Пән бағдарламасының (syllabus) титул беті

1. 
   Ерік туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Ерік туральг теориялар.
   
3. 
   Еріктің физиологиялық негіздері.
   
4. 
   Еріктік амалдарды талдау.
   
5. 
   Ерік сапалары.
   

1.Еріксіз қозғалыстар (көздің ашылып-жүмылуы, жөтелу,

2.Ерікті, яғни мақсатты қозғалыстар. Мысалы, жерге түскен

Ойланып істелетін, алға мақсат қоюды қажет ететін, түрлі кедергілерді жеңе білуден көрінетін қимыл қозғалыстарды психологияда ерік амалдары немесе ерік деп атайды. Сонымен, ерік дегеніміз - адамның өз мінез-кұлқын саналы түрде меңгере алуын айтамыз.

Адамның осындай психикалық әрекеті алдына қойған мақсатына байланысты түрлі ішкі және сыртқы кедергілерді жеңе білуінен байқалады. Мысалы: үйқы басып төсектен тұрғымыз келмейді, бірақ сабаққа кешікпеу үшін түру керек.

Ерік қоғамдық ерік процесінде пайда болып қалыптасқан. Тек еңбек ету арқылы ғана адам өзінің әр түрлі амалдарын, қимылдарын көрсетіп, түрлі қажеттіліктерін өтей алады.

Адамның еріктік қимылдары оның өмір сүріп отырған ортасының, яғни сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының әсер етуіне байланысты көрінеді. Біз көп адамдардан " не тілесем соны істеймін" деген сөзді көп естиміз

Кейбір философиямен психология ғылымының өкілдері

Байланысты болатындығына жете мән бермейді. Сөйтіп ерік қимылдарын өзінен-өзі пайда болмайтын, керісінше, адамның өмір сүрген ортасына байланысты дамып отыратын, ми қызметіжемісінің бірі болып есептелінетінпсихикалық процесс деп түсінуіміз қажет. Ерік-жігер туралы теориялар мыналар: 1. интеллектуалдық немесе ассоциациялық теориялар. Мүны жақтаушы Германияда өткен ғасырда өмір сүрген Мейман. Мұның айтуынша ақыл-ой интеллектпен байланысып, соның нәтижесінде пайда болады, яғни ерік адамның мүқтаждығы мен қажеттілігі секілді рухани күшінен туындайды. Бұл пікір бойынша ерік өздігінен пайда болады. Ол өзінен-өзі еріксіз жүзеге асып отырады.Адам ерікті әрекет жасау үшін өзінің бұрынғы көрген білгенін елестетуі керек, сол елестеудің нәтижесінде адамның ерікті әрекеттері пайда болады. Мұндай көзқарас адамның ерік-жігерін белсенді түрде өзінің әрекеті ретіндеқарастырмайды, ассоциация заңдары бойынша пайда болатын әрекеттер деп түсінеді.

2.Неміс психологы В.Вундт оның көзқарасы бойынша ерік эмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Ерік ең күшті сезімдердің, аффекттілердің ерекше варианты. Жағымды сезімдер ерікке негіз болып, оны тудырып отырады. Әрине ерікті эмоцияның бір түрі деп айтуға болмайды. Өйткені, ерік пайда болу үшін оған адамның түрлі жағымды сезімдері түрткі болмайды, керісінше, адамның мүктаждықтары себеп болады.

З.Америка психологы Джемс ерік адамда пайда болған ойдың еріксіз қимылға айналуы дейді. Мысалы: адам жіпке бір тасты байлап, қолын созып жіпке (тигізген) тізген тасты жай айналдырам деп ой -ласа жібі қимылдап өздігінен айналғандай болады. Міне осындайды Джемс ерік әрекеті деп ойлайды. Бұл айтылған ойдың барлығыда ерікті әрекеттің пайда болу табиғатын, мазмұнын аша алмайды.

Еріктің физиологиялық негізін дәлелдегендер И.П. Павлов пен И.М.Сеченов болды. Еріктің физиалогиялық механизмі мен қабығының рефлекстік табиғатына жатады. Ерік процесінде ерікті қозғалыстардың алатын орны ерекше.

Ерікті қозғалыс дегеніміз мақсатты қозғалыс, яғни күрделі шартты рефлекстер.

Еріксіз қозғалыстарда тумалық қасиет болса , ерікті қозғалыстар өмірде жере-бара қалыптасады. Адамның ерікті қозғалыстары ми қабығында бұрын пайда болған уақытша байланыстардың негізінде жасалынады.

Мүндай қозғалыстар үшін сөз ерекше тітіркендіргіш болып табылады, көптеген қозғалыстарды реттеп, басқарып, тежеп отыратын да осы сөздік сигналдар.

Адам сөз арқылы нұсқау алады не тоқтамға келеді, алдана қойған мақсатына сәйкес, қимыл- қозғалыстарын реттестіреді. Қозғалыс анализаторының жүйке клеткалары мидың орталық сайының алдыңғы жағына орналасқан . Осы жерде пирамида формасындағы алып жүйке клеткалары бар. Бұлар жүйке талшықтары арқылы қаңқаның бұлшық еттерімен байланысып жатады.Қозғалыс анализаторын құрайтын жүйке талшықтарын пирамидалық жол деп атайды.

Пирамидалық жолдың қызметіне зақым келсе, адамның қимыл-қозғалысының берекесі кетеді, мұндай да оны паралич ауруын шалдықтыруы мүмкін.

Қозғалыстарды тезей алу , тек алда тұрған мақсатқа сәйкес қозғалыс жасау - I және II сигнал жүйелерінің өзара әрекеттестігінің нәтижесі.

1. 
   Темперамент туралы түсінік.
   
2. 
   Темперамент туралы (теориялар яғни) ілімнің дамуы
   
3. 
   Жүйке жүйесінің типтері және темперамент.
   
4. 
   Темперамент типтеріне психологиялық сипаттама беру.
   
5. 
   Темпераментті зерттеу әдістері.
   
6. 
   Темпераментті тәрбиелеу жолдары.
   

Өте ерте кезден бастап адам өзін-өзі байқай, бақылай отыра, өзін басқа адамдармен салыстыра келе адамдардың арасында болатын айырмашылыктарды біліп, түсінгісі, зертгегісі, дәлелдегісі келген.

Бұл дәлелдеу жолы ертедегі грек оқымыстыларынан бастап әлі күнге дейін зерттеліп келеді.

Сыртқы бейнесі мен түр-тұлғасы жағынан адамдар біріне-бірі ұқсас болғанымен, мінез-құлқы, темперамент ерекшеліктері, қабілеті мен икемділігі жағынан олардың әрқайсысының өзіндік даралық қасиеттері болады. Табиғатта жеке дара ерекшеліктермен сипатталатын 3-түрлі нәрсе бар.

Бір түп ағаштағы 200000-ға жуық жапырақтың бедері жағынан бір-біріне ұқсамай, даралық өзгешелігімен көзге түсетіндігі.

Темпераменті, мінез-қүлқы жағынан бірдей екі адам болмайды.

Дүние жүзіндегі 6 млрд. адамдардың әрқайсысының саусақ бедері біріне-бірі ұқсамайды.

Осы деректер табиғаттағы кемелденіп жетілген ақыл-ой иесі адамдардың өзіндік қасиеті мен ерекшелігін білдіреді.

Әрбір кісінің жеке басына тән дара өзгешеліктің бірі осы темперамент. Мұның шығу тегі-"красис" деген грек сөзін латынша-темпераментум дейді. Мұның мәні-заттардың мөлшер шамаластығы деген түсінікті береді.

Адамдардың арасындағы осындай айырмашылығының болуын денедегі сұйықтарға байланысты-деп алғаш дәлелденген грек дәрігері ғалымы Гиппократ болды. (б.ғ.д. 460-356) Олар: денені жьшытьш тұратын қан. салқындататын - шырын. құрғататын - бауырдағы сары өт. дымқылдық беретін - қара өт.

Сөйтіп, Гиппократ және оның шәкірттері адамдағы темпераменттің әр түрлілігі организмдегі осы 4-түрлі сүйықтардың аз-көптігіне байланысты деп түсінген.

Мысал: организмде қанның пропорциясы басым болса - сангвиник, ал шырын басым болса - флегматик, қара өт басым болса - меланхолик, сары өт басым болса - холерик темпераменті деп атаған.

Сонымен темперамент дегеніміз - жүйке жүйесінің тума қасиеттерінен туындайтын адамның жеке өзгешеліктерінің бірі.

