәтінін түсініп оқып келу.

Сабақ тақырыбы: Ұр, тоқпақ (Ертегі) 2 сынып.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік мақсаты: Ертегіні түсініп оқуға төселдіру. Ертегіге тән ерекшеліктер туралы түсініктерін кеңейту.

Дамытушылық мақсаты: Тіл байлығын арттыру, оқуға қызығушылықтарын тудыру.

Тәрбиелік мақсаты: Адалдыққа, сыпайылыққа тәрбиелеу. Қиялдарын шыңдау.

Сабақтың көрнекілігі: Ертегі туралы сюжетті суреттер, жеке суреттер.

Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап әдісі, эвристикалық әдіс.

Сабақтың барысы: Мұғалім ертегі кейіпкерлері туралы «жауабын тап» ұлттық ойынын ойнатады.

Ж Ұ М Б А Қ Т А Р

Қара сиырым қарап тұр,

Қызыл сиырым жалап тұр. (Қазан, от)

Бір нәрсе іші қуыс,сырты томпақ,

Болады денесінде үш - төрт құлақ. (Қазан)

Кішкене ғана бойы бар,

Айналдырып киген тоны бар. (Қой)

Екі кісі қарауыл қарайды,

Бір кісі шөпшек тереді. (Түйенің өркеші, ерні)

Ертегіні оқымас бұрын «Көкпар» ойынының шартын түсіндіреді. Ойын 2-айналымнан тұрады. 1-ші айналымда ертегі мазмұны бойынша берілген сұрақтарға аттылы жігіттер жауап беруі керек. Дұрыс жауаптан кейін көкпар алынады.

κóøûëàðäû» ñ¼çäiê ºîðûí ìîëàéòûï, ñ¼çäi åðêií, ¼ç ìà¹ûíàñûíäà ºîëäàíóäà ½ëòòûº îéûíäàð áiðäåí-áið òàïòûðìàéòûí º½ðàë. Ñîíäàé ½ëòòûº îéûíäàðäû» áiði – «æ½ìáຠøåøòiðó». ƽìáຠøåøó îéûíûí æàðûñ ò¾ðiíäå ¼òêiçóãå áîëàäû. Á½ë îéûí áàëàëàðäû» ¼çäiãiíåí îéëàóûíà ì¾ìêiíäiê æàñàéäû, îëàðäû äåðåêñiç îéëàóäàí íàºòûëû îéëàó¹à æåòåëåéäi. ̽¹àëiì á½ë îéûíäû áiðòå-áiðòå ê¾рäåëеíäiðiï îòûðàäû. Áåðiëåòií æ½ìáàºòàð ê¾ðäåëåíãåí ñàéûí îºóøûëàðäû» îéëàóû æåòiëiï, òiëi äàìèäû.

«Æ½ìáàºòû» æàóàáûí òàï» ½ëòòûº îéûíû ¾øií àëòû ê¼ëäåíå» ñûçûººà á¼ëiíãåí ¸ð îéûí êîìïëåêiñiíå àðíàëûï ¸ðáiðiíi» iøiíå ¾ø æ½ìáàºòàí æàçûëàäû. ƽìáàºòàðäû» øåøói æåêå ñ¼çäåð ºèìà ºà¹àçäàðû íåìåñå æåêå ñóðåò ò¾ðiíäå äàéûíäàëàäû. °ðáið îéûí æèûíòû¹ûíà êåðåêòi æ½ìáຠºèìà ºà¹àçäàðû ìåí øåøóiíå àðíàë¹àí ñóðåò íå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàðûí ºàíøàëûºòû æàñàó ì½¹àëiìäåðäi» åðêiíäå.

Á½ðàñà»ûç º½ëà¹ûí,

À¹ûçàäû á½ëà¹ûí.

Êiøêåíå ¹àíà ຠîòàó,

Àóçû – ì½ðíû æîº îòàó.

ʼê àëà êîñòþì êèåäi,

ʾнíi» ê¼çií ñ¾éåäi.

øåøói: êðàí, æ½ìûðòºà, ºàðáûç.

Îéûí ò¸ðòiái: à) æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäàð íåìåñå ñóðåòòåð îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð¹à ¾ëåñòiðiï áåðiëåäi. °ðáið îºóøû ¼ç ºîëûíäà¹û æ½ìáàºòàðäû îéëàï òàóûï, îíû» ò½ñûíà ºîÿäû.

̽¹àëiì îéíàóøû îºóøûëàðäû» æ½ìûñòàðûí òåêñåðiï øû¹àäû. ²îëûíäà¹û æ½ìáàºòàðûí ò¾ãåëäåé ä½ðûñ òàïºàí îºóøû ½òºàí áîëûï саналады.

¸) îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð åêi òîïºà á¼ëiíåäi. Òàºòà¹à ì½¹àëiì æ½ìáàºòàð æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû iëåäi. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði (ñóðåòòi íåìåñå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàð) ñàëûí¹àí ºàëòàäà òàºòà¹à iëiíiï ºîéûëàäû.

κóøûëàð æ½ìáàºòàðäû ºèìà ºà¹àçäà¹û ðåòiíå ºàðàé áiðòiíäåï øåøåäi. κóøû æ½ìáàºòû» øåøóií àéòûï, ñîíû» ñóðåòií íå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçûí ºàëòà iøiíåí àëûï, æ½ìáຠñûçû¹ûíà îðíàëàñòûðàäû. Ñóðåòòi» àòûí íåìåñå ºèìà ºà¹àçäà¹û ñ¼çäi òàºòà¹à æàçàäû. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáຠøåøóiíi» íå ñåáåïòi îëàé åêåíií àéòûï áåðåäi. Áàñºà æ½ìáàºòàð äà îñû ðåòïåí øåøiëåäi.