Темперамент деп - - әр адамның сезім көрінісінің, ойлау өрісінің және қимыл әрекетінің өту, сыртқы көріну жолын айтамыз. Темперамент адамның жалпы қозғалысынан да (біреулер шапшаң қозғалады, тез қимылдайды, біреулер жай қимылдап, асықпай істейді).

Психиканың күші мен тереңдігінен де ( біреу өжет, алғыр болса, екінші біреу керісінше сылбыр жігерсіз болады).

Адамның көңіл-күйінің ерекшелігінен де (салмақты, түрақты, жеңіл, түрақсыз т.б.).

Эмоция сезімдерінен де (біреу сабырлы, екінші біреу күйгелек т,б.) жақсы байқалып отырады.

Қазіргі кезде темпераменттің 4-түрі туралы психологияда ерте замандардан бері қалыптасқан тарихи мәліметтер белгілі бір жүйеге келтірілді. Гиппократтан соң Римнің атақты дәрігері ғалымы Гален темпераменттің санын 13-ке жеткізді.

Гален организмде жылылық неғұрлым басым болса, ол адамдардың темпераменті күшті болатынын денесі салқын болса, темпераменті баяулайтынын айтады. Ал медицинада ғылымдарының өкілдері темперамент жанындағы ілімді ықшамдап, оның бұрынғы 4-типін сол күйінде қалдырады.

Неміс философы И. Кант 1798 жыл жарық көрген "Антропология"деген еңбегінде темпераменттің үш түріне психологиялық сипаттама беріп, оларды психологиялық қасиеттер - деп анықтады.

ХІХ-ғ. соңында неміс психологі В. Вундт темпераменттер адамның "жан дүниесі тебіреністерінің" күш қуаты мен жылдамдығының арақатынастарына тәуелді болады деп есептеді.

Неміс анатомы Гейне темпераменттердің түрліше болуы жүйке жүйесінің тонусына байланысты десе орыстың антрополог ғалымы Зеланд ми қабықшасындағы молекулярлық қозғалыстың жылдамдығы мен біркелкілігіне байланысты дейді. Ал көрнекті орыс педагогы П. Ф. Лесгафт темпераменттердің қан сауыттарының жуандығы мен кеңдігіне байланысты деп түжырымдады.

Темперамент жайында, оның типтері мен түрлерін, адамның мінез - құлқы мен әр алуан қимыл әрекеттегі көріністерін тәлім-тәрбие істерімен үштастыра отырып іздестірген қазақ халқының көрнекті жазушысы Жүсіпбек Аймауытов болды. Ол өзінің "Жан жүйесі" және "өнер таңдау " деген еңбегінде айтты.

Неміс психологы Э. Кречмер мен американ психологі Шелдонның пікірлері. Темперамент типтері ішкі секреция бездері қызметінің арақатынасына байланысты болады деп санады.

Темпераменттердің физиологиялық негізін ғылыми тұрғыдан делелдеген академик И. П. Павлов болды.

Жүйке жүйесінің типтері ми қабығындағы қозу мен тежелудің күші, тепе -теңдігі, қозғалғыштығы жиынтығынан қүралады.

Жүйке процестерінің күшіне - ми қабығының жүмыс істеу қабілеттілігі

Жүйке процестерінің тепе - теңдігі қозу мен тежелудің бір – біріне теңдігін көрсетеді.

Жүйке процестерінің қозғалғыштығы - деп қозу мен тежелудің бір-бірімен алмаса алу қабілетін айтады.
Тақырып 16 Мінез.

Жоспар

1. 
   Мінез туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Мінез туралы теориялар.
   
3. 
   Мінездің физиологиялық негіздері.
   
4. 
   Мінездің құрылымы мен қасиеттері.
   
5. 
   Типтік мінез бітістері.
   
6. 
   Мінезді тәрбиелеу жолдары.
   

Адамның сыртқы ортамен байланысу ұшін жасайтын осындай қатынастарының жиынтығы оның мінезін құрайды.

Мінездің негізгі сапалары болады

1. 
   мінездің адамгершілік жағынан тәрбиелілігі;
   
2. 
   бірқалыптылығы;
   
3. 
   толықтылығы;
   
4. 
   күші мен айқындығы;
   
5. 
   салмақтылығы.
   

«Адамның басына қонған бақыттың түрақты болуы жақсы мінез құлыққа байланысты» (Әл - Фараби). Мінез сапаларының бірі - оның бірқалыптылығы. Мұндай адам қүйындай үйытқып түрмайды, оның қастерлейтіні сөз бен істің бірлігі. Кімнің мінезі толық болса, соның мінезі бірқалыпты да келеді. Мінездің бүл екеуі егіз қозыдай, бірінен екіншісі ажырамайтын қасиеттері.Мінездің түрақтылығы адамның саяси моральдық үғымынан, түсініктерінен туындайды.

Бір қалыпты, тұрақты мінезі бар адам басқалардың жетегінде кетпейді, оның өзінің белгілі көзқарасы, принципі, өзіндік мінез -қүлқы болады, ол қауіп - қатерден бой тасаламайды, керек жерінде батылдық көрсете біледі.

Инициатива мен белсенділік, достық пен жолдастық, адалдық пен шыншылдық осындай мінезді адамға тән қасиеттер. Ал мінездің күшіне мақсатқа жету жолында алда тұрған кедергілерді жеңе білуде көрінетін адам ұстамдылығының мөлшері жатады.

«Байда қайрат, айда көз, болмаған соң айтпа сөз» - деп ұлы ақын Абай тегіннен тегін айтпаған. Жақсы мінезге тән сапалардың біріне оның байсалдылыгы жатады.

Әрбір адам басқа адамдардан өзінің даралық өзегшілігімен ерекшеленеді, адамдар мінез ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез» грек сөзі «характер» деген сөзінен шыққан. Ол «белгі, ерекшелік, өзгешелік, із қалдыру» - деген мағына береді.

Френология ағымын жақтаушы Ф.Галлет, адамның бас сүйегіне, формасына жүйке саласына қарап адамның мінез -құлқын, ақыл - ойының дәрежесін анықтауға болады дейді.

Графология ілімін жақтаушы Аристотель, Гефаст т.б. адамдардың жазуына қарай адамның мінезін ажыратуға болады дейді.

ХІХғ. Француз ғалымы А.Бен мінезді тек психологиялық ерекшелік дара адамның ақыл - ойы мен сезімінің және ерік ерекшенің қасиеті деп санады. Т.Рибо мінезді сезім мен ерік ерекшелігі десе, ал орыс медигі әрі педагог П.Ф.Лесгафт ерік қасиеті деді. И.Кант мінезді темперамент пен салыстыра отырып, оны адамда жүре пайда болатын қасиет деді. Т. Рибо мінезді адамда туа пайда болады десе , ал Малапер, Фулье т.б. мінез туа пайда болуымен қатар жүре де пайда болатын ерекшеліктері бар дейді . Полан - мінездің барлық сипаттары адамның тіршілік жағдайымен байланысты деген пікір айтады .Сонымен мінез жөніндегі көзқарас осы күнге дейін өзара талас - тартыс туғызып келеді.

3. Ұлттық мінез – адамдардың тарихи қалыптасқан бірлестігі мен ірі топтарды бір саналатын этностық , ұлттық , халықтық өмір тіршілігі мен әлеуметтік жағдайының тұтастығы арқылы танылады .

Әрбір халық пен ұлттық этностық өзіндік мінез - құлықтары болады . Қазақ халқының түркі тектес өзге халықтардан ерекшеленіп түратын өзіндік сипат- қасиеттері бар .

Ыбрай Алтынсарин еңбектерінде өз халқының мінез -қүлқына тән қасиеттерді атап көрсеткен .

• 
  Қазақ халқының қарапайымдылық пен кішіпейілдік .
  
• 
  Ашық жарқын көңіл мен кеңпейілдік,
  
• 
  өзге тәсілді адамдарға деген достық және сыйластык ,
  
• 
  қонақжайлық т . б . қасиеттер ,
  
• 
  өз Отанына , туған жеріне ,еліне деген сүйіспеншілік ,
  
• 
  мал шаруашылығына икемділік ,
  
• 
  балажандылығы,
  
• 
  сөз өнерін ардақтауды ,шешендік қабілеті,
  
• 
  еңбек сүйгіштігі мен шыдамдылығы ,
  

1. 
   Қабілет туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.
   
3. 
   Қабілет және нышан
   
4. 
   Дарындылық, данышпандылық, бейімділік туралы түсінік.
   
5. 
   Қабілет саласындағы дара айырмашылықтар.
   

Қандай болмасын әр нәрсеге қабілеті жоқ адам болмайды, ол біреуде күшті, екінші біреуде шамалы болып келуі мүмкін.

Белгілі бір істі үздік орындауға мүмкіндік беретін адамның әр түрлі жеке қасиеттерінің /түстерді жақсы ажырата алу, қолдың икемділігі, мызыкалық саңылау т.б. қиысьш келуін яғни адам қасиеттерінің синтезін қабілет деп атайды .

Қабілеттің ойдағыдай дамуы адамда тиісті білім жүйесінің икемділік пен дағдының болуына байланысты болады. Мысалы: Оқушыда техникалық қабілеттің ойдағыдай дамуы үшін, техникалық конструк-ң қүрлысын жақсы білуі оны тәжірибе жүзінде пайдалана алуы қажет. Баланың білімі тереңдеп, икемділігі артып, дағдысы көбейе түссе, оның қабілеті де ойдағыдай дамып отырады.

Адамның ақыл - ой өзгешеліктерінің жеке қасиеттерін көрсететін кез келген адамнан табылатын қабілет жалпы қабілет деп аталады. Мысалы: Ақылдың орамдылығы мен сыншылдығы, зейінділік пен бақылағыштық, зеректік пен тапқырлық материалды тез есте қалдыра алу т.б. осы секілді ақыл-ой әрекетінде көрінетін өзгешеліктер жалпы қабілет болып табылады.

Іс-әрекеттің жеке салаларында ғана көрініп, оның нәтижелі орындалуына мүмкіндік беретін қабілетті арнаулы қабілет деп атайды.

Бүған суретшінің, музыканттың актердің, спортшының, математик-ғалымның, ақын жазушының қабілеттерін жатқызуға болады.

Соңғы кездерде қабілеттің 3- түрлі де айтылып жүр, ол ұйымдастырғыштық, педагогтық, конструктивті-техникалық қабілет. ХІҮ-ХҮІ ғ-ң аралығы ғылымда "Қайта гүлдену дәуірі"-деп аталды. Сол кездерде Ф. Энгельстің берген сипаттамасында алысқа сапар

шекпеген ,4-5 тілде сөйлемеген, творчествоның бірнеше саласында жарқырап көзге түспеген бірде -бір ірі адам болған жоқ. Мысалы: Леонардо да Винчи ұлы художник болып қана қойған жоқ. Сонымен бірге ұлы математик, механик, инженер, физик болды.

Сол сияқты ХХғ. бас кезінде қазақ қоғамында да бар еді. Олар: А.Байтүрсынов ,М.Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Шоқаев т.б. болды.

Қабілет туралы ілімнің пайда болуы.

Психология ғылымында қабілет жайлы бірнеше пікірлер кездеседі.Соның бірі - қабілеттер тұқым қуалау арқылы дамып отырады дейтін ілім.

Мысалы: Гальтон таланттың тұқым қуалаушылық жолымен болатынын тарихқа белгілі көрнекті қайраткерлердің өмірбаяндарын зерттеу арқылы дәлелдегісі келген.

Америка психологы У.Эшби "мың рет сәтсіздікке үшырап, мың бірінші рет жаңалық ашқан, адам қабілетті де, осыны шешпей тастап кеткен адам қабілетсіз"-дейді.

ХҮІІІ-ғ. Гельвеций "Қабілеттің түгелімен қоршаған ортамен тәрбиеден туындайтынына ерекше мән берген." ,

Қабілет жөнінде және бір ілім яғни пікір-ол Маркстік диалектикаға сүйеніп түжырым жасайды. "Қабілеттердің дамуын да табиғи, биологиялық және әлеуметтік жүре пайда болатын қасиеттердің арақатынасының диалектикасына сүйенеді."

Шындығында, қандай қабілет болса да қолайлы әлеуметтік жағдайларда, іс-әрекет, еңбек үстінде қалыптасып отырады.
Тақырып 18 Жас ерекшелік және педагогикалық психологияның пәні, міндеттері және әдістері

Жоспар

1. 
   Жас ерекшелік психологиясының адам туралы басқа ғылымдар мен байланысы.
   
2. 
   Психикалық дамудың әрбір кезеңінднгі адамдар арасындағы жеке дара айырмашылықтары.
   

4.Баланың психикалык дамуындағы дағдарыстардың мәнін түсіну.

5.Жетекші іс-әрекет түсінігі. Жетекші іс -әрекет және жастагы негізгі психологиялык жаңа құрылулар.

6.Онтогенездегі жетекші іс -әрекеттердің ауысуы.

Жас ерекшелік психолоиясы психологияның басқа да салаларымен ( еңбек психологиясымен, әлеуметтік психологиямен, және т.б.) тығыз байланысты. Тек қана психология емес, сондай-ақ жас ерекшелік физиологиясымен, гигиенасымен, анатомиямен және т.б. байланысты.

Әрбір жас шағы психикалық дамудың ерекше сапалы кезеңі болып табылады және бала дамуының осы кезеңдегі оның жеке басының өзіндік құрылымының жиынтығы құрастыратын көптеген өзгерістермен сипатталады. Л.С.Выготский жас шағы дамудың белгілі бір дәуірі немесе сатысы, дамудың белгілі, біршама тұйық кезеңі деп қарады, оның маңызы дамудың жалпы циклінде алатын орнымен және дамудың жалпы заңдарының одан әр кез өзіндік көрініс табуымен анықталады. Бір жас сатысынан екіншісіне өтуде бұрынғы кезеңдерде болмаған жаңа құрылымдар пайда болады және даму барысының өзі қайта құрылып, өзгеріп отырады.

Адамның жас ерекшеліктері көптеген жағдайлардың жиынтығымен анықталады. Бұл-әрі балаға оның өмірінің осы кезеңінде қойылатын талаптар жүйесі әрі айналасындағылармен қарым-қатынастарының мәнісі, әрі ол игеретін білім мен іс-әрекеттер типі, әрі осы білімдерді игеру тәсілдері. Жас шағына тән ерекшеліктерді анықтайтын жағдайлардың жиынтығына баланың дене дамуының түрлі жақтарының ( мысалы, сәбилік шақтағы белгілі морфологиялық құрылымдардың жетілуі, жеткіншек шақтағы организм өзгерістерінің ерекшелігі т.б. ) ерекшеліктері де енеді.

Жас ерекшеліктерін анықтайтын сыртқы жағдайлар балаға тікелей әсер етпейді. Ортаның қайсыбір элементтерінің қандай да бір бұрын дамыған қандай да бір психологиялық қасиеттер арқылы өтетініне байланысты әр балаға объективті түрліше әсер етеді. Осы сыртқы және ішкі жағдайлардың жиынтығы жастың өзіне тән ерекшеліктерін анықтайды да, ал олардың арасындағы қарым-қатынас өзгерісі келесі жас кезеңдеріне көшудің қажеттілігі мен ерекшеліктеріне сабақтас келеді.

Сонымен, жас шағы оның дамуының сол кезде қойылатын талаптар мен тіршілік жағдайларының ерекшеліктерімен, оның айна ласындағылармен қарым-қатынас ерекшелігімен, блаланың жеке басының психологиялық құрылымы дамуының деңгейімен, білім мен ойлануының даму дәрежесімен, белгілі бір физиологиялық ерекшеліктердің жиынтығымен сипатталады.

Адамның дамуын айналасындағылармен қарым-қатынас жасаудың даму деңгейі бөлімдердің, тәсілдердің, қабілеттердің даму деңгейі арасындағы байланыс анықтайды.

Адамның өмір сүру ерекшеліктеріне байланысты, психикалық жас ерекшеліктеріне сәйкес

жас кезеңдерін былай топтастыруға болады:

1. Нәрестелік кезең / туғаннан 1 жасқа дейін /

2. Бөбек кезең / 1 жастан 3 жасқа дейін /

3. Мектепке дейінгі кезең / 3 жастан 7 жасқа дейін /

4. Бастауыш мектеп кезеңі / 7 жастан 11 жасқа дейін /

5. Жеткіншек кезеңі / 11 жастан 15 жасқа дейін /

6. Жоғары сырып кезеңі / 16 жастан 17 жасқа дейін /

7. Жасөспірімдік кезең / 17 жастан 20-23 жасқа дейін /

8. Жастық шақ / 20 жастан 30 жасқа дейін /

9. Кемелдік кезең / 30 жастан 55-60 жасқа дейін /

10. Қартаю кезеңі / 60-70 жас аралығы /

11. Кәрілік кезең / 70 -тен жоғары /

1. 
   Құрбылар ұжымы және ондағы өз ара әрекет қоғамның ересек мүшелерінің катынастарын модельдеуі ретінде.
   