²èìà ºà¹àçäàғ æ½ìáàºòàðäû ä½ðûñ øåøiï, æ½ìáຠì¸íií îðûíäû ò¾ñiíäiðãåí îºóøûëàð îéûíäà ½òàäû.

á) Б½ë îéûíäà, êåрiñiíøå, øåøóëåði бойынша æ½ìáàºòàðäû àéòó ê¼çäåëåäi. ̽¹àëiì îºóøûëàð¹à øåøói æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû íåìåñå ñóðåòií áiðòiíäåï ê¼ðñåòåäi. κóøûëàð î¹àí ñàé æ½ìáàºòû æàòºà àéòûï áåðói òèiñ. Øåøói áîéûíøà æ½ìáàºòû ê¼ï ¸ði ä½ðûñ àéòºàí îºóøû ½òàäû.

«Àäàì áîëàì äåñå»iç» òàðàóûí ºàéòàëàó êåçiíäå Ì.°óåçîâòû» «Ê¼êñåðåãi» ìåí Ø.̽ðòàçàíû» «Á¼ðòåñií» ê¼ðêåì ñ¼çáåí ñèïàòòàï, æ½ìáàºòàó¹à áîëàäû.

Ìûñàëû: «Çi»ãiòòåé ê¼ê øîëàº; òàìàººà ¼ëãåíøå àøºàðàº, æàòà æ¾íi ¾ðïèiï, ¾äiðåéiï, ê¼çäåði æàëûíäàï òóðàòûí» æ¸íå «Àé ñèÿºòû àéíàëìà ì¾éiçi, äåëäèãåí òàíàóû áàð, áàñû êåêøèiï, ò½ÿºòàðûìåí æåðäi òàðñ-òàðñ òàðïèäû».

̽¹àëiì æ½ìáàºòàë¹àí í¸ðñåëåðäi» iøêi-ñûðòºû ñàïà, áåëãiëåðiíå îºóøûëàðäû» íàçàðûí àóäàðòà îòûðûï, ñèïàòòàìà èåñií òàïòûðàäû, ÿ¹íè ì½íû» ºàéñûñû á¼ðòå, ºàéñûñû ê¼êñåðåê åêåíií àæûðàòàäû. Îñûíäàé îéûí àðºûëû ì¸òiííåí áåéíåëi ñèïàòòàìàëàðäû àéûðà áiëóãå îºóøûëàð ò¼ñåëåäi.

Қорытынды
Ойын - оқушылардың негізгі іс - әрекеттерінің бір түрі. Сабақтағы ойын арқылы оқушылар білімін шыңдап ой - өрісін кеңейтеді.

Ұлттық элементі бар дидактикалық ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік, білімділік мәні, жүргізілу ерекшелігі болады. Мұндай ойын арқылы оқушы тез ойлауға, тапқырлыққа үйренеді. Оқушының жас ерекшелігі ескеріле отырып арнайы ұйымдастырылған ойын баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез - құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады.

Демек, 2 сыныптағы «Ана тілі» сабақтарында ұлттық ойындарда қолдану оқушылардың ұлттық сезімін оятып, сөздік қорын молайтуға, білімін тереңдетуге жақсы әсерін тигізеді.

Басқа дидактикалық ойындар сияқты ұлттық ойын оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру құралы қызметін атқарады.

Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.

Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс–әрекеті, оқудың маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.

Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.

Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып, білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.

Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше. «Ана тілі» сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға, өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.

1. 
   ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» Êîíñòèòóöèÿñû Àëìàòû, 1995æ.
   
2. 
   ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» Áiëiì çà»û Àëìàòû, 1995æ.
   
3. 
   ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû áàñòàóûø áiëiìiíi» ìåìëåêåòòiê ñòàíäàðòû, Àëìàòû, ÐÁÊ 1998æ.
   
4. 
   Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» îºó áà¹äàðëàìàñû (1-4 ñûíûïòàð), Àëìàòû, ÐÁÊ 1997æ.
   
5. 
   Æàëïû îðòà áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» 2-4 ñûíûïòàðûíà àðíàë¹àí ¸äåáèåòòiê îºó áà¹äàðëàìàëàðû, Àëìàòû, ÐÎÍÄ 2003æ.
   
6. 
   Æ.Á.²îÿíáàåâ, Ð.Ì.²îÿíáàåâ Ïåäàãîãèêà Àëìàòû, 2000æ.
   
7. 
   Áåðæàíîâ ²., Ìóñèí Ñ., Ïåäàãîãèêà òàðèõû, Àëìàòû, «Ìåêòåï» 1972æ.
   
8. 
   Ò¼òåíàåâ Á. ²àçàºòû» ½ëòòûº îéûíäàðû «²àçàºñòàí» 1978æ.
   
9. 
   Å.Ñà¹ûíäûºîâ ²àçàºòû» ½ëòòûº îéûíäàðû, Àëìàòû «Ðàóàí», 1991æ.
   
10. 
    Ñ.µçàºáàåâà Òàìûðû òåðå» ò¸ðáèå Àëìàòû, «Áiëiì» 1995æ.
    
11. 
    Ñ.Ðàõìåòîâà, Ï.Æàìàíº½ëîâà, Á.²àáàòàåâà Àíà òiëi Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» 2 – ñûíûáûíà àðíàë¹àí îºóëûº Àëìàòû, Àòàì½ðà, 1998æ.
    
12. 
    °.Òàáûëäèåâ Õàëûº òà¹ûëûìû, Àëìàòû «²àçຠóíèâåðñèòåòi», 1992æ.
    