2. 
   Тұлғаның онтогенезде қалыптасуы және оқу іс-әрекеті.
   
3. 
   Танымдык, қоғамдық қызығулардын, мінез құлық мотивінің калыптасуы.
   

Жас ерекшеліг психологиясының дамуына Ч.Дарвиннің эвалюциялық эвалюциялық идеяларының айтарлықтай ықпалы тиді. Олар психикалық дамудың қайнар көздері проблемасына көңіл аудартты. Психология зерттейтін деректердің рефлекстік мәнін түсіндірудегі психикалық іс-әрекеттің маңызын көрнекті орыс ғалымы и.С. Сеченов те атап көрсетті.

Жасына, жас шамасына қарай даму барысы деген не? Бұл сұраққа жауап адамның психикалық даму табиғатын түсінудегі жалпы қарым-қатынасқа байланысты болады. Айтылып жүрген көзқарастардың біреуі даму сатыларының өзгермейтіндігін, абсолютті болатындығын дәлелдеуге келіп саяды. Жас жөніндегі мұндай ұғым психологиялық дамуды табиғи биологиялық процесс деп түсінумен байланысты. Қарама-қарсы көзқарас- жас даму білім мен дағдылардың жәй жинақталуы ретінде ғана қарастырылады.

Кеңес психологиясы жас кезеңдері тарихи сипатта болады деп, П.П.Блонский мен Л.С.Выготский бұл тұжырымдамаларды одан әрі қарай дамытты. Т арихи даму процесінде балалар өсетін жалпы әлеуметтік жағдайлар, оқытудың мазмұны мен әдістері өзгеріп отырады және бұлардың барлығы дамудың жас кезеңдерінің өзгерісіне әсер етпей қоймайды.

1. 
   Мектепке дейіні жастағы психикалық қалыптасуғы жалпы сипаттама.
   
2. 
   Мектепке дейінгілердің құрдастар мен ересектер мен өзара әрекеттегі қарым-қатынасты қалыптастыру.
   

Мектепке дейінгі шақтың елеулі ерекшелігі болып баланың құрдастармен жасайтын арнайы өзара қарым-қатынастың пайда болуы, “балалар қоғамының” құрылуы болып табылады.

Бөбек жасындағылар негізінен үй ішіндегілермен қарым-қатынас жасайды, ал / 4,5-5 жаста / бала сыртқа шығып, құрбыларымен ойнайды, әрқайсысының сөз қоры бірінің білмегенін бірі білуі арқылы, бөбекке қарағанда, 3 есе арта түседі. Бұл жаста сөз қоры 3200-3800-ге жетіп қалады. Сөздік қорының көбеюі тек зат есім арқылы емес, сын есім, сан есім және т.б. арқылы іске асады.

Егер бөбек сөздерден сөйлем құрастыра алмаса, енді бұл жаста қарапайым сөздеден сөйлем құрастыра білу қабілеті артады. Бірақ сөйлем құру тек сан жағынан емес, сапа жағынан да үлкен өзгерістерге ұшырайды. Мектепке дейінгілер есінде бар сөз қорына негізделе отырып, тілдің тиісті ережелерін пайдаланып, мыңдаған жаңа сөйлемдерді құра бастайды. Бұл жерде жаңа сөйлемдер деп, сол тілде бар сөйлемдер ғана емес, тіпті жоқ сөйлемдерді де құруды айтады. Сонымен қатар, қолданылатын сөзін бала тым өткір және күлдіріп айтуға да шеберлігі дами бастайды. Қазақ тілінде кейбір категориялар жоқ болғандықтан, мектепке дейінгілер үшін сөйлеу жеңіл әрі оңай түседі және тиісті морфемалар арқылы сөйлемдерге жаңа жұрнақтарды “желімдей” беруге мүмкіндік туады.

Фонематикалық есту ана тіліне байланысты қалыптаса бастайды, фонематикалық есту мектепке дейінгілерде ана тілінде жақсы дамыған. Мысалы, біреу “сөз” деген сөздің орнына “бөз” десе оны кекетіп бір әріптің өзгерілуі, сол сөздің мәнісін өзгертіп жіберетінін бала сезеді.

Егер бөбектің сөйлеуі көбіне ситуацияға / жағдайға / тәуелді келсе, мектепке дейінгілерде сөйлем көп текстіге сай құрала бастайды. Ситуацияға байланысты сөйлеуде зат есім онша кездеспейді, оның орнына есімдік көп айтылады. Демек балалар сөйлеіп отырғанда қасына біреу келсе, олардың сөзіне түсіне алмайды. Түсіну үшін әңгіме не жөнінде екенін білу қажет. Ал контекстіге байланысты сөйлеу деп сөйлеушілердің қасында тыңдап отырғандар не жөнінде болып отырғанын білмесе де / ситуацияны білмесе де / сол айтылған сөздің тікелей мәнісіне қарап, соны айқын түсіне алуын айтамыз. Мектепке дейінгілер / 6-7 жас / ситуацияға байланысты сөйлеуден контекст арқылы сөйлеуге көшеді. Себебі, олардың тек ситуацияға орай түсінікті емес, онсыз да түсінікті келеді. Осыған қарап ситуацияға қатысты тілдің төменгі сатысы екен, ал контекстің негізінде сөйлеу жоғарғы сатысы екенін айтуға болмайды. Себебі, тек мектепке дейінгілер емес, ересектерде кейбір жағдайда ситуацияға негізделе отырып сөйлейтіні жиі кездеседі.

Мектепке дейінгілердің сөздері көбінесе өздеріне арналған. Себебі, ересектер сөйлегенде сөзін өзгелерге арнайды. Ал кіші балалар кейде өз-өзіне арнап сөйлейді. Сөйлеудің бұл түрін Ж.Пиаже эгоцентрикалық / лат. Его+центрум - өзіне сөйлеу / деп атаған. Әдетте, үлкендер айланғанда ішкі сөйлеу арқылы өз ісін жоспарлайды. Ішкі сөйлеу мектепке дейінгілерде әлі қалыптаспағандықтан, ойын естіртіп, өз-өзіне айтады. Демек, эгоцентрикалық сөйлеу -өзгелерге аналған емес, баланың өзіне арналған ойды жеткізудің ерекше түрі. Баланың ойы өзіне түсінікті болғандықтан, сол ойын өзіне естіртіп айтуы не үшін қажет? Бұл жағдайда бала ой үстінде өзіне сөз арнағанда, сол сөзді тірек ретінде пайдаланады. Әйтпесе, оның ойлана алуы мүмкін емес. Ж.Пиаже эгоцентрикалық сөйлеу балада 7 жасқа дейін сақталынады, кейіннен жойылады. Бұған Л.С.Выготский қарсы шығып, 7 жасқа толғанда эгоцентрикалық сөйлеу бір жолата жойылмайды дейді. Ол кейін баланың ішкі сөйлеуіне айналады. Л.С.Выготскийдің пікірінше, ішкі сөйлеу сырттай естіртіп сөйлеуден дамып шығады, бұлардың екі арасында эгоцентрикалық сөйлеу кездесіп, екеуін ұштастырып, өзі кейін жойылады дейді. Бұл пікірге кейін АҚШ психологы Дж. Брунер қарсы шығып, ішкі сөйлеу сырттай / естіртіп / тілге үйренуден балада пайда болмайды. Бұл оның түрлі символ арқылы дүниедегі затты бейнелеуге талпынуынан дамып шығады. Оның пікірінше, тілге үйрену балада туғаннан кейін пайда болғанымен, ол оның тәжірибесіне жатпайды.
Тақырып 21 Бастауыш мектеп оқушының тұлғалық қалыптасуы және психикалық дамуы.

Жоспар

1.Бастауыш мектеп жасындағылардың дамуының жалпы шарты.

2.Оку іс әрекеті кіші мектептегілердің жетекші іс әрекеті ретінде.

3.Оқу іс әрекетінік жалпы күрылымы, қалыптастыру заңдылықтары.

4.Мектептегі алғашкы теориялык ойлаудың калыптасуы (Д.Б.Әльконин, В.В.Давыдов).

Қазіргі заманғы тәрбие жүйесінде бастауыш мектеп шағы бала өмірінің жеті жастан он бір-он екі жасқа дейінгі кезеңді қамтиды. Бастауыш мектеп жасындағы пайда болу экономикалық жағынан дамыған елдерде жалпыға бірдей міндетті толық емес және толық орта білім беру жүйесінің шығуыммен байланысты. Баланың психологиялық дамуындағы оның рөлі балабақшадан бастап орта білім беру аяқталғанға дейін балаларға қоғамдық тәрбие берудің тарихи қалыптасқан жүйесіндегі бастауыш оқытудың мақсаттары мен мазмұнының өзгеруіне байланысты.

Жеті жастан он жасқа дейінгі кезеңге неғұрлым тән негізгі белгі мынада: бұл жаста мектеп жасына дейінгі бала мектеп оқушысына айналады. Бұл бала өз бойында мектеп жасына дейінгі балалық шақтың белгілерін оқушының ерекшеліктерімен ұштастыратын өтпелі кезең. Бұл белгілер оның мінез-құлқында, санасында күрделі, ал кейде қайшылықты үйлесім түрінде түрінде қатар жүреді. Кез-келген өтпелі күй сияқты бұл шақ көзі ашылмаған даму мүмкіндіктеріне бай, оларды дер кезінде байқап, қолдап отыру маңызды.Адамның көптеген психикалық қасиеттерінің негіздері тап осы бастауыш мектеп жасында қалыптасады және әдетке айналады.Сондықтан ғалымдардың назары қазіргі бастауыш клас оқушыларын дамытудың резервтерін анықтауға бағытталған. Бұл резервтерді пайдалану балаларды одан арғы оқу және еңбек қызметіне неғұрлым табысты дайындауға мүмкіндік береді.

Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері мен сіңірлері жылдам қатаяды, олардың көлемі ұлғаяды, жалпы бұлшық ет күші артады.Ірі бұлшық еттер майдаларынан ертерек жетіледі. Сондықтан да балалар салыстырмалы түрде алғанда күшті де кең кұлашты қимылдар жасауға көбірек қабілетті,алайда оларға дәлдікті талап ететін ұқсас қимылдарды орындау қиынрақ ссоғады. Саусақ сүйектерінің қатаюы тоғыз-он бір, ал білек сүйектерінің қатаюы он-он екі жасқа қарай аяқталады. Егер осы жайды ескерсек, онда бастауыш класс оқушысы неліктен әр кез жазбаша тапсырмаларды үлкен күш жұмсап орындайтыны түсінікті болды. Оның білегі тез талады да, ол тез және тым ұзақ жаза алмайды. Бастауыш сынып оқушыларына, әсіресе 1-2 сынып оқушыларына жазбаша тапсырмаларды аса көп беруге болмайды.Балаларда көп ұшырасатын графикалық жағынан нашар орындалатын тапсырманы көріп алу тілегі көпнесе нәтижені жақсартпайды. Бастауыш сынып оқушыларының бұлшық еттері шап-шаң өседі және ол қан мен жақсы қамтамасыз етіледі, сондықтан салыстырмалы түрде алғанда төзімді болады.

Баланың психикалық дамуының әрбір кезеңі оның іс-әрекетінің негізі, жетекші түрі мен сипаталады. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балалық шақта ойын іс-әрекеті жетекші болады. Жеті жасар бала мектеп табалдырығынан аттасымен-ақ оқушы болады. Оның өмірінде ойын әлі маңызды орын алған мен осы уақыттан бастап ол біртіндеп басымдылық рөлін жоғалта бастайды. Бастауыш сынып оқушыларының жетекші іс-әрекеті оның мінез-құлық мотивтерін елеулі түрде өзгертіп, оның танымдық және адамгершілік күштерін дамытудың жаңа көздерін ашатын оқу болады. Әсіресе мектеп өмірінің жаңа жағдайларына алғаш енуін айқын аңғартады. Балалардың көпшілігі бұған психологиялық жағынан даярланған. Олар бұл жерде үймен немесе балабақшамен салыстырғанда, әдеттен тыс бірдеңелер кездестіруді күте отырып мектепке қуана барады.

Бірінші сынып оқушылары бастан кешетін қиыншылықтардың негізгі түрлері. Көпнесе үш типті қиыншылық жиі байқалады.Олардың біріншісі жаңа мектеп режимі ерекшелектеріне байланысты (дер кезінде ояну және тұру керек, сабақты жіберуге болмайды, барлық сабақтарда тыныш отырну талап етіледі, үй тапсырмаларын орындау қажет және т.б.). Тиісті дағдылар болмаса, балада әдеттен тыс шаршау оқу жұмысын бұзу режидік сәттерді жіберіп қою пайда болады. Жеті жастағы балалардың көпшілігі психологиялық-физиологиялық жағынан қажетті дағдыларды қалыптастыруға пайда болады.Тек қана мұғалім мен ата-анлар бала өміріне қойылатын жаңа талаптарды түсінікті де айқын жеткізу, олардың орындалуын әрдайым тексеріп балалардың дара ерекшеліктерін есепке ала отырып, мадақтау мен жазалау шараларын қолданып отыруы қажет.

Баланың мектепке бару мен оның отбасындағы жағдайы өзгереді. Оның жаңа міндеттері пайда болады. Үлкендердің қарым-қатынасын және олардың “мектеп еңбектерінің” тілектерін дереу қанағаттандыруғы дайын тұратындығын сезген кейбір балалар өздерінің жағдайын өктем пайдаланып, үйде өздері-оқушылар-басшы тұлға болатын тәртіпті ораната бастайды. (Жалғасы жанарда.

Ал, бұл енді оқушының ерекше өзімшілдігі пайда болуына әкеп соғуы мүмкін. Сондықтан үй ішінде бірінші класс оқушысына көңіл бөлуді оған семьяның басқа мүшелерінің де маңызы еш кем емес мүдделері мен қамы-қарекеті бар екенімен ұштастыру керек. Бал мен санасып үй іштерінің жалпы ағымында өзінің мектептегі қақтығыстарын шамадан көрсете бермеуі керек.

Қиындықтардың үшінші типін бірінші кластағы көптеген оқушылар оқу жылының ортасына таман сезіне бастайды. Алғашқы да олар сабақ басталардан көп бұрын мектепке қуана барды, кез келген жаттығуларға ықыласпен кірісті, мұғалімнің берген бағасына мақтанысты: олардың білімді игеруге жалпы даярлықтары сезіліп отырады. Бірақ 1ші сыныпта оқу процесі әдетте балалар белгілі бір даяр білім мен анықтамадар алып, оларды есте сақтап, қажетті жағдайларда қолданатындай етіп жасалған. Әдетте, бұл білімдерге деген қажеттілік қарастырылмаған. әрине, мұндай жағдайлардабаланың ақыл-ой ізденісінің өрісі тар, таным дербестігі айтарлықтай шектеулі болады. Осыған ұқсас сабақтарда оқу материалдарының өзіне ықыласы нашар қалыптасады. Мектептің сыртқы атрибуттарына үйрену дәрежесіне қарай балада оқуға деген алғашқы құштарлық өте бастайды да осының нәтижесінде селқостық пен немқұрайдылыққа салынады. Мұғалімдер кейде материалға қызықты элементтер енгізе отырып оларды жеңуге тырысады. Бірақ бұл әдіс аз ғана уақыт ықпал етеді.

Оқуға тоюды болдырмаудың ең сенімді әдісі балалардыңсабақтарды жеткілікті дәрежеде күрделі оқу-танымдық тапсырмалар алуында, тиісті ұғымдарды игеруді талап ететін проблемалық ситуациялармен ұшырасуында жатыр. Бұл шамамен былайша болады. Математика курсында сандар ұғымының мәні зор. Ол балаларға бірінші сыныпта беріледі. Олармен танысу тәсілі мынадай. Балаларға бірнеше затты көлемі немесе сан жағынан салыстыру тапсырмасы беріледі, бірақ есептің шартында мұны тура және тікелей орындауға болмайды. Қалай істеу керек? Бірінші сынып оқушылары бұған ұқсас есептерді шығарудың жалпы тәсілін іздеуге мәжбүр болады. Бірқатар азды-көпті сәтті әрекеттер жасап көрегн соң, балалар мұғаліснің көмегімен мұндай жағдайларды шешу, өлшеу, есептеу және сан қажет екендігін анықтайды. Осылардың көмегімен шамаларды жанама түрде салыстыруды орындауға болады. Содан кейін балалар өлшеуді және санауды үйренеді, сандар ұғымының мазмұнын түсінеді. Осындай арнаулы анықтаулар (тиісті ұғымдар қаншалықты қажет және олардың шығу тегі қандай), тәжірибе көрсетіп отырғандай, өмірлік міндеттерді шешудің өзіндік математикалық әдістеріне, осы оқу пәні сабақтарына балалардың танымдық ынтасын қаклыптастыруға көмектеседі.