13. 
    Ñ.²àçèåâà κóøûëàðäû» îé-¼ðiñií äàìûòó // Áàñòàóûø ìåêòåï, 2003æ. № 1
    
14. 
    Ï.ͽ¹ìàíîâà Ñàáàºòà «Ê¼êïàð» îéûíûí ïàéäàëàíó // Áàñòàóûø ìåêòåï, 2000æ. № 2 42-áåò.
    

Á½ë ìàºñàò áiëiì ìåí ò¸ðáèå ìàçì½íûíà ûºïàë åòiï, îíû æà»àðòóäû» áàñòû áà¹ûòòàðû áàñòû áà¹ûòòàðûí àéºûíäàéäû, îºûòó ïðîöåñií òèiìäi ½éûìäàñòûðóäû» æîëäàðûí ºàðàñòûðàäû.

Ñàáàºòû» òàðòûìäû äà, ºûçûºòû ¼òiï, îºóøûëàðäû» îºó å»áåãiíå ûíòàñûí àðòòûðóäà äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû» àëàòûí îðíû åðåêøå.

±àñûðäàí ¹àñûð¹à æàë¹àñûï êåëå æàòºàí õàëºûìûçäû» ½ëòòûº ì½ðàñûíû» îçûº ì¸äåíèåòií, içãi ¸äåò - ¹½ðûï, ñàë – ñàíàñûí æàñòàðäû» áîéûíà ½ñòàçäûº øåáåðëiêïåí áiðòiíäåï ñi»iðó àðºûëû ¹àíà æ¾çåãå àñûðó¹à áîëàäû.

Àë îºóøûëàðäû» æàí – æàºòû ºàáiëåòòi àçàìàò åòiï ¼ñiðóäå ½ëòòûº îéûíäàðäû» ò¸ëiì – ò¸ðáèåëiê, áiëiì – òàíûìäûº ðîëi îðаñàí çîð.

Áàñòàóûø ìåêòåï àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií òèiìäi ºîëäàíó îºóøûëàðäû» îºó ìàòåðèàëûí ò¾ñiíóiíå, ñîë ï¸íãå ºûçû¹óûíà, ½ëòòûº ñåçiìíi» îÿíóûíà, ñ¼éëåó òiëiíi» æåòiëóiíå, ñ¼çäiê ºîðûíû» áîëóûíà ìîë ì¾ìêiíäiê áåðåäi.

Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº ýëåìåíòòåði áàð äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû ºîëäàíó ìûíàäàé íåãiçãi øàðòòàð¹à æ¾ãiíåäi:

• 
  îéûí îºóøûëàðäû» àëäûíà òàïñûðìà ðåòiíäå ºîéûëàäû;
  
• 
  îºóøûëàðäû» îºó ¸ðåêåòi îéûí åðåæåñiíå áà¹ûíàäû;
  
• 
  îºó ìàòåðèàëû îéûí º½ðàëû ðåòiíäå ºîëäàíûëàäû;
  
• 
  îºó ¸ðåêåòiíå îéûí æ½ìûñ ýëåìåíòòåði ðåòiíäå êiðåäi;
  
• 
  îéûí í¸òèæåñi áiðäåí øû¹àðûëûï îòûðûëàäû.
  

1. Îéûííû» ìàºñàòû: κóøûëàð ñàáàºòà ºàíäàé iñêåðëiê ïåí äà¹äûíû èãåðåäi, îéûííû» ºàíäàé ò¸ðáèåëiê ìàºñàòû ê¼çäåëåäi?

1. 
   Îéûí¹à ºàòûñóøûëàð ñàíû
   
2. 
   Îéûíäà ºîëäàíûëàòûí ìàòåðèàëäàð.
   
3. 
   Óàºûòòû ¾íåìäåé îòûðûï, ойын øàðòûí ºàëàé ò¾ñiíäiðóãå áîëàäû?
   
4. 
   Îéûí ºàíøà óàºûòºà ñîçûëàäû? Á½ë îéûí ¸ñåðëi, ºûçûºòû áîëà ìà?
   
5. 
   κóøûëàðäû» îéûí¹à ºàòûñó áåëñåíäëiãií ºàëàé áàºûëàó¹à áîëàäû?
   
6. 
   Îéûí á½ðûí ñàáàºòà ºîëäàíûë¹àí áà? ºàíäàé æà¹äàéäà ºîëäàíûë¹àí?
   
7. 
   Îéûí ºîðûòûíäûñûí õàáàðëàó.
   

Äåìåê, ½ëòòûº îéûí¹à àëûíàòûí äèäàêòèêàëûº ìàòåðèàëäàðäû» «Àíà òiëi» îºóëû¹ûíäà¹û òàºûðûïòàðìåí ¾íäåñ êåëói áiëiìäiëiê, ò¸ðáèåëiê ò½ð¹ûäàí î» í¸òèæå áåðåði ñ¼çñiç.

Åíäåøå, îºóëûº º½ðûëûìûí òàëäàó, ¸ð òàºûðûï ìàçì½íûíà ñ¸éêåñ êåëåòií ½ëòòûº îéûí ò¾ðëåðií iðiêòåï àëó-çåðòòåó æ½ìûñûìûçäà¹û íåãiçãi ìiíäåòòåðäi» áiði.

2 – ñûíûïºà àðíàë¹àí îºóëûººà iðiêòåëiï àëûí¹àí ìàòåðèàëäàð íåãiçiíåí õàëûº àóûç ¸äåáèåòi ¾ëãiëåði, ê¼ðíåêòi àºûí-æàçóøûëàðûìûçäû» øû¹àðìàëàðû ìåí ¾çiíäiëåði, ñîíûìåí áiðãå òàíûìäûº ìà»ûçû æî¹àðû êåéáið ¹ûëûìè î÷åðеêòåð ìåí ìàºàëàëàð áîëûï òàáûëàäû. κóëûººà åíãåí ìàòåðèàëäà𠺽ðûëûñû æà¹ûíàí òàºûðûïòûº ïðèíöèïêå ñ¸éêåñ îðíàëàñòûðûë¹àí. Îñû¹àí îðàé îºóëûºòà ò¼ìåíäåãiäåé á¼ëiìäåð ºàìòûë¹àí.

1. 
   Òó¹àí åëiì - ²àçàºñòàí
   
2. 
   Àñûë ñ¼ç
   
3. 
   Àäàì áîëàì äåñå»iç …
   
4. 
   Å»áåê ò¾ái – áåðåêå
   
5. 
   Òàáè¹àò – òiðøiëiê áåñiãi
   
6. 
   ´íåãåëi ¼ìið
   
7. 
   Áiçäi» òiëåãiìiç – äîñòûº
   

°ð á¼ëiìíi» ñî»ûíäà òà¹û äà êåéiïêåðëåðäi» (Çåðäåëi ìåí Òàëàïáåêòi») ºàòûñóûìåí îºóøûëàðäû» áiëiìi, áiëiêòiëiãi ìåí äà¹äûñû àëóàí ò¾ðëi ñ½ðàºòàð, òåñò – òàïñûðìàëàð àðºûëû òåêñåðiëiï, áåêiòiëåäi. Á½ë æ½ìûñ ò¾ðëåðií «Ê¼êïàð», «Îðàìàë òàñòàìົ, «Òå»ãå àëó», «Êiì æûëäàì?» ò.á. îéûíäàð àðºûëû ½éûìäàñòûðó¹à áîëàäû.

Å.Ñà¹ûíäûºîâ «Îéûíнû» òië äàìûòóäà¹û ð¼ëi åðåêøå. Ì.Ãîðüêèéäi» ñ¼çiìåí àéòàð áîëñ຅ áàëà ñ¼çáåí äå îéíàéäû. Îñû ñ¼çáåí îéíà¹àíäà, ¼ç àíà òiëiíi» í¸çiê ºàñèåòòåðií ¾éðåíåäi, òiëäi» ìóçûêàñûí ½¹ûíàäû. Ñîíûìåí íàºòûëàé àéòñàº, ½ëòòûº îéûíäàð, òiïòi æàëïû îéûí àòàóëû, áiçäi» ïiêiðiìiçøå, òië ìå»ãåðóäi» íåãiçãi º½ðàëäàðûíû» áiði áîëûï òàáûëàäû²», - äåé êåëå, îéûí ¾ñòiíäå áàëà òiëäi» iøêi èiðiìäåðií, õàëûºòû» îéëàó æ¾éåëåðií, ñ¼ç ºîëäàíó ¸äiñòåðií, ñ¼éëåó ä¸ñò¾ðëåðií, òiëäiê, ïñèõîëîãèÿëûº åðåêøåëiêòåðií æåòå ò¾ñiíiï, åðêií áiëóãå ì¾ìêiíøiëiê àëàòûíäû¹ûí áàñà ê¼ðñåòåäi.

´ëå» º½ðàñòûðó òàïñûðìàñû îºóëûºòà¹û æûë ìåçãiëäåði, ñîë ñèÿºòû àíà, àòà òóðàëû, Îòàí, òó¹àí æåð ò.á. òóðàëû òîïòàë¹àí øû¹àðìàëàðäàí êåéií áåðiëiï îòûðûëàäû. Á½ë æ½ìûñòû ì½¹àëiì ò¾ðëiøå ½éûìäàñòûðûï, áàñºàðóûíà áîëàäû. «Îðàìàë òàñòàìົ îéûíû àðºûëû òàºûðûïºà ñàé äàéûí ½éºàñòàð ½ñûíûëàäû.

ʼêòåì òàºûðûáûíà áåðiëãåí «ê¼êòåì-ò¼êêåí», «æåòiïòi-êåòiïòi», «òûðàóëàð-æåð àðíàï» äåãåí ½éºàñòàð áîéûíøà îºóøûëàð ìûíàíäàé ¼ëå» æîëäàðûí îðаìàëäû áiðiíåí åêiíøiñiíå òàñòàï, êåçåêïåí º½ðàñòûðàäû. Біðiíøi îºóøû «Àðìûñû», ê¼êòåì», - äåï, îðàìàëäû êåëåñi îºóøû¹à òàñòàéäû. Åêiíøi îºóøû «Ê¾í í½ðûí ò¼êêåí», - äåï îðàìàëäû ¾øiíøi îºóøû¹à òàñòàéäû. Òàïñûðìàäà áåðiëãåí ½éºàñ ñ¼çäåð òàóñûë¹àíøà áàëàëàð îéûíäû æàë¹àñòûðà áåðåäi. Êiìäå – êiì îéûí øàðòûí îðûíäàé àëìàñà, ºàðûçûí ¼ëå» îºó, æ½ìáຠæàñûðó, æà»ûëòïàø àéòó àðºûëû ¼òåéäi. «Îðàìàë òàñòàìົ îéûíû àðºûëû.

µéºàñ áîéûíøà ¼ëå» æîëäàðûí º½ðàñòûðó¹à áàëàëà𠺽ëøûíà êiðiñåäi. Á½ë æ½ìûñ ¼ëå» øóìàºòàðûí, оäàí ¸ði ò½òàñ ¼ëå» º½ðàñòûðó¹à ½ëàñàäû. ̽íû» ¼çi îºóøûëàðäû» ¼ëå», îíû» º½ðûëûñû, ºàðà ñ¼çäåí àéûðìàøûëû¹û òóðàëû áiëiìäåðií íû¹àéòûï, ïîýçèÿ ¸ëåìiíå º½øòàðëûº ñåçiìií òó¹ûçàäû.