Білім, іскерлік және дағды ата-аналармен, құрбы-құрдастарымен қарым-қатынаста, ойындар арасында, кітаптар оқығанда және т.б игереді. Еңбек тәжірибесінде адам бай тәжірибе алады. Затында оқу қызметінен игерудіңөзіндік ерекшелігі неде? Бәрінен бұрын оның толық жүзеге асу үшін жағдайлар тек қана мектепте жасалынатынын есте ұстау керек, онда балаларғы ғылым негіздерін оқытады, онда олардың ғылыми дүние танымын қалыптастырады. Оқу ісінің мазмұнынының өзгешеліктері болады.Оның негізгі бөлімін ғылыми ұғымдар, ғылыми заңдылықтар және соларға сүйенетін практикалық міндеттердің шешудің жалпы тәсілдерін құрайды. Қызметтің басқа түрлерін игеру жанама тәсіл ретінде көрінеді.
Тақырып 22 Жасөспірімнің тұлғалық қалыптасуы.

Жоспар

1. 
   Отандық және шетел психологиясындағы жас өспірімділік “дағдарыс” мәселелері.
   
2. 
   Жас өспірімдік кезеңге өтудің психологиялық алғы шарттары.
   

Жас өспірімділіктің көптеген теориялары бар. Биологиялық теориялар нақ өсудің биологиялық процестері басқалардың бәрінен басым болады деген оймен жас өспірімдік алдымен организм эвалюциясының белгілі бір кезеңі деп қарайды. Психолбогиялық теориялар психикалық эвалюцияның заңдылықтарына, ішкі дүние мен өзін-өзі ұғынудың тән сипаттарына назар аударады. Психоаналитикалық теориялар жасөспірімділікті психосексуалдық дамудың белгілі бір кезеңі деп біледі. Көрсетілген теориялар жас өспірімділікті алдымен индивид немесе жеке адам дамуы ретінде ішкі процес тұрғысынан қарайды. Бірақ бұл даму әлуметтік және мәдени ортада біркелкі болып өтеді. Жас өспірімділік әлуметтік теориялар оны алдымен социализацияның белгілі бір кезеңі, тәуелді балалықтан ересектің дербесте жауапты іс әрекетіне көшу деп қарайды. Зеттеушілер адам менгеруге тиісті әлуметтік рөлге, оның бағалаушылық бағдарларының қалытасуына, еңбек өміріне аяқ басумен байланысты проблемаларға назар аудару, яғни индивидтік-психологиялық проблемалар әлуметтік проблемалардан шығады.

Қазіргі ғылым жастық проблемасын әлуметтік-психологиялық факторлар мен дамудың ішкі заңдылықтарын есепке алып, комплекстік зерттеу керек деп біледі. Бұл әжептіреу қиын, өйткені психофизиологиялық дамудың қарқыны мен фазалары әлуметтік толысу мерзімімен әркезде үйлесе бермейді.Акселерация, дене күшінің жедел дамуы нәтижесінде қазіргі балалар тез және бойлары ұзын 2-3 бұрынға қарағанда орта есеппен екі жыл бұрын өседі. Жыныстық толысу да екі жыл ерте басталып, ерте аяталады. Физиологтар екінші жыныстық белгілердің шығуына қарай бұл процесті үш фазаға препубертаттық, пупертатық және поспертуаттық фазаларға бөлінеді, осының өзінде жасқа қатысты психология әдетте жеткіншек жасты екі кезеңмен байланыстырады.

Акселерацияға байланысты жеткіншек кезеңнің шектері томенгіндейде, казір ол 14-14.5 жастан-ақ аяқталады. Жас өспірімдік керісінше тез басталады.Бірақ дамудың бұл кезеңінің нақты мазмұнын алдымен әлуметтік жағдайлар анықтайды.

Бастауыш мектеп шағындағы психологиялық жаңа құрылымдар

Бастауыш сынып оқушылары психологиясының дамуы басты жағдайда олар үшін жетекші оқу іс-әрекетінің негізінде өтеді. Оқу ісіне араласа отырып, балалар біртіндеп оның талаптарына бағынады, ал бұл талаптарды орындау мектеп жасына дейінгі балаларда жоқ жаңа қасиеттердің пайда болуын жорамалдайды. Бастауыш сынып оқушыларының жаңа қасиеттері оқу қызметінің қалыптасу шамасына қарай туып, дамиды.

Егер балалар бәрі бірдей мұғалімді тыңдаса және оның айтқандарын істесе ғана жалпылама сабақтарды ұйымдастыру мүмкін болады. Сондықтан әрбір оқушы осындай сабақтардың талаптарына сәйкес өз зейінін басқаруды үйренеді.

Әртүрлі пәндерден қандай да бір тапсырманы орындауда әдетте балалар оларды шешудің ең жақсы жолдларын іздеп табады, іс-әрекеттер варианттарын таңдап алады да салыстырады, оларды іске асырудың реттілігі мен құралдарын жоспарлайды (бұл ішкі жұмыс әсіресе еңбек сабақтарында ерекше көрнекі байқалады). Бала өз іс-әрекеттерінің “қадамдарын” неғұрлым көбірек жорамалдай алатын болса және олардың әр алуан варианттарын неғұрлым мұқият салыстыра алатын болса, ол есептің нақты шығарылуын соғұрлым ойдағыдай бақылайтын болады. Оқу іс-әрекетіне, сондай-ақ оның басқа да бірқатар ерекшеліктеріне (мысалы, сөз жүзінде есеп беру, бағалау) бақылау жасау және өзін-өзі бақылау қажеттігі бастауыш сынып оқушыларында іс-әрекетті өздігінен, іштей жоспарлау және орындау қабілетінің қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды.

1. 
   Физикалық, ақыл-ой, әлеуметтік дамудағы индивидуалды айырмашылықтар. Ерте жастық шақтың психологиялык жалпы және басқа да қырлары.
   
2. 
   Ерте жастық шақтағы махаббат. Ерте жастық шақ жасындағы психикалык өмір ерекшеліктері.
   
3. 
   Әмоциялық ерекшеліктері. Мотивтері мен кұнды бағдарланулары.
   

Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы мен ерекше орын айқындайтын жай сол, нақ осы уақытта ересек адам мен баланың қарым-қатынасының балалық шаққа тән типінен ересек адамдардың қарым-қатынасына тән, саналық тұрғыдан жаңа типіне өту жүзеге асады. Бұл өту жеткіншек пен ересектің жаңа тәсілдерін қалыптасу процесі ретінде болады. Ескі тәсілдерді жаңалары біртіндеп ығыстырады, бірақ олар қатарла сып та жүреді. Мұның өзі ересектерге де, жеткіншекке де көп қиындық келтіреді. Ересектермен қарым-қатынастың жаңа нормалары – жеткіншектің қалыптасып келе жатқан этикалық дүниетанымының маңызды мазмұны.

Егер ересектің өзі инициатива білдірсе, немесе жеткіншектің талаптарын ескеріп, оған деген қарым-қатынасын қайта құрса, қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің сәтті формасы болуы мүмкін. Мұның шарты ересек адамның жеткіншекке әлі бала деп қарамауы болмақ . Алайда бірқатар мәнді жағдайлар бұрынғы қарым-қатынастардың сақталуына қолайлы болады, атап айтқанда, бұл жағдайлар мыналар:

1. 
   Жеткіншектің қоғамдағы жағдайының өзгермеуі, ол мектеп оқушысы болған, ол әлі де сол қалпында қала бермек.
   
2. 
   Оның материалдық жағынан ата-анасына толық тәуелділігі, ата-анасы мұғалімдермен қатар тәрбиешілер рөлін атқарады.
   
3. 
   Ересек адамның баланы бағыттап және тексеріп отыру, бақылау әдеті (қажеттігін ұғынған күнде де, бұл дағдыны бұзу қиын) .
   
4. 
   Жеткіншектің бет-әлпеті мен мінез-құлқында балалық белгілердің сақталып, оның өздігінен іс-әрекет жасай алмайтындығы.
   