κóøûëàðäû» ñ¼çäiê ºîðûí ìîëàéòûï, ñ¼çäi åðêií, ¼ç ìà¹ûíàñûíäà ºîëäàíóäà ½ëòòûº îéûíäàð áiðäåí-áið òàïòûðìàéòûí º½ðàë. Ñîíäàé ½ëòòûº îéûíäàðäû» áiði – «æ½ìáຠøåøòiðó». ƽìáຠøåøó îéûíûí æàðûñ ò¾ðiíäå ¼òêiçóãå áîëàäû. Á½ë îéûí áàëàëàðäû» ¼çäiãiíåí îéëàóûíà ì¾ìêiíäiê æàñàéäû, îëàðäû äåðåêñiç îéëàóäàí íàºòûëû îéëàó¹à æåòåëåéäi. ̽¹àëiì á½ë îéûíäû áiðòå-áiðòå ê¾äåëiíäiðiï îòûðàäû. Áåðiëåòií æ½ìáàºòàð ê¾ðäåëåíãåí ñàéûí îºóøûëàðäû» îéëàóû æåòiëiï, òiëi äàìèäû.

«Æ½ìáàºòû» æàóàáûí òàï» ½ëòòûº îéûíû ¾øií àëòû ê¼ëäåíå» ñûçûººà á¼ëiíãåí ¸ð îéûí êîìïëåêiñiíå àðíàëûï ¸ðáiðiíi» iøiíå ¾ø æ½ìáàºòàí æàçûëàäû. ƽìáàºòàðäû» øåøói æåêå ñ¼çäåð ºèìà ºà¹àçäàðû íåìåñå æåêå ñóðåò ò¾ðiíäå äàéûíäàëàäû. °ðáið îéûí æèûíòû¹ûíà êåðåêòi æ½ìáຠºèìà ºà¹àçäàðû ìåí øåøóiíå àðíàë¹àí ñóðåò íå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàðûí ºàíøàëûºòû æàñàó ì½¹àëiìäåðäi» åðêiíäå.

1 ºèìà ºà¹àç.

Á½ðàñà»ûç º½ëà¹ûí,

À¹ûçàäû á½ëà¹ûí.

Êiøêåíå ¹àíà ຠîòàó,

Àóçû – ì½ðíû æîº îòàó.

ʼê àëà êîñòþì êèåäi,

ʾнíi» ê¼çií ñ¾éåäi.

øåøói: êðàí, æ½ìûðòºà, ºàðáûç.

Îéûí ò¸ðòiái: à) æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäàð íåìåñå ñóðåòòåð îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð¹à ¾ëåñòiðiï áåðiëåäi. °ðáið îºóøû ¼ç ºîëûíäà¹û æ½ìáàºòàðäû îéëàï òàóûï, îíû» ò½ñûíà ºîÿäû.

̽¹àëiì îéíàóøû îºóøûëàðäû» æ½ìûñòàðûí òåêñåðiï øû¹àäû. ²îëûíäà¹û æ½ìáàºòàðûí ò¾ãåëäåé ä½ðûñ òàïºàí îºóøû ½òºàí áîëûï саналады.

¸) îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð åêi òîïºà á¼ëiíåäi. Òàºòà¹à ì½¹àëiì æ½ìáàºòàð æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû iëåäi. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði (ñóðåòòi íåìåñå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàð) ñàëûí¹àí ºàëòàäà òàºòà¹à iëiíiï ºîéûëàäû.

κóøûëàð æ½ìáàºòàðäû ºèìà ºà¹àçäà¹û ðåòiíå ºàðàé áiðòiíäåï øåøåäi. κóøû æ½ìáàºòû» øåøóií àéòûï, ñîíû» ñóðåòií íå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçûí ºàëòà iøiíåí àëûï, æ½ìáຠñûçû¹ûíà îðíàëàñòûðàäû. Ñóðåòòi» àòûí íåìåñå ºèìà ºà¹àçäà¹û ñ¼çäi òàºòà¹à æàçàäû. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáຠøåøóiíi» íå ñåáåïòi îëàé åêåíií àéòûï áåðåäi. Áàñºà æ½ìáàºòàð äà îñû ðåòïåí øåøiëåäi.

²èìà ºà¹àçäàғû æ½ìáàºòàðäû ä½ðûñ øåøiï, æ½ìáຠì¸íií îðûíäû ò¾ñiíäiðãåí îºóøûëàð îéûíäà ½òàäû.

á) Б½ë îéûíäà, êåiñiíøå, øåøóëåði бойынша æ½ìáàºòàðäû àéòó ê¼çäåëåäi. ̽¹àëiì îºóøûëàð¹à øåøói æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû íåìåñå ñóðåòií áiðòiíäåï ê¼ðñåòåäi. κóøûëàð î¹àí ñàé æ½ìáàºòû æàòºà àéòûï áåðói òèiñ. Øåøói áîéûíøà æ½ìáàºòû ê¼ï ¸ði ä½ðûñ àéòºàí îºóøû ½òàäû.

«Àäàì áîëàì äåñå»iç» òàðàóûí ºàéòàëàó êåçiíäå Ì.°óåçîâòû» «Ê¼êñåðåãi» ìåí Ø.̽ðòàçàíû» «Á¼ðòåñií» ê¼ðêåì ñ¼çáåí ñèïàòòàï, æ½ìáàºòàó¹à áîëàäû.