Жеткіншек кезеңнің басында егер ересек адамда жеткіншекке әлі бала деп қараса, қарама-қарсылықтар тууы мүмкін болатын жағдай қалыптасады. Әлгіндей көзқарас, бір жағынан, тәрбиелеу міндеттеріне қайшы келіп, жеткіншектің әлеуметтік есеюінің дамуына кедергі жасайды, ал екінші жағынан, жеткіншектің өзін ересекпін деп санайтын түсінігі мен оның жаңа құқыларды талап етуіне қайшы келеді. Міне, нақ осы қайшылық ересек пен жеткіншектің қарым-қатынасындағы талас-тартыстар мен қайшылықтардың қайнар көзі болып табылады.

Егер ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгертпесе, онда жеткіншектің өзі қарым-қатынастардың жаңа типіне өтудің инициаторы болып табылады. Ересектің қарсылығын жеткіншектің тіл алмау мен қарсыласудың алуан формалары түріндегі жауап қарсылыққа кезігеді. Бұл қарама-қарсы тенденциялардың болуы мен бір-біріне қарсылық қақтығыстар туғызады, ересек адам өз көзқарасын өзгертпесе олар жиілеп, жеткіншектің қарсыласуы барған сайын табанды бола түседі. Мұндай жағдай сақталатын болса, бұрынғы қарым-қатынастарды бұзу бүкіл жеткіншектік кезеңге созылып, әдетке айналған талас-тартыс форма сын алуы мүмкін. Бағынбау мен қарсыласудың әр түрлі формалары арқылы жеткіншек ересектермен бұрынғы, “балалық” қарым-қатынастарды бұзады да, болашағы бар жаңа “ересектік” қатынастарды таңады.Талас-тартыс- ересек адам жеткіншекке деген көзқарасын өзгерткенше жалғасуы мүмкін. Талас-тартысты қатынастар жеткіншектің мінез-құлқының бейімделгіштігі мен эмансипациясы формаларының дамуына қолайлы жағдай жасайды. Жатсыну, ересек адамның әділетсіздігі туралы сенім пайда болып, оған өзін ересек адам түсінбейді, түсіне де алмайды деген түсінік пайда болады.

Талас-тартыс- ересек адамның жеткіншектік кезеңде жеке адамның дамуымен санасуға, жеткіншекке өз жанынан жаңа орын тауып беруге қабілеті жетпегендігінің немесе оған ынтасы болмағандығының салдары. Жеткіншектердің ересектермен қатынастарындағы дербестігі мен тең құқылығы мәселесі- олардың қарым-қатынасындағы және жалпы алғанда жеткіншекті тәрбиелеудегі ең күрделі әрі шұғыл мәселе.

Егер ересек пен жеткіншектің арасындағы қарым-қатынас ересектер қарым-қатынасының белгілі бір типі бойынша мазмұнды достық ынтымақ, бұған тән өзара сыйластық , сенім, көмек нормаларына сәйкес құрылса, онда ересек пен жеткіншектің қарым-қатынасында оған тән қиыншылықтары болмауы мүмкін. Жеткіншекке ересек адам тарапынан түсінушілік қажет.

Ересек пен жеткіншектің арасындағы қатынастардағы сәттіліктің олардың арасындағы байланыс пен түсініктің әбден қажет болатын тағы бір себебі:

• 
  Жеткіншектік кезңнің басталуында баланың ересектермен және жолдастарымен, құрдастарымен қарым-қатынастарының екі жүйесі арасындағы күрделі қарым-қатынастар үшін жағдайлар жасалынған.
  
• 
  Мұның бірінші себебі, баланың осы екі жүйеде принципті тұрғыдан жағдайының әр түрлі болуы.
  
• 
  Жолдастарымен, құрдастарымен қатынаста ол принципті теңдік жағдайында болады.
  

1. 
   Психологтың өзін-өзі тәрбиелеу психология шеберлікті қалыптастырудың құралы ретінде.
   
2. 
   Психологтың өз бетінше тәрбилеу білім жетілдіруі.
   
3. 
   Тәрбиелеу психологиясы іс- әрекеттің компонентті өзін-өзі мәдениетін көтеруі. Тәрбиелеу психологиясының сана-сезімі және рефлексиясы.
   
4. 
   Психолог шығармашылығы өзін- өзі шеберлігін дамыту факторы.
   

Тәрбие кез-келген қоғамның маңызды функциясын құрайды. Дамыған қоғамда дүниетанымы биік адамгершілік қасиеттері бар, терең идеялы, сенімді, қоғамдық белсенді, болмысқа творчестволық көзқараспен қарайтын жаңа адамды жеке адам ретінде тәрбиелеу басты мақсат пен міндетке айналып, демократиялық қарым-қатынас құрудың маңызды шарты болып табылады.

Бұл міндетті шешу қазіргі психологиялық – педагогикалық білім жүйесінде талданған ғылыми принциптерде іске асырылады және оларды үнемі теориялық жағынан дамытып отыруды көздейді. Тәрбие психологиясын зерттеудегі маңызды мәселелердің ішінде жеке адамды онтогенезді қалыптастырудағы негізгі деректерді, заңдылықты, кезеңдерді, шарттарды, механизмдерді және ерекшеліктерді ашу басты орында тұр. Бұл мәселелер даму үстіндегі адамның іс-әрекеттердің түбегейлі проблемаларын, оның санасы мен жеке іс-қимылын жетілдіру тұрғысынан зерттеледі. Зерттеушілердің назары бірнеше міндеттерді шешуге бағытталады.

Тәрбие психологиясы педагогикалық процесті мақсатты түрде ұйымдастыру тұрғысында жеке адамды қалыптастырудағы психологиялық заңдылықтарды зерттейді.

Тәрбие психологиясы оқушылардың тәрбие ықпалы жағдайындағы психикалық іс-әрекеттері заңдылықтары шәкірттердің өзін-өзі тәрбиелеуінің пчихологиялық негізін аша отырып, осы механизмдердің жеке адам қасиетін қалыптастырудағы ықпалын зерттейді.

Тәрбие психологиясы кейбір психологиялық өзгешеліктердің тежелуі және қайта құрылуын, жаңадан пайда болуын және даму процестерін қарастырады. Міне, сондықтан да баланың жаңа психологиялық мүмкіндіктерін жасауға бағытталуы, Л.С. Выготскийдің пайымдауынша, баланың психикалық дамуынан кенже қалмай, қайта оны ілгері бастырып, өз соңына ертіп, мақсатқа бағыттай ұйымдастырып, басқарып отыратын тәрбиелеу процесін ұйымдастыруға мүмкіншілік туғызады.

Жеке адамды онтогенезде мақсатты түрде қалыптастырудағы айқын заңдылықтарды табу балаларды тәрбиелеуді ғылыми негізді құруды сонымен бірге психологиялық теорияның даму базасын жасауды қамтамасыз етеді.

Психологиялық білімнің негізгі саласы ретінде тәрбие психологиясының басты ұйымдастыру кезеңі – жеке адамды онтогенезде белсенді мақсатты түрде қалыптастыру мүмкіндіктері туралы қағида. Бұл қазіргі психология ғылымының қоғамдық ролі мен өскелең адамның жеке басын қалыптастырудағы генотиптік, яғни жеке адамның қалыптасуындағы әлеуметтік, жеке биологиялық арақатынас проблемаларының орнын бағалау көзқарасымен анықталады.

1. 
   Оқу және оқыту психологиясы.Оқыту психологияның пәні.
   
2. 
   Оқыту психологиян әдіснамалық кызметтері. Психологияның принциптері: бейнелеу, субъе (антропологиялық), даму, сана мен іс-әрекеттің бірлігі, психикал; құыблыстардың жүйелік детерминациясы.
   
3. 
   Тұрмыстык және ғылым психологияның негізгі айырмашылықтары және жүйелі талдау.
   

Әрбір білім алушы өзіне тән индивидуалды тұлғалық сапаларға, яғни қабілеттілік, индивидуалды іс-әрекет, өзін-өзі бағалау, тартылыс деңгейі, жұмысқа қабілеттілік, танымдық ерекшеліктерге ие болады. Әрбір білім алушы өзіндік стильдерімен ерекшеленеді.

Сондай-ақ барлық білім алушылар белгілі бір кезеңде талаптарға сәйкес және білім алушының білімді меңгеруіне байланысты білім алудың келесі сатысына өтіп отырады.