Ìûñàëû: «Çi»ãiòòåé ê¼ê øîëàº; òàìàººà ¼ëãåíøå àøºàðàº, æàòà æ¾íi ¾ðïèiï, ¾äiðåéiï, ê¼çäåði æàëûíäàï òóðàòûí» æ¸íå «Àé ñèÿºòû àéíàëìà ì¾éiçi, äåëäèãåí òàíàóû áàð, áàñû êåêøèiï, ò½ÿºòàðûìåí æåðäi òàðñ-òàðñ òàðïèäû».

̽¹àëiì æ½ìáàºòàë¹àí í¸ðñåëåðäi» iøêi-ñûðòºû ñàïà, áåëãiëåðiíå îºóøûëàðäû» íàçàðûí àóäàðòà îòûðûï, ñèïàòòàìà èåñií òàïòûðàäû, ÿ¹íè ì½íû» ºàéñûñû á¼ðòå, ºàéñûñû ê¼êñåðåê åêåíií àæûðàòàäû. Îñûíäàé îéûí àðºûëû ì¸òiííåí áåéíåëi ñèïàòòàìàëàðäû àéûðà áiëóãå îºóøûëàð ò¼ñåëåäi.

«Àñûë ì½ðà» òàðàóûíäà ò½ðìûñ-ñàëò æûðëàðûíàí «Á¼áåêòi» òiëåãi», «Øîïàí àòà¹à», «Ñèûð», «Òîðïà¹ûì», «Ò¾éå» ò.á. øû¹àðìàëàð áåðiëãåí. Áåêiòó, ºîðûòûíäû ñàáàºòàðäà «²àëàé àéòóäû áiëåìií», «æàíóàðëàð ºàëàé ¾íäåéäi» ½ëòòûº îéûíäàðûí îéíàòó¹à áîëàäû.

ƾðãiçóøi «æàíóàðëàð ºàëàé ¾íäåéäi» àòòû ½ëòòûº îéûí îéíàéòûíäû¹ûí, îéûííû» æ¾ðãiçiëó øàðòûí õàáàðëàéäû. ̽¹àëiì æàíóàðëàðäû» æåêå ñóðåòií ê¼ðñåòåäi, îºóøûëàð îëàðäû» ºàëàé äûáûñòàéòûíûí àéòàäû. Ìûñàëû:

Æûëºû – êiñiíåéäi, ø½ðºûðàéäû, оºûðûíàäû, àðºûðàéäû.

Ñèûð – ì¼»iðåéäi, ¼êiðåäi, àçûíàéäû.

²îé – åøêi – ìà»ûðàéäû, ìåêiðåíåäi.

Ò¾éå – áîçäàéäû.

²àç – ºà»ºûëäàéäû, ø໺ûëäàéäû.

Á½ëá½ë – ñàéðàéäû.

Æûëàí – ûñûëäàéäû, ñóûëäàéäû.

Àþ – àºûðàäû, ¼êiðåäi.

²àñºûð – ½ëèäû, ûðûëäàéäû.

Ò¾ëêi – ûðñûëäàéäû, ø¸»êiëäåéäi.

Øûáûí – ûçû»äàéäû.

Á¼ãåëåê – ûçûëäàéäû.

²½íäûç – ñû»ñèäû.

Ñóûð – øóëàéäû ò.á.

Îéûíäû êåðiñiíøå ½éûìäàñòûðó¹à áîëàäû. ̽¹àëiì á½ë æàíóàðëàðäû» äûáûñòàóûí àéòñà, á½ë äûáûñòàóäû» ºàé æàíóàð¹à ò¸í åêåíií îºóøû øåøåäi. Ìûñàëû: - Íå áàºûëäàéäû? – Áàºà

• 
  Íå øûºûëûºòàéäû? – Сàóûñºàí
  
• 
  Íå øû»¹ûðàäû? – Шîøºà
  
• 
  Íå øèºûëäàéäû? – Тûøºàí
  
• 
  Íå áàðºûëäàéäû, ºû»ºûëäàéäû? - Үéðåê
  
• 
  Íå ê¾ëêiëäåéäi, á½ðºàíàäû? – Жîëáàðûñ
  

̽¹àëiì îéûíäû áûëàé áàñòаéäû:

µºûïòû – ½òàð

Içäåíãåí – òàáàð,

κû¹àí – îçàð,

Åðiíøåê – òîçàð.

Îñûëàé äåï 콺èÿò òû»äàï îòûðóäû òàïñûð¹àí ñî», îéûí æ¾ðãiçóøi åíäi: «Íå ºàëàé äûáûñòàé áiëäi?» – äåï ñ½ðຠºîÿäû äà, î¹àí ¼çi áûëàé æàóàï áåðåäi:

°òåø – øàºûðàäû,

Åñåê – àºûðàäû.

ʾçåí – øàºûëäàéäû,

Áàºà – áàºûëäàéäû,

Òîð¹àé – øûðûëäàéäû,

Á¼äåíå – áûòûëäàéäû.

²àç - ºàíºûëäàéäû,

Á¾ðêiò – ø໺ûëäàéäû.

²àð¹à - ºàðºûëäàéäû,

ѽ»ºàð – ñû»ºûëäàéäû.

²îé – ìà»ûðàéäû,

²îçû – æàìûðàéäû.

²àñºûð – ûðûëäàéäû,

Áîðñûº - ºûðûëäàéäû.

Æûëºû – êiñiíåéäi,

Ñèûð – ì¼»iðåéäi.

Òûðíà – òûðàóëàéäû,

Ìûñûº - ìèÿóëàéäû.

Æûëàí – ûñûëäàéäû,

Èò – àðñûëäàéäû.

Òîðàé - ºîðñûëäàéäû,

Àººó – ñ½»ºûëäàéäû.

Òûøºàí – øèºûëäàéäû,

Ò¾éå – áîçäàéäû,

Ñàíäó¹àø – ñàéðàéäû.

Áàðëû¹û àéòûëûï áîë¹àí ñî», îéûíäû æ¾ðãiçóøi áið îºóøûäàí:

• 
  °òåø ºàëàé äûáûñòàéäû? – äåï ñ½ðàéäû.
  

̽íàí êåéií êåëåñi îòûð¹àí îéûíøûäàí.

• 
  Åñåê øå? – äåï ñ½ðàéäû.
  
• 
  Åñåê «áà-à-à·» äåï аºûðàäû, - äåéäi êåçåãi êåëãåí îéûíøû.
  

ѽðຠáiòêåííåí êåéií æ¾ðãiçóøi îéûííû» êåëåñi á¼ëiìäåðiíå àóûñàäû:

- ʸíåêè, áàëàëàð, ìàëäû ºàëàé øàºûðàäû, áiëåñi»äåð ìå, åíäi ñîíû» ¾íiíå ñàëàéûº! – äåéäi. Ѽéòiï æ¾ðãiçóøiíi» ¼çi:

Áèåíi - º½ðàóëàï,

Ò¾éåíi – ê¼ñ-ê¼сòåï,

Ñèûðäû – àóõàуëàï,

Åøêiíi – ø¼ðåëåï,

Øàºûðà àëàìûç,

Ñàóàìûç, áà¹àìûç, - äåéäi.

´ëå» àÿºòàë¹àí ñî» á½ðûí¹û ò¸ðòiïïåí æ¾ðãiçóøi áàëàëàðäàí áiðòiíäåï:

• 
  Áèåíi ºàëàé øàºûðàìûç? – äåï ñ½ðàéäû.
  
• 
  Áèåíi «º½ðàó-º½ðàó» äåï øàºûðàìûç.
  
• 
  Ò¾éåíi øå?
  
• 
  Ò¾éåíi «ê¼ñ-ê¼ñ» äåï øàºûðàìûç.
  
• 
  Ñèûðäû øå?
  
• 
  Ñèûðäû «àóõàó-àóõàó» äåï
  
• 
  Åøêiíi øå?
  
• 
  Åøêiíi «ø¼ðå-ø¼ðå» äåï øàºûðàìûç.
  

Æûëºûíû – «ìî·-ìî·»;

²îéäû – «ï½øàéò-ï½øàéò»;

Åøêiíi – «ø¼ðå-ø¼ðå»;

Ò¾éåíi – «ñîðàí-ñîðàí»;

Ñèûðäû – «ø¸óãiì-ø¸óãiì»;

Èòòi – «ê¸-긻;

Òàóûºòû – «øåï-øåï»;

Ìûñûºòû – «ïiø-ïiø»; «êiñ-êiñ»-äåï øàºûðàäû.

Á½ë îéûíäû ìàëäû» ò¼ëäåóiíå äå àðíàó¹à áîëàäû. Îë ¾øií ì½¹àëiì:

• 
  Ìàëäû» ò¼ëäåóií ºàëàé àòàéäû? – äåï ñ½ðàéäû.
  

Áèå - º½ëûíäàéäû

²îé - ºîçäàéäû

Åøêi – ëàºòàéäû

Ò¾éå – áîòàëàéäû

Èò – ê¾øiêòåéäi

Òàóûº - æ½ìûðòºàëàéäû

Ìûñûº - áàëàëàéäû

Åíäi æ¾ðãiçóøi á½ðûí¹û ò¸ðòiïïåí îéíàóøûëàðäàí ¼ëå»äå àéòûë¹àí æàíóàðëàðäû» ò¾ðëåðií, ò¼ëäåóií æåêå-æåêå ñ½ðàï øû¹àäû.

Ѽçäi ä½ðûñ àéòûï, æàóàáûí àíûº áåðå àëìà¹àí îéûíøûëàð àéûïòû áîëàäû äà, ä½ðûñ æàóàï áåðãåíäåð æå»iï øû¹àäû. Æå»iëãåíäåð ê¼ïøiëiêòi» ºàëàóû áîéûíøà òàºïàº, æà»ûëòïàø àéòûï áåðåäi.

2. 
   Îçàò ì½¹àëiìäåð ò¸æiðèáåñi
   

²àçiðãi óàºûò òàëàáû áàñòàóûø ñûíûï ì½¹àëiìäåðiíåí îºóøûëàð¹à áiëiì ìåí ò¸ðáèå áåðóäå ê¼ïòåãåí æà»à içäåíiñòåð ìåí æ½ìûñòàð æ¾ðãiçóäi æ¸íå îºó-ò¸ðáèå ïðîöåñiíäå õàëûºòûº ïåäàãîãèêà ýëåìåíòòåðií òèiìäi ïàéäàëàíóäû òàëàï åòåäi.

Îñû òàëàï áèiãiíåí ê¼ðiíiï, ¸ðiïòåñòåðií ¼çiíi» içäåíãiø, å»áåêºîðëû¹ûìåí ò¸íòi åòiï æ¾ðãåí ½ñòàçäàðûìûçäû» - áiði Àëìàòû ºàëàñûíäà¹û № 148 áàñòàóûø ìåêòåïòi» ì½¹àëiìi Áàçèëæàíîâà Ǹóðå. Ò¸æiðèáåëi ½ñòàçäû» îºûòó ïðîöåñiíäå õàëûº àóûç ¸äåáèåòi ¾ëãiëåðií, îíû» iøiíäå ½ëòòûº îéûí ò¾ðëåðií îºóøûëàðäû» æàñ åðåêøåëiãiíå ñ¸éêåñ iðiêòåï - ºîëäàíó – íàçàð àóäàðàðëûº ò¸æiðèáå.