Кіші мектеп оқушысы – оқу іс-әрекетінің субъектісі және адамның қоғамдық болмысының басталуы. Бұл кезеңде бала оқуға физиологиялық және психикалық, интеллектуалдық дамуымен оқуға дайындығымен ерекшеленеді. Л. И. Божович, Д. Б. Эльконин, Н.Г. Салмина, Н.И.Гуткинаның зерттеулері бойынша баланың оқуға дайындығының көрсеткіші болып баланың ішкі позициясының қалыптасқандығы, ырықтылығы, ережелерге, жүйелерге бағдарлама алуы болып табылады.

Мектептегі оқуға дайындық үлкендер әлеміне, жаңа әлемге ену, оқуға, мектепке қатынасының қалыптасқандығын көрсетеді. Сондай-ақ жаңа міндеттерді орындауға, сынып, мұғалім, мектеп алдындағы жауапкершілікті сезінуден көрінеді. Негізінен жаңа нәрсеге қызығушылық баланың оқу мотивациясына байланысты.

Баланың жалпы дайындығы талаптарды қанағаттандырумен анықталады. Олар – физикалық дамуы, жеткілікті дәрежеде білімді меңгеру, өз - өзіне қызмет ете алу, жүріс-тұрысының мәдениеттілігі, сөйлеуі, қолдың майда бұлшық еттерінің дамуы, оқуға қалауының болуы.

Бастауыш сыныпта оқушыда оқу дағдылары, ойлау формалары қалыптасып, оқу жүйесіне бағдарланады.

Сондай-ақ бұл кезеңде кіші мектеп оқушысында қиыншылықтар кездеседі. Олар жаңа режимге үйрене алмау, мұғаліммен жаңа қатынас орнату т.б. Сондықтан мұғалім оның ырықтылығын, жоспарын жүзеге асыруды қадағалау керек.

Кіші мектептік кезеңнің соңында оқушы оқу іс - әрекетіне ғана бейімделіп қоймай белсенді түрде жеке адамаралық қатынасқа түсіп, жасөспірімдік кезеңге ауысады.

Жасөспірімдік кезеңде жетекші ролді жасөспірімнің құрдастарымен қарым-қатынасы атқарады. Бұл кезеңде оқу іс-әрекетімен қатар қоғамдық, спорттық, көркемдік іс - әрекеттермен айналысып, қоғамдық мәнді тұлғаға не болғысы келеді. Мұнда тұлғалық жаңа түзіліс – “есею сезім” көрінеді және өзіндік “Мен” мүмкіндігін бағалай біледі.

Д. И. Фельдштейн жасөспірімдік кезеңді зерттеп, бұл тұлғаның дамуы өзін тануға, өзін анықтауға әкеледі дейді.

Фельдштейн бұл кезеңнің үш сатысын көрсетеді:

1. 
   локальды қыңырлық (10-11) үлкендерді мойындауға қажеттілік.
   
2. 
   мәнді болуға тырысу (12-13) әлеуметтік пайдалы іс-әрекетті атқарудан көрінеді.
   
3. 
   іс-әрекетті бекіту (14-15) жас өзінің күшін, қабілеттілігін көрсетеді.
   

Ол жоғары сыныпқа өткенде ол басқа оқу орнына ауысады. Гимназия, колледж, училищеге ауысады. Мұнда жаңа коллектив қалыптасып қана қоймай, оның болашаққа бағдары қалыптасады. Олар болашақ мамандықтарын таңдап, оны меңгеру жолына түседі. Бұл кезеңнің ерекшелігі достық қатынас әсіресе ұл мен қыз арасындағы қарым - қатынастар артады. Сондай - ақ өмірлік жоспарларын құрып соған қол жеткізу үшін іс-әрекет жасайды.

1. 
   Дағдыны калыптастыру және жаттаудың негізгі заңдылықтары: дағдының құрылысы. Дағдының бір-біріне әсері.
   
2. 
   Адамнын негізгі іс-әрекет түрлері. Ойын және оның психологиялык сипаты. Ойының баланың дамып жетілуіндегі рөлі. Оқу әрекеті және оның психологиялық сипаты.
   
3. 
   Еңбек әрекетінің психологиялық сипаты.
   

Педагогикалық психология дәстүрлі түрде арнайы бөлім - мұғалім психологиясын кірістірді. Яғни мұғалімнен талап етілетін кәсібилік, алғырлық қабілеті қоғамдық орта қарым - қатынасын, әлеуметтік ерекшеліктеріндегі ролі т.б. енгізді.

А. К. Маркова айтқандай, мамандық- бұл тарихи дамып келе жатқан қоғамға қажетті кәсіби қажеттіліктер мен құндылықтар жүйесі.

Индивидуалды субъект ретінде педагог өзімен бірге білім және құндылықтарды меңгеруші. Субъективті сипаты бойынша педагог аксиологиялық және огнитивтік құндылықтарды байланыстырушы, яғни екі жоспарды алдына қояды.

Е. А. Климов зерттеуі бойынша көптеген кәсіптер адамдар қарым-қатынасымен, қоршаған орта, табиғат, техникалармен байланысты. Е. А. Климов профессионалды схеманың бес түрін көрсетеді.

Адам – табиғат

Адам – техника

Адам – белгілер жүйесі

Адам – көркемдік бейне

Адам – адам

Педагогикалық кәсіп – “Адам - адам” типіне жатады. Бұл типтегі адамдар мынадай құндылықтармен ерекшеленеді. Жұмыста басқа адамдармен жақсы қарым-қатынаста болу, өзін басқа адамның орнына қоя білу, өзгенің көңіл-күйін, ойын түсіне білу.

Басқара алу, оқыту, тәрбиелеу бұлардың барлығы кәсіби схемаға негізделген. Әркімнің қажеттіліктеріне байланысты пайдалы іс-әрекет жасай алу, тыңдай және тыңдата білу, сөйлеу мәдениеті т.б.

“Адам-адам” типі бойынша типологиялық жобалау, қызығушылық сияқты жеке ерекшеліктері кәсіби сипатта терең индивидуалды көрсеткіш береді. Бұл тип бойынша сөйлеу дефектісі болмағаны абзал, мұнда адам қарым-қатынасшыл, жылы шырайлылық, адамдарға деген қызығушылық болу керек.

Адам - адам типі бойынша мына қажеттіліктер:

1. 
   Кәсіби компетенттілік
   
2. 
   Дидактикалық мәдениет – маңызды орынға ие.
   

Е. А. Климов мамандық таңдауда негізгі сегіз факторды атап көрсетеді:

1. 
   Үлкендердің, отбасының ұстанымы;
   
2. 
   Құрдастарының ұстанымы;
   
3. 
   Мектептегі ұжымның ұстанымы – мұғалім, сынып жетекшісі, т.б.
   
4. 
   Өмірлік және кәсіби жоспарлар;
   
5. 
   Қабілеттіліктер мен оның көрінуі;
   
6. 
   Қоғамдық құбылыстарды мойындау;
   
7. 
   Кәсіби іс-әрекеттен хабардар болу;
   
8. 
   Бейімділік.
   

Балаларды оқыта білу қабілеті балаларға осы мамандықты таңдауға көп ықпал етеді.

ХХ ғасырдың басында П.Ф. Каптерев “мұғалімнің тұлғасы оқытуда бірінші орынға ие, ал басқа қасиеттері оқытуда тәрбиеге әсер етеді” – деген болатын.

Педагог қасиетіне бірінші оның сол пәнге ғылыми дайындығы және туыс пәндерден кең білім болуы жатады. Ал одан кейінгі орында пәннің методологиясын білу, дидактикалық принциптерді білу, бала табиғатының қасиеттерін білу, сондай-ақ педагогикалық талант пен шығармашылықтағы оқыту шеберлігі жатады.

Мұғалім өз бетімен әрекет жасайтын, ізденісте, дамуда болатын тұлға.

П.Ф. Каптеревтің ойынша мұғалімнің ізденімпаздығы мұғалім мен оқушыны бір-біріне жақындата түседі. Егер мұғалім бұл қасиеттерін жоғалтатын болса, оның мұғалім екендігі де жойылады. Бұл пікірді П.П. Блонский, А.С.Макаренко, В.А. Сухомлинский басқа да педагог -психологтар анықтаған.

ХХ ғасырдың басында педагогикалық психологияның дамуының екінші этапында мұғалім іс - әрекетінің эффективтілігін арттыратын сапалар зерттеле бастады. П. Ф. Каптерев осы қасиеттерді алғаш болып жүйеледі.