«Îºóøûëàðäû» òàíûì ºàáiëåòií æåòiëäiðiï, ëîãèêàëûº îé-¼ðiñií êå»åéòiï, ñàá຺à ûíòàñûí àðòòûðóäà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií ½òûìäû ïàéäàëàíóäû» ìà»ûçû çîð. Ñîíäûºòàí äà ¼çiì ñàáàºòà ½ëòòûº îéûíäû êå» ïàéäàëàíàòûí. Á½ë îéûí ò¾ðií ñàáຠìàçì½íûíà ºàðàé áåëãiëi áið ìàºñàòòà òà»äàï àëàìûí. Ðåòiíå ºàðàé ìàçì½íäàñ îéûíäû ºàéòàëàé áåðìåóãå òûðûñàìûí. Îë ¾øií ¼òiëåòií ñàáຠòàºûðûáûíà ñ¸éêåñ êåëåòií îéûí ò¾ðëåðií ê¾íi á½ðûí ñ½ðûïòàé îòûðûï, îíû æ¾ðãiçóäi» òèiìäi ¸äiñòåðií îéëàñòûðàìûí. Áàñòàóûø ñûíûïòàðäà ñàáຠáåðiï êåëå æàòºàí æèûðìà æûëäàí àñòàì óàºûò iøiíäå æèíàºòàë¹àí îéûíäàðûìíû» ºîðû äà ¸æåïòåóið. Æûë ñàéûí îëàðäû» ¼çiíå æà»àëàðû ºîñûëûï æàòàäû. Ѽéòiï ñàáàºòû» ºûçûºòû æàë¹àñû – äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû», îíû» iøiíäå ½ëòòûº ýëåìåíòòåði áàð îéûíäàðäû» ñ¸òòi ½éûìäàñòûðûëóûíà ê¼ï ê¼»ië á¼ëåìií», - äåéäi ò¸æiðèáåëi ½ñòàç ¸»ãiìå áàðûñûíäà. Ò¸æiðèáåëi ½ñòàçäû» æàíäû ïiêiðiíå ºàòûñºàí ñàáàºòàðûìûçäà ê¼ç æåòêiçãåíäåé áîëäûº.

Ò¸æiðèáåëi ½ñòàç ñàáàºòà îºóøûëàðäû» òiëií äàìûòûï, áàéëàíûñòûðûï ñ¼éëåóií æåòiëäiðó, ½ëòòûº ñåçiìií îÿòó ìàºñàòûíäà ê¼ï æ½ìûñ ò¾ðëåðií æ¾ðãiçåäi, ñàáàºòà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií îðàéëû ïàéäàëàíàäû. Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà «²ûç ºóó», «Á¸éãå», «Òå»ãå àëó» ò.á. îéûíäàðûí æ¾ðãiçóäi» ò¸ñiëiíå, îíû» ñàáຠìàçì½íûíà ñ¸éêåñòiãiíå àéðûºøà ê¼»ië á¼ëåäi. Ìûñàëû «Øîïàíàòà¹à», «Ò¾éå», «Ñèûð» ¼ëå»äåðií ¼òêåííåí êåéií «Ñàºèíà ñàëó» îéûíûí ¼òå ñ¸òòi ½éûìäàñòûðäû. Ñûíûïòû åêi òîïºà á¼ëåäi. Á¸ðiíi» ºîëûíà ñàºèíà ñàë¹àí áîëûï àðàëàï áiëäiðìåñòåí ¸ð òîïòû» 2 îºóøûñûíû» ºîëûíà ñàºèíà ñàëûï êåòåäi. Òàºòà àëäûíäà ò½ðûï «Êåë, ñàêèíàì, êåë!» äåï øàºûðàäû. Åãåð ñàºèíà ñàëûí¹àí îºóøû îðíûíàí òåç ò½ðà àëìàé ºàëñà, îíäà òàºòà¹à øû¹ûï, ºèìà ºà¹àçäà¹û òàïñûðìàëàð¹à æàóàï áåðåäi. Åãåð ñàºèíà ñàëûí¹àí îºóøû ò½ðûï êåòñå, æàíûíäà ½ñòàé àëìàé ºàë¹àí îºóøû îñû øàðòòû îðûíäàéäû. Òàïñûðìà ò¼ìåíäåãiäåé ìàçì½íäà áåðiëåäi:

«Øîïàíàòà¹à» ¼ëå»i áîéûíøà:

1. 
   ²îé ñ¾òiíåí æàñàë¹àí òà¹àìäàðäû àòà.
   
2. 
   ²îé æ¾íiíåн ºàíäàé çàòòàð æàñàëàäû?
   
3. 
   ²îéäû» òåðiñiíåí æàñàëàòûí çàòòàðäû àòà.
   

1. 
   Ò¾éå æ¾íiíåн æàñàëàòûí ºàíäàé çàòòàðäû áiëåñi»?
   
2. 
   Ò¾éå ñ¾òiíåí æàñàëàòûí òà¹àìäàðäû àòà.
   
3. 
   Ò¾éå òåðiñiíåí íå æàñàëàäû?
   

1. 
   Ñèûðäû» òåðiñiíåí æàñàëàòûí çàòòàðäû àòà.
   
2. 
   Ñèûð ñ¾òiíåí ºàíäàé òà¹àìäàð æàñàëàäû?
   
3. 
   Ñèûðäû» åòiíåí ºàíäàé òà¹àìäàð äàéûíäàëàäû?